Uniun sovietica

Uniun da las republicas socialisticas sovieticas Союз Советских Социалистических Республик (russ) Sojus Sowjetskich Sozialistitscheskich Respublik (transcripziun)
Parola: Пролетарии всех стран, соединяйтесь! (transcripziun: Proletarii wsech stran, sojedinjaites!) rumantsch: Proletaris da tut ils pajais, as uni!
Lingua uffiziala	Russ (en mintga republica sovietica ultra da quai la lingua naziunala respectiva sco er ulteriuras linguas naziunalas en las republicas autonomas)
Chapitala	Moscau
Furma da stadi	Republica da cussegls (formalmain)
Furma da regenza	Sistem d’ina partida socialistic
Surfatscha	22 402 223 km²
Abitants	290 100 023 (1991)
Spessezza	13 abitants per km²
Munaida	1 rubel = 100 copecas
Independenza	Fundaziun: 30 da december 1922 Dissoluziun: 26 da december 1991
Di da festa naziunala	9 da matg Di da la victoria 7 d’october Di da la Constituziun 7 da november Di da la Revoluziun d’october

L’Uniun sovietica (curt US, denominaziun uffiziala: Uniun da las republicas socialisticas sovieticas, curt URSS, russ Союз Советских Социалистических Республик, СССР / Sojus Sowjetskich Sozialistitscheskich Respublik, SSSR) è stada in stadi federativ che vegniva regì da la partida communistica a moda centralistica. Ses territori tanscheva da l’Europa da l’Ost sur il Caucasus fin en l’Asia Centrala e sur l’entira Asia dal Nord. Ella è vegnida fundada ils 30 da december 1922 dals bolschevics e schliada ils 21 da december 1991 tras la Decleraziun d’Alma Ata.

Il territori central (radund 78 % da l’entira surfatscha l’onn 1990) consistiva da la Republica sovietica russa. En rom da la Revoluziun d’october era quella sortida ils 7 da november 1917 dal territori central da l’anteriur Imperi zaristic. Pervi da la dominanza da la Republica sovietica russa vegniva l’Uniun sovietica savens numnada en il vest ‹Russia sovietica›; e per ils burgais da l’Uniun sovietica vegniva duvrà la denominaziun nunprecisa ‹Russ›.

Geografia

Las 15 republicas d’uniun tranter il 1956 ed il 1991:
1 – RSS armena
2 – RSS aserbeidschanica
3 – RSS bielorussa
4 – RSS estona
5 – RSS georgiana
6 – RSS casacca
7 – RSS kirghisa
8 – RSS lettona
9 – RSS lituana
10 – RSS moldava
11 – RSS russa
12 – RSS tadschikistana
13 – RSS turkmena
14 – RSS ucraina
15 – RSS usbeca

Sia pli gronda extensiun ha l’Uniun sovietica cuntanschì en il decurs da la Segunda Guerra mundiala cun annectar ils stadis baltics (Estonia, Lettonia e Lituania), la Bessarabia, Tuwa, la part settentriunala da la Prussia da l’Ost sco er regiuns finlandaisas, polacas, tschecoslovacas e giapunaisas. Questa extensiun territoriala è sa mantegnida fin ils onns 1990. L’Uniun sovietica furmava uschia il stadi cun la pli gronda extensiun territoriala coerenta en l’istorgia da l’umanitad pli nova (abstrahà da l’Imperi russ d’avant il 1917, al qual appartegnevan er la Finlanda, parts da la Pologna, la Tirchia dal Nord ed enfin il 1867 l’Alasca). Ed er resguardond tut las epocas istoricas, figurescha l’Uniun sovietica sco in dals pli gronds dominis territorials insumma.

