Planinski masiv
Planinski masiv, planinski lanac ili planinski vijenac, ili gorje, je naziv za geografsko područje koje se sastoji od niza međusobno povezanih planina.[1] Planine i planinski masivi pokrivaju petinu Zemljine površine.
| Planinski masiv | |
|---|---|
 | |
Karakteristike
urediPlanine u jednom masivu su najčešće isprekidane prijevojima ili dolinama. Pojedinačne planine u jednom masivu ne moraju nužno imati iste geološke i petrološke karakteristike, iako najčešće imaju. Sklop masiva koji pripada nekom području naziva se planinski sistem.
Struktura
urediPlaninski masivi često imaju vrlo kompleksnu strukturu, pa zbog toga veći masivi imaju svoje vlastite podmasive kao Masiv Apalači koji se u osnovi dijeli na tri podmasiva Sjeverni, Srednji i Južni Apalači.
Uzroci nastanka
uredi
Planinski masivi se formiraju kad se dvije litosferne ploče sudare a rubovi ustreme u vis. Snaga tog izvijanja gura svaku ploču na onu drugu. Nakon što se ploče smire, planinski masiv je formiran. Nakon tog nastupa vrijeme - snižavanja, zbog erozije, koju uzrokuju vjetrovi, kiša, ledenjaci i lavine. To je razlog zašto su neki planinski masivi stjenoviti i šiljati, kao Stjenjak, a neki su zaobljeni i niski kao Masiv Apalači.[1]
Većina ljudi misli da su planine stalne i stabilne forme, ali one ili stalno rastu, ili erodiraju i nestaju. Masiv Apalači nastao je kao rezultat sudara Sjeverne Amerike sa Afrikom. Prije 500 milijuna godina taj planinski masiv bio je najviši na svijetu, ali je zbog erozije sada puno niži.[1]
Sudar litosfernih ploča liči na sudar automobila, automobil se zbog siline udara skraćuje po dužini - i proteže u vis, ista se stvar događa i sa uzdizanjem planinskih masiva, kad se sudare dvije ploče.[1]
Tektonski procesi koji stvaraju planinske masive
urediPlanine, planinski masivi i visoravni - postoje, jer tektonski procesi koji ih stvaraju, rade to brže od erozije koja ih nastoji uništiti. Planine i planinske masive stvorili su (i stvaruju) u većini - tri glavna procesa: vulkani, horizontalno skrućivanje zemljine kore koje se manifestira nabiranjem i rasjedanjem, i zagrijavanje i termička ekspanzija velikih površina vanjskog omotača zemlje.[2]
U nekim regijama, planinski masivi su formirani procesom skrućivanja kontinentalne mase, a ne sudaranjem dviju kontinentalnih ploča. Prije nekih 40 000 000 do 80 milijuna godina, tako je nastao Stjenjak u Koloradu, Utahu i Wyomingu, a danas na taj način još uvijek rastu masivi Tanšan (Azija) i Atlas u Sjevernoj Africi. U principu unutarkontinentalni masivi nastaju rasjedanjem.[3]
Sile i procesi koji stvaraju i nose planinske masive
urediPlanine i planinski masivi nastaju zahvaljujući tektonskim procesima, koji su ih stvorili i koji ih održavaju. S druge strane erozija, permanentno radi na tom da ih izravna i razgradi. Topografija planinskog pojasa ne ovisi samo o procesima koji formiraju planinski teren, već i o onim silama koje podržavaju takav tip terena, i od erozijsko - tektonskih procesa koji ih nastoje uništiti.[2]
Dvije karakteristike stijena omogućuju stabilnost planina i planinskih masiva, čvrstoća i gustoća. Kad stijene ne bi bile čvrste, planine bi se jednostavno istopile - otjecanjem. Na suptilnijoj razini, čvrstoća materijala ispod planina može utjecati na topografiju tla.[2]
U pogledu čvrstoće i debljine - sloj litosfere jako varira uokolo Zemlje, od svega desetak do više od 200 km. Litosfera je puno čvršća od sloja na kom leži -astenosfere (pogledajte članak Tektonika ploča). Čvrstoća litosfere rezultat je njezine temperature, debela litosfera postoji jer je vanjski omotač Zemlje relativno hladan. Hladna, zbijena, i zbog tog čvrsta litosfera može nositi veći raspon planina nego tanka litosfera, baš kao što debela ledena kora na jezeru]] ili rijeci]], može bolje izdržati težinu ljudi nego tanka kora leda.[2]
U pogledu kemijskog sastava, a time i gustoće - zemljina kora je mekša od sloja na kom leži. Ispod oceana, tipična debljina kore je samo 6 - 7 km.[2] Po kontinentima je prosječna debljina oko 35 km, ali na pojedinim dijelovima može doseći do 60 – 70 km ispod visokih planinskih masiva i visoravni. Dakle, većina masiva i visoravni leži na debelom sloju kore. Uz određene iznimke lakša kora pluta na čvršćem sloju, kao što ledenjaci plutaju po oceanima.[2]
