Pergamska kraljevina
Pergamska kraljevina je bila helenistička država koju je osnovao kralj Atal I u 3. veku pne. Kraljevstvo se postepeno širilo i dostiglo svoj vrhunac 188. pne. posle Apamejskog mira. Godine 133. pne. kralj Atal III je zaveštao svoje kraljevstvo Rimskoj republici.
Za istoriju Pergamske kraljevine i za njenu dinastiju Atalida, postoji mali broj dobrih narativnih izvora. Razlog oskudnosti izvora jeste taj da, i pored toga što je Pergamska kraljevina igrala značajnu ulogu starom mediteranskom svetu, ipak je bila u senci dosta moćnijih i jačih država. Na samom početku njene istorije kao samostalne države postojala su jače kraljevine Seleukidskog carstva i Egipta, a već se polako počela uspinjati i Rimska republika. Naravno, i sama dinastija Atalida je bila u senci moćnijih i jačih dinastija Seleukida i Ptolomejida. Prema tome stari istoričari su pišući o ovim većim i jačim državama, pre svega o Rimu, dotakli su se u svojim delima i Pergama i njegovih vladara jer bi jedna svetska istorija (Polibije), ili kakav opis regiona (Strabon), toga vremena, bio nemoguć bez spominjanja Pergama i njegovih vladara, koji su aktivno učestvovali u političkim i kulturnim prilikama toga doba. Ovaj već spomenuti nedostatak izvora, svakako predstavlja problem modernim istoričarima, u rasvetljavanju uloge i značaja starog Pergama.
Jedini poveći istorijski tekst, koji govori o Pergamu i Atalidima, doduše uglavnom usputno spominjući ih, nastao je iz pera manje-više savremenika Pergamske kraljevine, grčkog istoričara Polibija. U Polibijevoj „Opštoj istoriji“ tj. ono što je od nje sačuvano, spominjanja Pergama i Atalida su uglavnom epizodična, kroz neki događaj značajan za Rimsku republiku, npr. Makedonske ratove (215-168), u kojima su Atalidi bili odani rimski saveznici. Možda i najviše podataka od svih Atalida, Polibije pruža o Atalu I (241-197). Polibije je zabeležio da je kralj Atal živeo 72 godine, od toga na vlasti proveo 44, izvojevao značajnu pobedu nad Galatima, i na kraju konstatuje da je umro na najlepšem poslu u borbi za helensku slobodu. I pored svega do sada navedenog, i fragmentarnosti i epizodičnosti Polibijevog dela, kada je u pitanju Pergam i Atalidska dinastija, on ipak ostaje kao najznačajniji izvor za jedan period pergamske istorije.
Važne elemente u rasvetljavnju uloge Pergama i Atalida, daje nam u svom delu „Geografija“ grčki geograf Strabon. Pre svega njegovo se delo bavi opisom tri kontinenta, Evrope, Azije i Afrike, a u delu o kojem govori o zapadnoj Maloj Aziji, on ostavlja neka precizna saznanja o Atalidima, posebno o osnivaču ove dinastije Fileteru. Na primer on za grad Tieum kaže da nije vredan pomena, osim što je u njemu rođen Fileter za koga kaže da je i osnivač Atalidske dinastije.
Svakako značajne istorijske izvore predstavljaju i rimski istoričar Tit Livije i grčki putopisac i geograf Pausanija. Ovde je potrebno nešto reći i o epigrafskim izvorima koji su znatno brojniji od narativnih. Pergam je bio razvijen grad helenističkog perioda i imao je brojne veličanstvene spomenike antičke kulture. U Pergamu su se nalazili Pergamski Akropolj, hram boginje Atine, Pergamska biblioteka i mnogi drugi kulturni spomenici. U njima su sačuvani mnogi natpisi koji predstavljaju svedočanstvo o pergamskoj kulturi, životu i istoriji.
Pergam je stari grčki grad koji se nalazio u Miziji, u severozapadnoj Anadoliji, udaljen 25 kilometara istočno od Egejskog mora, a svakako je gospodario celom dolinom reke Kaik u Miziji. Zbog ovog svog izvanrednog geografskog položaja Pergam je igrao veoma važnu ulogu tokom helenističkog perioda. Pergam će se vremenom teritorijalno proširiti i pod dinastijom Atalida postati jedan od centara političke, trgovačke, i kulturne moći helenističkog istoka.
