Geyik
Geyik, geyikgiller (Latince: Cervidae) familyasında geviş getiren otobur memeli hayvanların ortak adıdır. Çift toynaklılar takımında bulunan akraba familyalardaki benzer hayvanlar da genel olarak geyik diye adlandırılmaktadır.
| Geyik | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Sol üstten saat yönünde: Kızıl geyik (Cervus elaphus), Cervus nippon, barasinga (Rucervus duvaucelii), ren geyiği (Rangifer tarandus) ve ak kuyruklu geyik (Odocoileus virginianus) | |||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Tip cins | |||||||||||||
| Cervus Linnaeus, 1758 | |||||||||||||
| Alt familyalar | |||||||||||||
Yaşam alanı
değiştirGeyikler Antarktika ve Avustralya dışındaki kıtalarda oldukça yaygın olarak dağılmıştır. Afrika kıtasında Kuzey bölümünde Tunus ve Cezayir'in Atlas Dağları'nda bir miktar kızıl geyik bulunmaktadır. Geyikler tundradan tropikal yağmur ormanlarına kadar çeşitli biyomlarda yaşar. Her ne kadar ormanlarla bağdaştırılsa da birçok geyik türü ekotondur yani ormanlar ve çalılıklar ile kırlık ve savanlar arasındaki geçiş bölgelerinde yaşar. Büyük geyik türlerinin çoğu tüm dünyada ılıman yaprak döken ağaç ormanlarında, dağlık karışık ibreli ağaç ormanlarında, tropikal mevsimlik/kuru ormanlarda ve savanlarda bulunur. Ormanlar içinde bazı bölgelerin kısmen ağaçlardan temizlenmesi aslında geyik popülasyonlarına yardımcı olur. Bu şekilde geyiklerin sevdiği ot tiplerinin yetişmesi için yer açılır. Yine de bu popülasyonların büyümesi ve hayatta kalması için gizlenmelerine yardımcı olacak uygun ve yeteri kadar ormanlık ve çalılık bulunması gereklidir. Orta ve Güney Amerika'nın broket ve pudusu ile Asya'nın munçağı gibi küçük geyikler ise genelde sık ormanlarda yaşar ve açık alanlarda pek görülmezler. Ayrıca yalnızca dağlarda, otlaklarda, bataklıklarda ve ıslak savanlarda ya da çöllerle sarılmış ırmak bölgelerinde yaşayan özelleşmiş geyik türleri de bulunur. Bazı geyikler kutup bölgesi çevresinde hem Kuzey Amerika hem de Avrasya'da yayılmıştır. Arktik tundra ve taygalarda yaşayan ren geyiği ile taygalar ve komşu bölgelerinde yaşayan sığın bunlara örnektir.
Asya'nın ılıman kesiminde geyiklerin en çok bulunduğu bölgeler Kuzey Kore, Mançurya (Kuzeydoğu Çin) ve Rusya'nın Ussuri bölgesindeki karışık yaprak döken ağaç ormanları, dağlık ibreli ağaç ormanları ve taygalardır. Bu dünyanın en zengin yaprak döken ve ibreli ağaç ormanlarından olan bölgede Sibirya karacası, sika geyiği, ren geyiği, Kanada geyiği ve sığın bulunur. Bu bölgenin hemen güneyinde Çin'de olağandışı olan Peder David geyiği ile karşılaşılır. Sika geyiği, beyaz dudaklı geyik, Orta Asya kızıl geyiği ve Kanada geyiği gibi geyikler tarih boyunca boynuzları için avlanmıştır. Ren geyiği de kısmen evcilleştirilerek sürüler hâlinde beslenmiştir.
