Lityo

Ang lityo (Ingles: lithium; Espanyol: litio) ay isang elementong kimikal sa talahanayang peryodiko na sinasagisag ng simbolong Li at nagtataglay ng atomikong bilang 3.

Lithium, ₃Li

Lithium floating in oil
Lithium
Bigkas	/ˈlɪθiəm/ ​(LITH-ee-əm)
Appearance	silvery-white
Standard atomic weight Ar°(Li)
	[6.938, 6.997] 6.94±0.06 (pinaikli)
Lithium sa talahanayang peryodiko
Hydrogen Helium Lithium Beryllium Boron Carbon Nitrogen Oxygen Fluorine Neon Sodium Magnesium Aluminium Silicon Phosphorus Sulfur Chlorine Argon Potassium Calcium Scandium Titanium Vanadium Chromium Manganese Iron Cobalt Nickel Copper Zinc Gallium Germanium Arsenic Selenium Bromine Krypton Rubidium Strontium Yttrium Zirconium Niobium Molybdenum Technetium Ruthenium Rhodium Palladium Silver Cadmium Indium Tin Antimony Tellurium Iodine Xenon Caesium Barium Lanthanum Cerium Praseodymium Neodymium Promethium Samarium Europium Gadolinium Terbium Dysprosium Holmium Erbium Thulium Ytterbium Lutetium Hafnium Tantalum Tungsten Rhenium Osmium Iridium Platinum Gold Mercury (element) Thallium Lead Bismuth Polonium Astatine Radon Francium Radium Actinium Thorium Protactinium Uranium Neptunium Plutonium Americium Curium Berkelium Californium Einsteinium Fermium Mendelevium Nobelium Lawrencium Rutherfordium Dubnium Seaborgium Bohrium Hassium Meitnerium Darmstadtium Roentgenium Copernicium Nihonium Flerovium Moscovium Livermorium Tennessine Oganesson H ↑ Li ↓ Na helium ← lithium → beryllium
Atomikong bilang (Z)	3
Group	1
Period	2
Block	s-block
Electron configuration	[He] 2s1
Electrons per shell	2, 1
Physical properties
Phase at STP	solido
Melting point	453.65 K ​(180.50 °C, ​356.90 °F)
Boiling point	1603 K ​(1330 °C, ​2426 °F)
Density (at 20° C)	0.5334 g/cm3
when liquid (at m.p.)	0.512 g/cm3
Critical point	3220 K, 67 MPa (extrapolated)
Heat of fusion	3.00 kJ/mol
Heat of vaporization	136 kJ/mol
Molar heat capacity	24.860 J/(mol·K)
Vapor pressure P (Pa) 1 10 100 1 k 10 k 100 k at T (K) 797 885 995 1144 1337 1610
Atomic properties
Oxidation states	0, +1 (isang matapang na panimulang oksido)
Electronegativity	Pauling scale: 0.98
Ionization energies	1st: 520.2 kJ/mol 2nd: 7298.1 kJ/mol 3rd: 11815.0 kJ/mol
Atomic radius	empirical: 152 pm
Covalent radius	128±7 pm
Van der Waals radius	182 pm
Mga linyang espektral ng lithium
Other properties
Natural occurrence	primordiyal
Crystal structure	​body-centered cubic (bcc) (cI2)
Lattice constant	a = 350.93 pm (at 20 °C)
Thermal expansion	46.56×10−6/K (at 20 °C)
Thermal conductivity	84.8 W/(m⋅K)
Electrical resistivity	92.8 nΩ⋅m (at 20 °C)
Magnetic ordering	paramagnetic
Molar magnetic susceptibility	+14.2×10−6 cm3/mol (298 K)
Young's modulus	4.9 GPa
Shear modulus	4.2 GPa
Bulk modulus	11 GPa
Speed of sound thin rod	6000 m/s (at 20 °C)
Mohs hardness	0.6
Brinell hardness	5 MPa
CAS Number	7439-93-2
History
Discovery	Johan August Arfwedson (1817)
First isolation	William Thomas Brande (1821)
Isotopes of lithium
Main isotopes Decay abun­dance half-life (t1/2) mode pro­duct 6Li 4.85% stable 7Li 95.15% stable

Lityo

Kabilang din sa mga katangian nito ang pagkakaroon ng atomikong bilang na 6.939, punto ng pagkatunaw na 179 °C, punto ng pagkulong 1,317 °C, espesipikong grabidad na 0.534, balensiyang 1. Isa itong metalikong elementong malambot, parang pilak, at napakareaktibo. Natuklasan ito ni Johan August Arfwedson (binaybaybay ding Arfvedson ang apelyido) noong 1817.