Teritorija na kojoj se nalazila i razvijala Pergamska kraljevina, zbog svog veoma značajnog strateškog položaja na mestu gde se dodiruju Azija i Evropa, imala je buran istorijski razvoj i bila poprište brojnih seoba i osvajanja. Anadolijom su kroz istoriju vladali Hetiti, pa se tu kasnije nalazilo Frigijsko kraljevstvo. Ovo područje bilo je i pod vlašću, u jednom periodu, veoma jakog Lidijskog kraljevstva do njegovog poslednjeg vladara Kreza.
U 6. veku p. n. e persijska dinastija Ahemenida je zavladala ovim područjem da bi ga Aleksandar Veliki pokorio 334 godine pne. U Pergamu su od tada vladali grčki tirani koji su Persijskom carstvu dok je postojalo plaćali danak. Nakon propasti Persijskog carstva, Aleksandar Veliki će zavladati ovim područjem, a posle njegove smrti osvojiće ga njegov general Lizimah, koji će tu smestiti i svoju ratnu kasu sa dosta blaga. Fileter kome je Lizimah odranije poverio čuvanje tvrđave i blaga u Pergamu, iskoristiće Lizimahovu smrt da se proglasi nezavisnim i da prigrabi njegovo blago. Od te 281. pne. Pergam se može smatrati samostalnim (ne i potpuno nezavisnim), a Fileter osnivačem dinastije Atalida, koja će Pergamom vladati neprekidno od 281-133 godine. Atalidi su od Pergama napravili čvrstu državu monarhističkog oblika, sa svojom neograničenom vlašću. Prva dva vladara, s obzirom da nisu imali sinove su usvojili svoje rođake. Atala I, naslediće njegov najstariji sin Eumen II, ali Eumena II, zbog maloletnosti Atala III, sina Eumena II, naslediće njegov brat Atal II. Što se tiče nasledstva Polibije povodom smrti kralja Atala I kaže „što je najvažnije ostavio je četvoricu odraslih sinova i tako dobro uredio pitanje nasledstva, da je deci njegove dece vlast predata bez ikakvih borbi“.
Pergam je svakako imao problema zbog svog geografskog položaja pa je tako često morao da se brani sa istoka od ekspanzije Seleukida, a u drugom veku p. n. e sa zapada se sve više osećao uticaj ojačale Rimske republike. To je i bio razlog što će poslednji pergamski kralj Atal III celokupnu teritoriju svoje države zaveštati Rimskoj republici. U kasnijim vekovima posle slabljenja moći Rimskog carstva ova teritorija, je pretrpela invazije kontigenata raznih vojski i naroda da bi od 15. veka došla pod kontrolu Osmanskog carstva. Od 1923. godine ova teritorija poklapa se sa istorijom moderne Turske, a nekadašnji grad Pergam, danas je Bergam severoistočno od Izmira.
Istorija i uspon Pergamske kraljevine vezuju se za period helenizma i nastanak helenističkih država, nakon smrti Aleksandra Velikog. Iako nije spadao u prvi red helenističkih država Pergam je u helenističkom periodu igrao veoma bitnu ulogu u zapadnom Sredozemlju, pod dinastijom Atalida koja je od Pergama pored važnog centra političke, načinila centrom pre svega kulturne moći. Naravno, zahvaljujući svom geografskom položaju Pergam se vremenom razvio i u ekonomsko-trgovačkom smislu.
Postanak i razvoj Pergamske kraljevine, je usko povezan sa ratovima koji su vođeni među dijadosima (reč dijadoh na grčkom ima značenje naslednik) doslovno naslednicima Aleksandra Velikog, ali ne i faktički, jer su njihove namere bile dezintegrativne, bez ikakvih ozbiljnih namera da očuvaju ogromno carstvo. U tom smislu počelo je deljenje državne teritorije Aleksandrovog carstva među dijadosima, što je faktički označilo i početak raspada carstva. Jedan deo Aleksandrove države sa centrom u Egiptu dobio je Ptolemej, Seleuk je u početku bez većeg značaja ostao u Vavilonu, Krater i Antipater su najpre zajednički vladali Makedonijom. Tu će se kasnije razviti velike helenističke države, koje će biti centri širenja helenističkog uticaja i kulture.