Tropiklerde ise Güney ve Güneydoğu Asya'da Hindistan, Nepal ve bir zamanlar Tayland gibi ülkelerde büyük oranda geyiğe rastlanır. Kuzey Hindistan'ın Ganj Nehri Ovası'nın ve Nepal'in Terai bölgesinin tropikal mevsimlik nemli ve kuru yaprak döken ağaç ormanları ve hem nemli hem kuru savanlarında çital, domuz geyiği, barasinga, Hint sambar geyiği ve Hint munçağı yaşar. Ganj Ovası'nın hemen kuzeyindeki Keşmir Vadisi'nde Orta Asya kızıl geyiğinin nadir rastlanan bir alt türü olan Keşmir geyiğine rastlanır. Bir zamanlar tropikal mevsimlik nemli yaprak döken ağaç ormanları ve nemli savanları olan Tayland'ın Chao Praya Nehri Vadisi'nde domuz geyiği, Schomburgk geyiği (günümüzde soyu tükenmiştir), alından boynuzlu geyik, Hint sambar geyiği ve Hint munçağı yaşardı. Günümüzde hem barasinga hem de alından boynuzlu geyik türlerine nadiren rastlanır ve soyları tehdit altındadır. Tayland'taki domuz geyiği popülasyonu da enderdir. Çital ve barasingha büyük sürüler hâlinde yaşar, Hint sambar geyiği de büyük gruplar hâlinde bulunabilir. Bütün bu geyik türlerinin bir arada yaşamaları hepsinin beslenmek için değişik bitki türlerini tercih etmeleridir. Bu geyikler yaşam alanlarını aynı zamanda Asya filleri, çeşitli antilop türleri ve vahşi öküzler gibi diğer otçullarla paylaşırlar. Türkiye'de doğal olarak 5 geyik türü bulunur. Bunlar sığın, Mezopotamya geyiği, Algeyik, karaca ve kızıl geyiktir. Bu türlerden sığın ve Mezopotamya geyiği aşırı avlanma sonucu yok olup artık Türkiye'de görülmemektedir. Alageyik neredeyse tükenmek üzeredir, kızıl geyik tehlike altında küçük ve dağınık popülasyonlarda hayatını sürdürmektedir, karaca ise hala yaygındır fakat nüfusu azalmaktadır.
Kuzey Amerika'da en yoğun geyik popülasyonlarına Kanada Rocky Dağları ile Alberta ve British Kolombiya bölgeleri arasındaki Kolumbiya Dağları'nda rastlanır. Burada Kuzey Amerika'da yaşayan beş geyik türünün tamamına rastlanır: Ak kuyruklu geyik, katır geyiği, ren geyiği, Kanada geyiği ve sığın. Bu bölgede dağ eteklerinde nemli ibreli ağaç ormanları ve Alp tarzı otlaklar, ovalarda ise göllerin ve akarsuların yakınında tarım bölgeleri ile yaprak döken ormanlardan oluşan parklar bulunur. Ren geyiği daha yüksek rakımda subalpin otlaklar ve alpin tundralarda yaşar. Ak kuyruklu geyik, toprakların tarıma açılması ve ibreli ağaç ormanlarının açılarak yerine yaprak döken ağaçların yetişmesi nedeniyle yaşam alanlarını Kanada Rocky Dağlarının eteklerine kadar genişletmiştir.
Orta ve Güney Amerika'da çeşitli küçük broket türleri ve güneydoğu Asya'da da çeşitli küçük munçak türleri yaşar. Yukarıda belirtilen büyük geyik türlerinin aksine bu geyik türleri daha çok yalnız dolaşır ve sık ormanlarda saklanmayı tercih eder. Dolayısıyla da popülasyon yoğunlukları daha düşüktür.
Avustralya'ya 19. yüzyılda getirilen altı geyik türü buraya uyum sağlamayı başarabilmiştir. Bunlar alageyik, kızıl geyik, sambar geyiği, domuz geyiği, rusa geyiği ve benekli geyiktir. Yeni Zelanda'ya 1900'lerin başında sokulan kızıl geyik 1960'ların sonundan beri geyik çiftliklerinde evcilleştirilmiş olarak yetiştirilmektedir.