Suenter il 1945 cunfinava l’Uniun sovietica en il vest cun la Rumenia (1208 kilometers), l’Ungaria (103 kilometers), la Tschecoslovachia (97 kilometers), la Pologna (1258 kilometers), la Mar da l’Ost, la Finlanda (1340 kilometers) e la Norvegia (196 kilometers); en il nord cun la Mar da Barents, la Mar da Kara, la Mar da Laptew, la Mar da la Sibiria da l’Ost e la Mar da Tschuktschen; en l’ost cun la Mar da Bering, l’Ocean Pacific, la Mar d’Okhotsk e la Mar dal Giapun; en il sid cun la Corea dal Nord (19 kilometers), la Republica Populara da la China (6513 kilometers), la Mongolia (3485 kilometers), l’Afganistan (2264 kilometers), l’Iran (2013 kilometers), la Tirchia (529 kilometers) e la Mar Naira. Il cunfin dal pajais aveva en tut ina lunghezza da 19 025 kilometers.

Il territori da l’URSS cumpigliava en tut 22,4 milliuns kilometers quadrat e cun quai radund in sisavel da tut la terra franca dal mund. Dal vest a l’ost s’extendeva il territori da la Mar Naira e da la Mar da l’Ost fin a l’Ocean Pacific sur bunamain 10 000 kilometers. L’extensiun maximala dal nord al sid muntava radund 5000 kilometer. L’Uniun sovietica tangava 11 da las 24 zonas da temp dal mund.

Sin ses territori disponiva l’Uniun sovietica da cotgla e fier sco materia prima minerala, da ieli e gas sco funtaunas d’energia e sco materias primas da l’industria petrochemica, da metals senza fier e metals prezius, da forza idraulica e da vasts territoris da cultivaziun agricula (surtut ils terrens fritgaivels en l’Ucraina). Cun quai possedeva il pajais tut las resursas natiralas ch’eran necessarias per ina economia publica industrialisada.

Ils spazis natirals da l’Uniun sovietica tanschevan da las regiuns da glatsch perpeten en il nord fin als territoris deserts en l’Asia Centrala. La cumpart da desert da glatsch e tundra muntava a 8 % da l’entira surfatscha, quella da deserts e semideserts 10 % ed ils territoris da guaud a 30 %.

Quasi la mesadad dal territori sa cumponiva da terrens da schelira permanenta che sdregliava be durant curtas fasas da stad e be en las stresas superiuras. En quests territoris èsi relativamain pretensius d’eriger chasas, d’installar il provediment d’aua ed in’infrastructura adattada a las pretensiuns climaticas. Da l’entir territori statal pudevan vegnir tratgs a niz radund 27 %; quai era bundant pli pauc ch’en ils Stadis Unids, nua ch’il terren agricul cuntanscheva ina quota da 45 %. La cumpart dad ers muntava a 10 % (Stadis Unids: 20 %).

Populaziun

Tras l’annexiun dals stadis baltics e dal territori da la Moldau sco er pervi da l’engrondiment dal territori da la Bielorussia e da l’Ucraina a disfavur da la Pologna è il dumber d’abitants creschì andetgamain l’onn 1939. Alura è suandada ina diminuziun chaschunada tras il fitg aut dumber d’unfrendas da guerra (schuldads e civilists) dal 1941 al 1945.

Tenor la davosa dumbraziun dal pievel l’onn 1988 vivevan en l’Uniun sovietica cun sias 15 republicas 286,717 milliuns abitants. La Republica sovietica russa cumpigliava tant la pli gronda surfatscha sco er il pli grond dumber d’abitants ed era er la republica dominanta areguard l’economia e la politica.

Religiun

Destrucziun da la catedrala da Cristus Salvader a Moscau, 1931

Tenor la doctrina statala era l’Uniun sovietica in stadi ateistic. Per tscherts temps èsi stà scumandà dal tuttafatg d’exercitar la religiun u ch’i deva vastas restricziuns, sco per exempel leschas cunter il chantar publicamain chanzuns religiusas.

L’onn 1920 eran anc radund 90 % dals Russ sa declerads sco commembers da la baselgia russ-ortodoxa; il 1940 è questa cifra crudada sut 30 %. Blers cartents èn stads exposts a repressalias, èn vegnids torturads, sajettads u bandischads en la Sibiria.