Valja napomenuti da su kora i litosfera definirana različitim karakteristikama i ne predstavljaju isti sloj. Štoviše, varijacije u njihovoj debljini imaju različiti utjecaj na topografiju iznad njih.[2] Neki planinski masivi i visoravni leže na debelom pojasu kore. S druge strane sloj litosfere ispod takvih područja, može biti tanak, ali njegova debljina ne igra značajnu ulogu u nošenju tog masiva. Ali ima masiva koji leže na debelim slojevima litosfere, koja se pod njihovom težinom uvija prema dolje. Zemljina kora pod takvim masivima obično je deblja od normalne, ali ne tako debela kao u slučaju kad je sloj litosfere tanak.[2] Dakle snaga litosfere nosi planinske masive i puno deblji sloj kore nego što bi to bio slučaj, da tog debelog sloja kore nema. Tako na primjer, Himalaja vrši potisak na koru indo-australske ploče, koja leži na sloju posebno hladne, guste litosfere koji je savinuta prema dolje pod visokom težinom planina koje nosi. Debljina zemljine kora u tom pojasu iznosi oko 55 km ispod najviših planina od 8 000 metara. Ipak najdeblji sloj zemljine kora od 70 km, leži dalje na sjeveru ispod Tibeta , čija je nadmorska visina je između 4 500 - 5 000 metara, ispod kojeg je sloj litosfere puno tanji od onog ispod Himalaje. Dakle snažna indijska litosfera pomaže nositi Himalaju, a s druge strane debeli sloj zemljine kore nosi Tibetsku visoravan.[2]
Najveći planinski masivi na zemlji
urediVećina planinskih masiva nastala je kao posljedica konvergencije dviju litosfernih ploča koje u većini slučajeva i danas nasjedaju jedna na drugu. Zbog tog mnogi planinski masivi obilježavaju granice litosfernih ploča, koje presijecaju druge takve granice. Zato postoje vrlo dugi planinski sistemi duž granica konvergencije tektonskih ploča koji se nižu jedan za drugim.[4]
Gotovo kontinuirani lanac vulkana i planinskih masiva okružuje veći dio Pacifičkog bazena - on se zove Vatreni pojas Pacifika i predstavlja najduži sistem povezanih planinskih masiva.[4]
Drugi slični planinski sistem, proteže se od Maroka u Sjevernoj Africi preko Evrope, Turske i Irana, preko Himalaje u Jugoistočnoj Aziji.[4] Taj alpsko-himalajski sistem, formirala je konvergencija euroazijske ploče sa afričkom, arapskom i indo-australskom pločom.[4]
Gotovo svi planinski masivi na Zemlji, uključeni su u jedan od ta dva velika sistema, a većina preostalih planinskih masiva, rezultat je drevnih kontinentalnih sudara koji su se dogodili prije nekoliko stotina milijuna godina.[4]
Alpsko-himalajski tip masiva
urediZa taj tip masiva se pretostavlja da je nastao kao rezultat naslijeganja jedne kontinentalne ploče na drugu. U principu, debeli laki plutajući sloj zemljine kore ne može prodrijeti duboko u astenosferu. Umjesto toga rub ploče kontinenta koji se podvlači - puca i mrvi se, a ostatak kontinenta se podvlači pod taj materijal. Tako su nastali planinski masivi tog tipa.[5] Danas je Himalaja sa vrhom Mount Everest od 8848 metara, najviši planinski masiv na svijetu.[1] Riječ Himalaja zapravo znači snježna zemlja. On je nastao kad su se sudarile indo-australska i evroazijska ploče prije 75 milijuna godina.[1] Ovaj planinski masiv je oko 2 414 km dug i proteže se preko Pakistana, Indije, Tibeta, Nepala, Sikima i Butana. Himalaja je relativno novi planinski masiv pa je to razlog zašto je tako visok. Više od 30 planina u Himalaji imaju visinu veću od 7 620 metara. Za milijun godina u budućnosti ovaj planinski masiv će slično kao stariji Masiv Apalači biti puno niži, ali će neki novi planiski masiv - koji će se u međuvremenu uzdignuti - tada biti najviši na svijetu.[1]
Vatreni pojas Pacifika je gotovo kontinuirani niz vulkana koji okružuje Tihi ocean, taj lanac proteže se duž zapadne obale Sjeverne i Južne Amerike, preko Aleutskih otoka, južnog Japana, Indonezije do arhipelaga Tonga, i Novog Zelanda. On je nastao jer Pacifički bazen leži na različitim litosfernim pločama koje nasjedaju jedna na drugu i sudaraju se.[4]
Ako se uključi i podvodna topografija Zemlje, tad je najduži planinski masiv - Srednjeoceanski hrbat jer ima 65 000, odnosno 80 000 km. Najviša planina koja se proteže od dna oceana do iznad tla je Mauna Kea na Havajima koja je viša od Everesta za 1 352 metara.[1]
Ande
urediAnde su najduži neprekinuti kopneni planinski masiv na svjetu, koji se protežu duž zapadne obale Južne Amerike u dužinu od 7200 km. Ande su nastale zbog dva tektonska procesa.