Özellikler
değiştirGeyik boynuzları diğer geviş getiren çift toynaklıların boynuzlarından farklıdır. Geyik boynuzları özellikle yazları olmak üzere her yıl gelişen kemiksi bir yapıya sahiptir ve genellikle yalnızca erkek geyiklerde oluşur. Genç bir geyiğin ilk boynuzları doğuştan itibaren başlarındaki iki küçük çıkıntıdan büyüyerek gelişir. Yeni çıkan boynuzlar kalın bir kadife tabakasının içinde gelişir ve bu tabaka içindeki kemik sertleşene kadar birkaç ay boynuz üzerinde kalır. Daha sonra bu kadife tabaka halk arasında inanıldığının aksine dökülmez ama yırtılarak parçalanır ve boynuzdan ayrılır. Geyiklerin izledikleri ana güzergâhların avcılar tarafından izlenebilmesinin bir yolu da geyiklerin "sürtünme"lerini izlemektir. Sürtünmeler geyiklerin bölgelerini belirlemek için göz kenarında ve alınlarındaki bezlerden salgılanan kokunun çevreye bırakılması için kullanılır. Çiftleşme mevsiminde erkekler, sürü içindeki dişileri çekebilmek için birbirleriyle boynuz boynuza dövüşür. Birbirinin etrafında dönen erkek geyikler bacaklarını büker, kafalarını eğer ve birbirlerinin üstüne saldırır.
Dişi geyik bir batında bir ya da iki yavru doğurur, üçüzlere çok az rastlanılabilir. Hamilelik süresi karaca için on ay kadardır. Yavruların çoğu kürklerinin üzerinde beyaz benekler ile doğar ancak yaşlandıkça bu lekeler kaybolur. Yalnızca alageyik bu benekleri yaşamı boyunca taşır. Geyik yavrusu doğumunu izleyen ilk yirmi dakika içinde ilk adımlarını atar. Anne geyik yavrusunu üzerinde koku kalmayıncaya kadar yalayarak temizler böylece avcı hayvanların yavruları bulmasını engeller. Yavru geyik bir hafta kadar otların içinde gizlenmiş olarak kaldıktan sonra annesi ile birlikte yürüyebilecek kadar güçlenir. Anne ve yavru yaklaşık bir yıl kadar birlikte kalır. Erkek yavru bir daha asla annesini görmez ama dişi yavru daha sonra bazen kendi yavrularıyla birlikte annesinin yanına gelerek küçük sürüler oluşturur.
Geyiklerin genellikle engebeli ormanlık araziye uygun uzun güçlü bacakları ve kıvrak, küçük gövdeleri vardır. Geyikler aynı zamanda mükemmel yüzücüdür. Alt çene dişlerinin üzerindeki yarımay şeklinde mineleri sayesinde oldukça farklı bitkileri çiğneyebilir. Geyikler geviş getirir ve mideleri dört odacıklıdır. Hemen hemen her geyiğin gözlerinin önünde bezcikler bulunur. Bu bezciklerde bölgelerini belirlemeye yarayan güçlü kokulu feromon bulunur. Birçok tür geyiğin erkekleri sinirlendiklerinde ya da heyecanlandıklarında bu bezleri geniş geniş açar. Tüm geyiklerin karaciğerinde safra kesesi bulunmaz. Boynuzu olmayan ve üst köpekdişleri fildişi gibi büyüyen su geyiği bu özellikleriyle diğer geyik türlerinden ayrılır.
Geyikler beslenmelerinde seçicidir. Yapraklarla beslenirler. Otçul standartlarında, özelleşmemiş küçük mideleri vardır. Besin gereksinimleri oldukça yüksektir. Koyun ve ineklerin yaptığı gibi düşük kalite, lifli besinlerden çok miktarda sindirmeye çalışmak yerine kolayca sindirilebilen tomurcukları, genç yaprakları, taze çimenleri, yumuşak ince dalları, meyve, mantar ve likenleri tercih eder.