Međutim, za ovu temu najveći značaj, svakako ima razvoj i širenje onog dela teritorije koji je dobio još jedan među dijadosima, Aleksandrov general Lizimah. Lizimah je nakon Aleksandrove smrti dobio na upravu Trakiju, ali će njegov uticaj među dijadosima vremenom rasti, a rast uticaja pratiće i povećanje teritorije pod njegovom upravom. Tokom borbi dijadoha protiv Antigona Jednookog, Lizimah će zauzeti Pergam i pretvoriti ga u svoju bazu, a njegovu odbranu poveriti jednom svom oficiru po imenu Fileter. U Pergamu je bila smeštena i ratna kasa generala Lizimaha, i njegovo nagomilano blago, koje je po svedočenju Strabona iznosilo devet stotina talenata u srebru. U kasnijem periodu Lizimahu će se nametnuti problemi sa ojačalim Seleukom, i njih dvojica kao najača dva preostala dijadoha, sukobiće se u bici kod Korupedije u Maloj Aziji 281. godine pne. Lizimah je u ovoj borbi poražen, a do tada verni Lizimahov saborac Fileter postao je nakon bitke kod Korupedije, isto tako veran i odan pristalica Seleuka. Fileter je svakako bio sposoban da proceni situaciju, do bitke kod Ipsa 301. pne., on je podržavao Antigona, posle njegovog poraza Lizimaha, a posle 281. pobednika kod Korupedije Seleuka, stajući uvek na stranu najačeg dijadoha.
Prilika se ukazala veoma brzo jer je već 281. godine pne. Seleuk stradao od ruke egipatskog princa Ptolomeja Kerauna. Apijan svedoči kako je Fileter tada za „mnogo novca“ otkupio Seleukovo telo, spalio ga i pepeo poslao Antiohu. Posle ovih događaja Pergam se može smatrati nezavisnom kraljevinom, a Fileter osnivačem dinastije Atalida. Međutim, Pergam je u početku ipak plaćao danak Seleukidima i na taj način, makar bio i nominalno pod njenom kontrolom.
Fileter će vladati Pergamom neprekidno od 281. do 263. godine pne. . Fileter je, naročito nakon Seleukove smrti, pažljivo učvršćivao autonomiju, a zahvaljujući velikom Lizimahovom bogastvu, koje je prisvojio nakon njegove smrti, postao je dobrotvor mnogih susednih gradova i hramova. Takođe, pomagao je i neke gradove u Maloj Aziji za vreme invazije Gala, a za vreme njegove vladavine izgrađen je i Akropolj na Pergamu. Sve ovo je kao rezultat imalo povećanje Fileterove spostvene moći, a samim tim i uticaj Pergama se veoma brzo širio.
Fileter se nikada nije ženio, a s obzirom da je bio evnuh, što je činjenica koju potvrđuju i Strabon i kasniji pergamski kralj Atal I, nije mogao imati dece. On je zbog toga usvojio svog nećaka Eumena, koji će ga naslediti na mestu vladara Pergama, nakon njegove smrti 263. godine.
Eumen I (263. pne.-241 p. n. e) je bio sin Fileterovog brata Eumena i Satire, ćerke Posejdonija. Na presto je stupio kao usvojeni Fileterov sin i odmah mu se ukazala prilika da svojoj državi izdejstvuje potpunu nezavisnost. Naime posle Fileterove smrti, Antioh I Soter je odlučio da učini kraj polunezavisnom položaju Pergama. Njemu je smetao brzorastući značaj ovog grada, pa je odlučio da ga potpuno osvoji. Međutim, njegovi planovi pretvorili su se jedan veliki krah i on je poražen od strane pergamskog kralja Eumena I blizu Sarda 262. godine pne., a samo godinu dana kasnije 261. godine p. n. e sam Antioh će umreti. Nakon ovih događaja Pergam će postojati kao potpuno nezavisna kraljevina.
Eumen I je proširio svoje posede uspostavljajući garnizon na severu, proširio se na istok, na severoistok do blizu izvora reke ššLikusđđ, a na jug do izvora reke Kaik. Postoji još jedan bitan pokazatelj, nedvosmislene i jasne pergamske nezavisnosti od vremena Eumena I, a to je novac. Naime, dok je u prethodnim godinama kovan novac sa likom Seleuka Nikatora, Eumen I je iskazujući svoju nezavisnost počeo da kuje novac sa likom Filetera. Posle oslobođenja od seleukidske vlasti, Pergam se za vreme Eumena I nije mešao u sukobe između Ptolomeida i Seleukida. U to vreme su i Gali veoma učestalo, pljačkali i pustošili region. Eumenu je uspevalo da od ovog devastirajućeg elementa, sačuva slobodu i teritoriju Pergama, najverovatnije plaćajući im danak. Ne zna se pouzdano da li je Eumen imao dece. Možda je imao jednog sina koji je umro pre njega. Eumen I je zbog toga usvojio svog rođaka Atala, koji će ga i naslediti na prestolu nakon njegove smrti 241 godine pne.