Sut Lenin èn vegnidas decretadas leschas che sugerivan sin il palpiri libertad da religiun, ma ch’han facticamain exproprià las baselgias. Sco represchentantas dal vegl urden èn las baselgias e lur aderents vegnids considerads sco cuntrarevoluziunars. En consequenza da quai hai dà execuziuns en massa da sacerdots da la baselgia russ-ortodoxa.

Sut Stalin èn millis sacerdots vegnids deportads en champs da lavur (Gulag). En las republicas da l’Asia Centrala, nua che vivevan surtut muslims, è vegnida serrada la gronda part da las moscheas; d’exercitar la religiun è medemamain vegnì scumandà. En Sibiria, surtut en il sid dal Lai Baikal, vivevan ultra da quai numerus budists. Ed er la gronda part da la minoritad coreana appartegneva al budissem.

Durant la Segunda Guerra mundiala è la tenuta rigida dal stadi vers las religiuns vegnida schluccada in pau. Intgins uvestgs e sacerdots èn vegnids relaschads da l’arrest. Singulas scolas autas religiusas sco er baselgias e claustras èn puspè vegnidas reavertas. Suenter che Chruschtschow è arrivà a la pussanza è però prorutta danovamain in’unda da cumbat antireligius. Chruschtschow ha empermess da bainprest mussar a la televisiun il davos spiritual da l’Uniun sovietica. Sut Gorbatschow è la tenuta statala envers las baselgias puspè stada main tendida e la fin da l’Uniun sovietica ha puspè pussibilità d’exequir la libertad da religiun senza restricziuns.

Istorgia

Dal 1917 al 1922: Revoluziun d’october e guerra civila

Datoteca:Lenin-Trotsky 1920-05-20 Sverdlov Square (original).jpg

Lenin e Trotzki il 1920

Tras la Revoluziun da favrer dal 1917 èn ils manaders da la Russia zaristica vegnids privads da lur pussanza. Paucs mais pli tard han ils bolschevics sut Lenin inizià la Revoluziun d’october ch’ha manà a la proclamaziun da la Republica sovietica russa. Suenter la victoria dals bolschevics en la Guerra civila russa è vegnida proclamada il december 1922 l’Uniun da las republicas socialisticas sovieticas (curt: Uniun sovietica). Quella ha reunì ina gronda part dals territoris da l’anteriur Imperi russ ad in nov stadi. En l’Uniun sovietica è sinaquai vegnida realisada in’industrialisaziun posteriura tenor las directivas da l’economia planifitgada. Regiuns purilas, en las qualas regivan per part anc relaziuns da producziun feudalas, duevan vegnir transfurmadas entaifer 20 onns en ina pussanza industriala e furmar il punct da partenza economic per la revoluziun mundiala. Quai è succedì cun installar, u meglier ditg sfurzar tras, a partir dal 1928 l’industria greva. Campagnas d’alfabetisaziun cumplessivas duevan plinavant gidar a stabilisar la pussanza ideologia da la partida.

Il cumbat cunter ils inimis (ils uschenumnads ‹cuntrarevoluziunars›) durant la revoluziun e la guerra civila (1917–1921) ha manà ad ina situaziun economica catastrofala. Il 1921 è perquai vegnida introducida ina Nova politica economica (NPE) ch’è stada colliada cun ina retscha da concessiuns envers l’economia da martgà.

Dal 1924 al 1939: terrur stalinistic

Placat per promover la disciplina da lavur, Usbekistan 1933

La mort da Lenin ils 21 da schaner 1924 ha manà ad in cumbat da successiun vehement. Josef Stalin, dapi il 1922 secretari general da la partida communistica, è la finala sa fatg valair envers Leo Trotzki. Stalin ha consolidà sia pussanza cun persequitar ils onns 1926/1927 sistematicamain ses adversaris da la ‹sanestra› (Leo Trotzki, Grigori Sinowjew e Lew Kamenew) ed il 1929/1930 quels da la ‹dretga› (t.a. Nikolai Bucharin) sco er bleras persunas che vegnivan suspectadas da simpatisar cun quels.