Taksonomi ve sınıflandırma
değiştir
Geyikler, Artiodactyla takımının Cervidae familyasını oluşturur. Bu familya ilk olarak Alman zoolog Georg August Goldfuss tarafından 1820'de yayımlanan Handbuch der Zoologie eserinde bilimsel olarak tanımlandı. Üç alt familya tanımlanmıştı: 1828 yılında İngiliz zoolog Joshua Brookes tarafından tanımlanan Capreolinae, Goldfuss tarafından tanımlanan Cervinae ve 1898 yılında Fransız zoolog Édouard Louis Trouessart tarafından tanımlanan Hydropotinae[1][2]
Geyiklerin sınıflandırılmasına yönelik diğer öneriler morfolojik ve genetik farklar üzerine temellendirilmiştir.[3] Doğa bilimci Victor Brooke 1878 yılında geyiklerin ön uzuvlarının ikinci ve beşinci metakarpal kemiklerinin özelliklerine göre iki sınıfa ayrılabileceğini önerdi: Plesiometacarpalia (Eski Dünya geyiklerinin çoğu) ve Telemetacarpalia (Yeni Dünya geyiklerinin çoğu). Misk geyiğini de Telemetacarpalia içinde Cervidae familyasına üye olarak kabul etti. Telemetacarpal geyikler yalnızca eklemden uzak olan ögelere shaip olsa da plesiometacarpal geyikler ekleme yakın ögelere de sahiptir.[4] Yirminci yüzyılın sonuna doğru yapılmış olan ve kromozomların diploit sayılarını temel alan sınıflandırma ise içinde çeşitli tutarsızlıklar barındıran hatalı bir sınıflandırmadır.[3]
1987 yılında zoolog Colin Groves ve Peter Grubb üç alt familya tanımladı: Cervinae, Hydropotinae ve Odocoileinae; hydropotinlerin boynuzsuz olduğunu ve diğer iki alt familyanın da iskeletsel morfolojilerinde farklılıkları olduğunu belirttiler.[5] 2000 yılında ise bu sınıflandırmadan vazgeçtiler.[6]
2000'lerin ikinci yarısından sonra yapılan moleküler filogenetik analizlerin hepsi Hydropotes'in Capreolus'un kardeş taksonu olduğunu ve "Hydropotinae" alt familyasının geçerliliğinin olmadığını gösterir.[7][8][9][10][11]
Dış akrabalıklar
değiştir2003 yılına kadar Moschidae (misk geyiği) familyası Cervidae ile kardeş takson olarak görülüyordu ancak Fransa Ulusal Doğa Tarihi Müzesi'nden Alexandre Hassanin ve arkadaşlarının mitokondriyal ve nükleer analizleri Moschidae ve Bovidae'nin Cervidae'ye bir kardeş klad oluşturduğunu gösterdi. Bu araştırmaya göre Cervidae familyası Bovidae-Moschidae kladından yaklaşık 27 ila 28 milyon yıl önce ayrılmıştır.[12] Aşağıdaki kladogram 2003 yılında yapılan bu araştırmayı temel almıştır.[12]
| Ruminantia |
| |||||||||||||||||||||||||||
İç akrabalıklar
değiştirClément Gilbert ve arkadaşalrı tarafından 2006'da yayımlanan bir filogenetik araştırma ile Cervidae familyası iki ana klada ayrıldı: Capreolinae (telemetacarpal ya da Yeni Dünya geyikleri) ve Cervinae (plesiometacarpal ya da Eski Dünya geyikleri). 20. yüzyılın sonlarındaki araştırmalar da familyada benzer bir ayrımı göstermekteydi. Bu ve önceki araştırmalar Cervinae'nin monofilik olduğunu desteklemekteyken Capreolinae parafiletik olarak görünmektedir. 2006 yılındaki araştırma Cervinae için iki ayrı soy olduğunu gösterdi: Axis, Cervus, Dama ve Rucervus cinslerini kapsayan Cervini ile Muntiacus ve Elaphodus cinslerini kapsayan Muntiacini. Capreolinae içinde üç soy vardır: Alces cinsini içeren Alceini, Capreolus cinsi ve Hydropotinae alt familyasını içeren Capreolini ile Blastocerus, Hippocamelus, Mazama, Odocoileus, Pudu ve Rangifer cinslerini içeren Rangiferini. Aşağıdkai kladogram 2006 yılı araştırmasını temel almıştır.[13]
| Cervidae |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kaynakça
değiştir- ^ Groves, C. (2007). "Family Cervidae". Prothero, D. R.; Foss, S. E. (Ed.). The Evolution of Artiodactyls. Illustrated. Baltimore, US: Johns Hopkins University Press. ss. 249-56. ISBN 978-0-801-88735-2.