Atal I (241 p. n. e-197 p. n. e) je bio prvi atalidski vladar, koji je uzeo titulu kralja 238. godine. On je bio sin Atala i sirijske princeze Antiohe. U prvima godinama njegove vladavine njemu će se, kao i njegovom prethodniku Eumenu I, nametnuti problemi sa Galima. Dok je njegov prethodnik to rešio tako što im je plaćao danak, Atal je to odbio i i sukobi su bili neminovni. Godine 238 usledio je napad Gala, Atal I ih je sačekao blizu ušća reke Kaik, i odneo odlučnu pobedu. Nakon toga je sledeći primer Antioha I, uzeo ime Soter (ima značenje spasilac), i što je još važnije uzeo titulu kralja, postavši tako prvi titularni kralj Pergama.
Nekoliko godina kasnije, nakon prve pobede nad Galatima, Pergam je ponovo bio napadnut, ovoga puta ranije pobeđeni protivnik bio je udružen sa snagama Antioha Hijeraksa (Jastreba), brata Seleuka II, koji je držao neke posede u Maloj Aziji. Atal I će udružene Gale i Antioha pobediti u bici kod Afrodizija i nešto kasnije u drugoj bici na istoku. Posle ovog poraza Antioh Hijeraks se upustio u niz avantura, padajući sve niže dok ga konačno nisu ubili njegovi najamnici. Ovo je za rezultat imalo proširenje Atalove kontrole na Seleukidsku Malu Aziju, severno od planine Taurus. Nakon toga usledio je jedan napad Seleuka III Kerauna, starijeg sina Seleuka II, koji je pokušao da vrati izgubljene teritorije, ali ga je sposobni Atal I porazio, a Seleuk III je poginuo.
Atal I, učestvovao je kao rimski saveznik, u dva Makedonska rata, i upravo za vreme njegove vladavine, Pergam je počeo postepeno da trpi, snažniji uticaj Rima, što će se još više izraziti u periodu, nakon njegove smrti. Atal je bio oženjen Apolonidom, i imali su četiri sina, Eumena, Atala, Filetera i Ateneja. Naslediće ga (po načelu primogeniture), njegov najstariji sin Eumen.
Eumen II (197p. n. e-158p. n. e) bio je drugi titularni kralj Pergama. Sin kralja Atala I i kraljice Apolonide, on je u potpunosti sledio politiku svog oca, sarađujući sa Rimom, pre svega protiv Makedonije, a zatim i Seleukidske ekspanzije ka Egeju. Bio je glavni saveznik Rima u borbi protiv Antioha Velikog, i doprineo njegovom porazu u bici kod Magnezijume 190. godine pne. Nakon Apamejskog mira 188. godine pne., primio je kao rimski saveznik, pod svoju upravu oblasti Frigiju, Lidiju, Likiju, Pisidiju i Pamfiliju. Za vreme njegove vladavine Pergamska biblioteka, osnovana još za vreme Atala I, postala je centar učenosti i književnosti. Bio je oženjen Stratonikom, ćerkom Arijarata IV, kralja Kapadokije, i njegove žene Antiohe, i imali su sina Atala. S obzirom da je Eumenov sin Atal, bio maloletan, presto će prigrabiti njegov brat Atal II, koji se oženio kraljevom udovicom.
Atal II Filadelf (vladao 160-138) pretposlednji kralj Pergama bio je drugi sin Atala I Sotera, i njegove žene Apolonide, a na presto je stupio tako što se oženio Stratonikom, udovicom svoga brata Eumena II. U to vreme je zakoniti naslednik pergamskog prestola (po principu primogeniture) Atal III, sin kralja Eumena bio maloletan. Pre nego što je postao kralj Atal je vršio dužnost vojnog komandanta. Godine 190. pne. pružio je otpor napadima Seleukida, a sledeće 189, borio se sa rimskom armijom, pod komandom Gneja Manilija Vulsa u Galatiji. Godine 182. pne., ponovo je ratovao protiv Seleukida, i konačno pomagao je rimsku armiju u Trećem makedonskom ratu.