A partir dal 1928 è l’economia statal vegnida suttamessa a plans quinquennals. L’industrialisaziun e consolidaziun da l’infrastructura ha cuntinuà, en spezial en la part asiatica dal pajais, e l’agricultura è vegnida collectivada (fundaziun da sovcosas e colcosas). La resistenza da vart dals purs gronds e mesauns (che vegnivan diffamads sco ‹culacs›) è vegnida rutta senza remischun ils onns 1929 fin 1933; las vastas repressiuns han tanschì fin ad arrestaziuns, expropriaziuns, deportaziuns da massa ed execuziuns. La consequenza è stada in’immensa fomina a la Volga, en l’Ucraina ed en l’entir pajais, l’uschenumnà holodomor ch’ha custà la vita a tschintg fin set milliuns umans.

A partir dal 1935 è escalada la persecuziun e deportaziun da burgais che stevan apparentamain u realmain en via al sistem. Las ‹purificaziuns stalinisticas› (russ ‹tschistki›) dal 1936 al 1940 èn stadas in terror sistematic cunter ils umans che vegnivan suspectads da conspirar cunter il reschim communistic da Stalin. Las acziuns da purificaziun sa zuppavan savens davos persecuziuns giudizialas e vegnivan giustifitgadas tras confess ch’eran vegnids sfurzads cun agid da tortura. Entiras minoritads etnicas da l’Uniun sovietica èn vegnidas deportadas en champs da lavur (Gulag). ‹Culacs›, spirituals e muntgs, laics ecclesiastics, ina gronda part dal cumond militar, impurtants commembers da la partida e schizunt confamigliars da las unfrendas èn vegnids assassinads. Tut tenor funtauna vegnan inditgadas per quests onns fin a 20 milliuns unfrendas.

Dal 1939 al 1945: Segunda Guerra mundiala

Guerra tudestg-sovietica dal 1941/42

Il prim da settember 1939 ha cumenzà la Segunda Guerra mundiala cun l’attatga dal Terz Reich sin la Pologna. Ils 17 da settember 1939 è l’armada cotschna irrutta en la Pologna. La basa per quest pass ha furmà il protocol supplementar secret al patg da nunagressiun tranter la Germania e l’Uniun sovietica (l’uschenumnà Patg da Hitler-Stalin). Tenor quel ha l’Uniun sovietica occupà suenter la sconfitta da la Pologna la part orientala dal vischin al vest cun l’argument da vulair proteger ils pievels da la Bielorussia e da l’Ucraina cunter in’invasiun tudestga. Gia ils 28 da settember 1939 ha l’Uniun sovietica però serrà cun la Germania in contract da cunfin e da pasch ed ils 10 da favrer 1930 ina cunvegna economica. Entaifer l’istoriografia vegn debattà a moda cuntraversa davart ils motivs ch’han manà al Patg da Hitler-Stalin (gudagnar influenza en l’Europa da l’Ost, sa segirar cunter in’eventuala attatga da vart da la Germania).

A partir dals 30 da november 1939 ha l’Uniun sovietica fatg guerra cunter la Finlanda. Parts da quella èn vegnidas transfurmadas en la Republica socialistica sovietica carelo-finlandaisa. Sinaquai è l’Uniun sovietica vegnida exclusa da la Societad da las naziuns. Il 1940 ha l’Uniun sovietica annectà ils trais stadis baltics Estonia, Lettonia e Lituania sco er la Bessarabia rumena (la Moldavia da pli tard) e la Bucovina.

Sut il pseudonim ‹Interpresa Barbarossa› ha l’armada tudestga cumenzà ils 22 da zercladur 1941 la guerra cunter l’Uniun sovietica. En la schientscha istorica russa è questa guerra enconuschenta sut il num ‹Gronda guerra patriotica›. Ils 24 d’avust 1941 ha l’Uniun sovietica occupà ensemen cun la Gronda Britannia la Persia ch’era stada fin qua neutrala. Malgrà disfidanza vicendaivla han las Conferenzas da Teheran e da Jalta manà ad ina coaliziun tranter l’Uniun sovietica, la Gronda Britannia ed ils Stadis Unids cunter la Germania.