Ito ay isang malambot na metal na alkaling may pilak-puti na kulay. Sa ilalim ng mga kondisyong ayon sa pamantayan, ito ay ang pinakamagaan na metal at ang pinaka hindi dense sa lahat ng mga solid na kimiko. Tulad ng lahat ng mga alkali metal, ang lithium ay mataas na reaktibo, mabilis mag-corrode sa mamasa-masa na hangin upang bumuo ng isang itim na pumusyaw. Para sa mga kadahilanang ito, ang lithium metal ay kadalasan naka-imbak sa ilalim ng takip ng lalagyan ng langis. Kapag binuksan, ang lithium exhibits kumikinang ngunit ito ay bumabalik sa pagiging kulay-pilak kapag ito ay nakapagkaroon ng kontakto sa oksiheno. Nasusunog din ang Lityo.

Ayon sa teorya, ang lityo ay isa sa mga unang ilang elemento na nagawa sa Big Bang; ang dami nito ngayon ay malaking-malaki na mas mababa kaysa sa hinulaang teorya ; ang proseso kung saan ang mga bagong lithium ay nalikha at nawasak, at ang tunay na halaga ng dami nito ay patuloy na maging aktibo na usapin ng pag-aaral sa Astronomiya. Kahit tunay na magaan sa atomic weight ang lityo ay mas karaniwan sa daigdig kaysa sa alinman sa mga unang 20 mga elemento dahil sa kanyang mababang nuclear binding energy.

Dahil sa mataas na reaktibiti, ito ay lumilitaw lamang natural sa Earth sa anyo ng compounds. Ang litiyo ay nakikita sa isang bilang ng mga pegmatitic mineral, ngunit din ay karaniwang nakukuha mula sa brines at clays; sa isang pangkalakalan (commercial) na antas, ang litiyong metal ay ilang electrolytically mula sa isang timpla ng klorido lityo (lithium chloride) at klorido potasyo (potassium chloride).

May maliit na dami ng lityo ang nasa sa mga dagat at sa ilang mga organismo, kahit na ang mga sangkap ng naglilingkod walang mistulang biological function sa mga tao. Gayon pa man, ang neurological epekto ng lithium ion Li⁺ ay nagagamit sa lityo para sa mga gamot. Ang lityo at ang mga compunds nito ay may ilang mga iba pang mga pangkalakalan (commercial) na aplikasyon, kasama na ang mga heat-resistant na salamin at keramika, mataas nastrength-to-weight na alloys na ginagamit sa mga sasakyang panghimpapawid, at bateryang lityo. Ang lityo rin ay may mahalagang mga kaugnayan sa nuclear physics: ang malalakas na lithium atoms ang unang ginawa ng tao na halimbawa ng isang nuclear reaksiyon, at ang lithium deuteride ay ginagamit bilang ang fusion fuel sa mga staged thermonuclear weapons.

Kasayasayan at ang pinagmulan ng pangalan

Ang Petalite (lithium aluminum silicate) ay unang natuklasan noong 1800 sa pamamagitan ng isang Luso-Brazilian siyentipiko na si José Bonifacio de Andrade e Silva, na natuklasan ng mga mineral sa isang Swedish na bakalan sa isla ng Utö. Gayunman, ang lityo ay hindi nadiskubre hanggang 1817 sa pagtuklas ni Johan August Arfwedson, at ng isang katulong sa laboratoryo na si Jöns Jakob Berzelius, natuklasan ang pagkakaroon ng isang bagong elemento ng habang ang pinag-aaralan ang isang petalite ore. Ang compuonds nito ay tulad sa potasyo at sodyo, kahit na ang kanyang carbonate at hydroxide ay mas mababa sa water soluble at nagkaroon ng mas malaking kapasidad na neutralize acid. Si Berzelius ang nagbigay sa alkalina materyal ng pangalan na "lithos", mula sa Griyego λιθoς (lithos, "bato"), na sumasalamin sa kanyang pagkatuklas sa isang mineral, bilang laban sa sosa at potasa na kung saan ay natuklasan sa plant tissue; ang pangalan nito ay ulirang bilang "lityum" o "lityo" sa tagalog. Si Arfwedson ay nagpakita na ito ay parehong elemento sa mineral ores spodumene at lepidolite. Sa 1818, si Christian Gmelin ay ang unang nakatuklas na ang lithium salts ay magbibigay ng isang maliwanag na pulang kulay sa apoy. Gayunman, ang parehong Arfwedson at Gmelin ay bigo na ihiwalay ang mga elemento mula sa kanyang mga asin nito. Ang mga elemento ay hindi isolado hanggang sa 1821, nang si William Thomas Brande ay gumawa ng elektrolisis sa lithium oxide, isang proseso na kung saan ay ginamit ni Sir Humphry Davy para ihiwalay ang ibukod ang potasium at sodium. Si Brande rin ay nakatuklas ang mga purong asin ng litiyo, tulad ng klorido, at ginanap sa isang pagtatantya ng kanyang atomic weight. Noong 1855, si Robert Bunsen at Augustus Matthiessen ay nakagawa ng malaking dami ng mga metal sa pamamagitan ng elektrolysis ng lithium chloride. Ang produksiyong pangkalakalan (commercial) ng metal na lityo ay nagsimula noong 1923 sa pamamagitan ng Alemang kompanya na Metallgesellschaft AG sa pamamagitan ng elektrolisis ng isang tunaw na bakal na timpla ng lithium chloride at potassium chloride.