- ^ Wilson, D.E.; Reeder, D.M., (Ed.) (2005). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (3ncü bas.). Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8221-0. OCLC 62265494.
- ^ a b Goss, R. J. (1983). Deer Antlers Regeneration, Function and Evolution. Oxford, UK: Elsevier. ss. 43-51. ISBN 9780323140430.
- ^ Brooke, V. (1878). "On the classification of the Cervidœ, with a synopsis of the existing species". Proceedings of the Zoological Society of London. 46 (1). ss. 883-928. doi:10.1111/j.1469-7998.1878.tb08033.x. 31 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2024.
- ^ Groves, C.; Grubb, P. (1987). "Relationships of living deer". Wemmer, C. (Ed.). Biology and Management of the Cervidae : A Conference held at the Conservation and Research Center, National Zoological Park, Smithsonian Institution, Front Royal, Virginia, August 1–5, 1982. Washington, US: Smithsonian Institution Press. ss. 21-59. ISBN 978-0-87474-981-6.
- ^ Grubb, P. (2000). "Valid and invalid nomenclature of living and fossil deer, Cervidae" (PDF). Acta Theriologica. 45 (3). ss. 289-307. doi:10.4098/at.arch.00-30
. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ Christian Pitra; Joerns Fickel; Eric Meijaard; Colin grooves (2004). "Evolution and phylogeny of old world deer". Molecular Phylogenetics and Evolution. 33 (3). ss. 880-895. Bibcode:2004MolPE..33..880P. doi:10.1016/j.ympev.2004.07.013. PMID 15522810. 1 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2024.
- ^ Gilbert, C.; Ropiquet, A.; Hassanin, A. (2006). "Mitochondrial and nuclear phylogenies of Cervidae (Mammalia, Ruminantia): Systematics, morphology, and biogeography". Molecular Phylogenetics and Evolution. 40 (1). ss. 101-117. Bibcode:2006MolPE..40..101G. doi:10.1016/j.ympev.2006.02.017. PMID 16584894.
- ^ Hassanin, A., Delsuc, F., Ropiquet, A., Hammer, C., van Vuuren, B. J., Matthee, C., Ruiz-Garcia, M., Catzeflis, F., Areskoug, V., Nguyen, T. T., & Couloux, A. (2012). Pattern and timing of diversification of Cetartiodactyla (Mammalia, Laurasiatheria), as revealed by a comprehensive analysis of mitochondrial genomes. 20 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Comptes Rendus Biologies, 335(1), 32–50.
- ^ Heckeberg, N. S., Erpenbeck, D., Wörheide, G., & Rössner, G. E. (2016). Systematic relationships of five newly sequenced cervid species. 13 Haziran 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. PeerJ, 4, e2307.
- ^ Heckeberg, N. S. (2020). The systematics of the Cervidae: A total evidence approach. PeerJ, 8, e8114.
- ^ a b Hassanin, A.; Douzery, E. J. P. (2003). "Molecular and morphological phylogenies of Ruminantia and the alternative position of the Moschidae". Systematic Biology. 52 (2). ss. 206-28. doi:10.1080/10635150390192726 . PMID 12746147.
- ^ Gilbert, C.; Ropiquet, A.; Hassanin, A. (2006). "Mitochondrial and nuclear phylogenies of Cervidae (Mammalia, Ruminantia): Systematics, morphology, and biogeography". Molecular Phylogenetics and Evolution. 40 (1). ss. 101-17. Bibcode:2006MolPE..40..101G. doi:10.1016/j.ympev.2006.02.017. PMID 16584894.
Dış bağlantılar
değiştir
- Cervidae. ITIS - Integrated Taxonomic Information System.