En il cumbat cunter la Wehrmacht tudestga ha l’Uniun sovietica purtà il pli grond burdi. Ella è sortida da la Segunda Guerra mundiala devastada e flaivlentada, ma er sco pussanza victura e mundiala. En la Conferenza da Potsdam han las pussanzas victuras en l’Europa empruvà da s’unir ad in urden dal suenterguerra, quai ch’è però be reussì per part. La coaliziun è ida en tocca pervi da la disfidanza vicendaivla e pervi da l’urden social divergent; uschia ha cumenzà il conflict tranter l’ost ed il vest, l’uschenumnada Guerra fraida.

Dal 1945 al 1985: Guerra fraida

Replica da Sputnik 1

Suenter la Segunda Guerra mundiala ha l’Uniun sovietica segirà la sfera d’influenza ch’ella aveva gudagnà. La Pologna da l’Ost tenor la definiziun en il Patg da Hitler-Stalin e l’entir Balticum ha l’URSS integrà a lunga vista en ses territori statal. L’Albania (1948–1961), la Bulgaria, la Pologna, la Rumenia, l’Ungaria, la Tschecoslovachia e la Republica democratica tudestga èn vegnids sut l’influenza da pussanza da l’Uniun sovietica; sco stadis satellits èn els daventads ‹democrazias popularas› regidas communisticamain.

Il 1953, suenter la mort da Stalin, è Nikita Chruschtschow daventà l’emprim secretari da la Partida communistica da l’Uniun sovietica. Il 1956, en rom dal XXavel di da partida, è el s’exprimì en in’allocuziun secreta cunter il stalinissem. El ha empruvà d’iniziar ina vieuta en la politica sovietica instradond ina liberalisaziun modesta (‹perioda da marschauna›). La Revolta ungaraisa dal 1956 è però vegnida supprimida sanguinusamain tras l’Armada cotschna.

Malgrà vasts contacts diplomatics ha la Guerra fraida tranter l’Uniun sovietica ed ils Stadis Unids perdurà. Tant ils stadis commembers da la NATO sco er quels dal Patg da Varsovia han cuntinuà cun lur concurrenza d’armament. La Crisa da Cuba dal 1962 ha manà il mund a l’ur d’ina guerra atomara. Sut squitsch dals Stadis Unids ha Chruschtschow bain clamà enavos las rachettas atomaras che duevan vegnir staziunadas sin l’insla caribica ed è uschia prevegnì a l’escalaziun smanatschanta. A medem temp al èsi però reussì da pretender dals Stadis Unids en ina cunvegna secreta che quels retirian da la Tirchia rachettas dal tip Jupiter. Tras quai era la situaziun militara sa midada tras la crisa a favur da l’Uniun sovietica. Tuttina aveva l’Uniun sovietica l’impressiun d’avair pers la confruntaziun; paradoxamain vala gist il medem er per ils Stadis Unids.

L’atun 1957 è reussida a l’Uniun sovietica la ‹conquista da l’univers› ch’è stada colliada cun bler prestige: cun Sputnik 1 è arrivà l’emprim satellit en l’orbit terrester. Anc il medem onn èsi reussì da trametter cun il chaun Laika l’emprima creatira viventa en l’univers. Ed il 1961 è Juri Gagarin sgulà cun Wostok 1 sco emprim uman en l’univers.

L’onn 1964 è Chruschtschow vegnì remplazzà tras il conservativ Leonid Breschnew. Quel è s’opponì vehementamain cunter tuttas emprovas da refurma en auters stadis communistics. Il 1968 han chars armads dal Patg da Varsovia supprimì en la Tschecoslovachia l’uschenumnada ‹Primavaira da Prag›. Er il dretg da guerra ch’è vegnì proclamà il 1980 en Pologna cunter il moviment da refurma dal sindicat Solidarność aveva Moscau cumandà. Da l’autra vart ha l’URSS segnà il 1975 la Cunvegna per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa.