Odmah pošto je postao kralj, učestvovao je u bici protiv Prusije II, podržavao je Aleksandra Balasa pretendenta na seleukidski presto, a takođe i Nikomeda II Epifana pretendenta na bitinijski presto. Atal II, proširio je svoje kraljevstvo, uz pomoć svog dobrog prijatelja, Arijarata V od Kapadokije, i osnovao gradove Filadelfiju i Ataliju. U svojim starijim godinama postavio je glavnog ministra, zvanog Filopemen, koji mu je pomagao u državnim poslovima.
Atal III (vladao od 138-133) bio je poslednji kralj Pergama. Nasledio je svog strica Atala II, jer mu je zbog starosnih granica bilo onemogućeno da nasledi svoga oca. Atal nije mnogo bio zaintresovan za vladanje Pergamom, već se više posvećivao proučavanju medicine, botanike i ostalih nauka. Nije imao muških potomaka, i njegova poslednja želja je bila da celokupno svoje kraljevstvo, nakon njegove smrti ostavi Rimskoj republici. Atal III umro je 133 godine pne., a teritorija njegove države je, po njegovoj želji ostavljena Rimskoj republici. Ubrzo nakon Atalove smrti u Pergamu je izbio ustanak koji je podigao Aristonik, nezakoniti sin Eumena II. Proglasiviši se za Eumena III on je stao na čelo ustanka protiv Rima. Aristonik je vodio uspešnu dvogodišnju borbu (132-130) i čak je kod Leuke porazio rimskog konzula Publija Licinija Krasa koji je u bici i poginuo. Međutim Aristonikove snage bile su nedovoljno jake i iscrpljene i Krasov naslednik Marko Perperna porazio ih je u bici kod Stratonikeje 129. godine. Aristonik je zarobljen i odveden u Rim, gde je zadavljen u tamnici. Nakon slamanja ustanka Rimljani su na teritoriji bivše Pergamske kraljevine osnovali provinciju Aziju.
Pored jake helenističke monarhije čija se moć i snaga poštovala u celom helenističkom svetu, Atalidi će zahvaljujući Lizimahovom bogastvu koje su prisvojili nakon njegove smrti od Pergama načiniti i prestonicu velike kulturne moći i dostignuća. Za vreme Fileterove vladavine izgrađen je Akropolj na Pergamu, Eumen će organizovati svečanost u njegovu čast koji će dobiti naziv Eumenija i postati institucija u Pergamu. Međutim ubedljivo najznačajnije kulturno dostignuće Pergamske kraljevine i njenih vladara jeste Pergamska biblioteka, osnovana za vremena prvog titularnog kralja Pergama, Atala I.
Atal I, koji je prvenstveno bio skoncentrisan na slikarstvo i vajarstvo, imao je impozantnu kolekciju umetničkih dela, a narudžbinama od najboljih savremenih umetnika ukrasio je grad probranim skulpturama. Za vreme njegovog naslednika Eumena II, Pergam i njegova biblioteka postaju centar književnosti i učenosti. Pergamska biblioteka je u to vreme bila i najveći konkurent i ravnopravno je parirala i čuvenoj Aleksandrijskoj biblioteci. Ipak ona nikada neće dostići ugled Aleksandrijske biblioteke, niti će Atalidi uspeti da skupe toliko učenih ljudi u Pergamu koliko Ptolomeidi u Aleksandriji. Učeni ljudi i filozofi u Pergamu, nisu se prvenstveno bavili kritičkim izdanjima starih pisaca kao što su to činile njihove kolege u Aleksandriji, već su pre svega pisali naučne studije o raznim filološkim i drugim temama. Najpoznatiji među njima je bio gramatičar i diplomata Krates iz Malosa, koji je jedno vreme bio i upravnik biblioteke. Verovatno je on uradio i katalog biblioteke po ugledu na Kalimahovo delo Pinakes (tj. indeks knjiga). Osim kataloga u Pergamu su nastala mnoga značajna bibliografska dela. U vreme svog najvećeg procvata, Pergamska biblioteka je imala oko 200.000 svitaka. U Pergamu su rođeni i grčki skulptor Epigon (III vek pne.), grčki arhitekta i graditelj Aelije Nikon (II vek pne.) i slavni grčki lekar Galen (129-216 n. e.).
- Fileter (282. pne.–263. pne.)
- Eumen I (263. pne.–241. pne.)
- Atal I Soter (241. pne.–197. pne.)
- Eumen II (197. pne.–158. pne.)
- Atal II Filadelf (160. pne.–138. pne.)
- Atal III (138. pne.–133. pne.)
- Eumen III Aristonik (pretendent, 133. pne.–129. pne.)