Litosferna Nazca ploča, koja se prostire duž većeg dijela jugoistočnog Pacifika, uranja ispod većeg dijela zapadne obale [[Južna Amerika|Južne Amerike brzinom od 80 do 100 milimetara godišnje.[4] Zbog tog postoji gotovo kontinuirani lanac vulkana duž Južne Amerike, s najvišim vulkanom na svijetu - Ojos del Salado (6893 metara), jednim od Andskih vrhova. Ipak Andski masiv nije samo lanac vulkana, jer i njegov najviši vrh, Aconcagua (6959 m), nije vulkanski. Ande su nastale i zbog stješnjavanja i zadebljavanja Zemljine kore koje se manifestira duž cijelog područja istočnih Anda, taj pojas se širi prema zapadu, i podvlači pod stabilni teren Brazila i Argentine ispod Anda po stopi od nekoliko milimetara godišnje.[4]
Karipski masiv
urediPlaninski masiv uz obalu Venecuele je ostatak procesa kad je Karipsko more bilo uranjeno južnije ispod Venezuele zbog čeg su se stijene naborale po osi istok-zapad. Desni bočni klizajući rasjed je prilično spor pa se masiv na tom dijelu još uvijek uzdiže.[6]
Na istočnom kraju Karipskog mora, Mali Antili, vulkanski otoci predstavljaju tipičnu zonu konvergencije litosfernih ploča. Karipska ploča se već nekoliko desetaka milijuna godina po stopi od 10 do 20 milimetara godišnje, pomiče na istok u odnosu Sjevernoameričku i Južnoameričku ploču zbog tog postoji vulkanski luk Mali Antili, i rasjedi u Venezueli.[6]
Uticaj planinskih masiva na klimu
urediPlaninski masivi utječu na klimu u područjima gdje se prostiru. Kada se voda ispari iz mora i krene kao zračna masa prema planinskim vrhovima, tokom uspona u viša područja se ohladi i pretvori u kišu ili snijeg. Ali kad ta zrak pređe planinski lanac i počne se spuštati, biti će suh i neće donijeti kišu s druge strane masiva. Najbolji primjer za to je Himalaja; kada monsuni počnu puhati s Indijskog oceana prema Indiji na sjeveru, visoki planinski vrhovi Himalaja spriječiti će oblake da prijeđu još sjevernije prema Tibetu. Zbog toga su krajevi sjeverno od Himalaje suhi i rijetko dobivaju kišu. Donji dio zapadne obale Južne Amerike prekriva pustinja. Razlog tome je što gorje Anda ne propuštaju vodenu paru koja dolazi s istoka odnosno Atlantskog oceana.
Izvori
uredi- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 „Mountain Ranges” (engleski). Thinkquest. Arhivirano iz originala na datum 2013-06-24. Pristupljeno 28. 03. 2013.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 „Tectonic processes that create and destroy mountain belts and their components” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 03. 2013.
- ↑ „Andean-type belts” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 03. 2013.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 „Major mountain belts of the world” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 03. 2013.
- ↑ „Alpine or Himalayan type belts” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 03. 2013.
- ↑ 6,0 6,1 „The Caribbean chains” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 03. 2013.