Cun l’invasiun da truppas sovieticas il 1979 (fin a 100 000 schuldads) è escalada la guerra civila en l’Afganistan, furmond ina nova zona da crisa da la politica mundiala. Il pajais è vegnì devastà, sia infrastructura demolida dal tuttafatg. Ils cumbats tranter las truppas da la regenza ed ils Mudschaheddin han chaschunà la mort da ca. 1,2 milliuns Afgans e manà ad in’unda da fugitivs da var tschintg milliuns. Il president dal stadi da l’Afganistan, Mohammed Nadschibullah, ha annunzià il 1986 in curs da reconciliaziun naziunala. Sinaquai ha Michail Gorbatschow declerà publicamain che l’engaschament sovietic en l’Afganistan saja memia char e chaschunia memia grondas perditas. El ha candidà sco parsura dal Comité central cun l’empermischun da terminar la guerra ch’era fitg nunpopulara. Sut si’egida ha l’Uniun sovietica retratg las truppas ils onns 1988/89. Ils Mudschaheddin, che vegnivan organisads ed equipads dals servetschs secrets dals Stadis Unids e dal Pakistan, èn sortids da la guerra sco victurs. Els èn però bainprest puspè stads involvids en cumbats interns. Quai ha pussibilità als taliban radical-islamics d’avanzar nà dal Pakistan en vastas parts dal pajais e d’eriger vers la mesadad dal 1990 in stadi da dieu islamic.

Dal 1985 al 1991: refurmas e dissoluziun da l’Uniun sovietica

Reagan e Gorbatschow il 1985

Dapi l’entschatta dals onns 1980 è il svilup economic da l’Uniun sovietica stà segnà da ratas da creschientscha ch’èn sa sminuidas cuntinuadamain. A partir dal 1985 ha il nov secretari general Michail Gorbatschow instradà emprimas refurmas. Tras Perestrojka (transfurmaziun) e Glasnost (avertezza) dueva vegnir refurmà il socialissem real e creà in nov pensar critic. Tras quai èn ils problems dal sistem vegnids a la glisch per propi; la discussiun publica davart quels ha flaivlentà la posiziun da la regenza centrala. Il moviment da refurma è sa fatg pli e pli independent; la partida ha pers plaunsieu la controlla e n’ha betg pudì reagir, damai ch’i mancava al process da democratisaziun il rom instituziunal. Areguard la politica da l’exteriur è vegnida instradada ina politica da detensiun e da discharmament cumplessiva. Las refurmas iniziadas da Gorbatschow n’han betg manà a la creschientscha giavischada. I n’è betg reussì da sviluppar vinavant l’industria cun promover gronds cumbinats (reuniuns da manaschis); ed er l’augment d’investiziuns en il sectur agrar n’è betg vegnì da mitigiar la mancanza da mangiativas. Ultra da quai ha la corrupziun creschenta gì per consequenza che resursas centralas èn sfugidas pli e pli or da maun al stadi.

Las malsegirtads chaschunadas tras las midadas profundas sin il champ politic ed economic èn anc vegnidas rinforzadas tras catastrofas da la natira (surtut il terratrembel da Spitak ils 7 da december 1988) e tecnogenas. Il 1986 ha gì lieu en l’Ucraina la gronda catastrofa nucleara da Tschernobil. Plinavant èn sa fatgas valair cun il temp ulteriuras polluziuns da l’ambient ch’han medemamain gì in effect destabilisant: la desertificaziun dal Lai d’Aral, la vasta contaminaziun dal terren e da la vegetaziun tras petroli en la Sibiria dal Vest sco er la polluziun da l’aria sur tut las citads industrialas pli grondas.

Er la convivenza da las naziunalitads entaifer l’Uniun sovietica è stada segnada da disturbis. Il december 1986 èsi vegnì per l’emprima giada suenter l’era da Breschnew a grevs cumbats etnics, quai suenter ch’il schef da partida dal Kasachstan era vegnì remplazzà suenter suspects da corrupziun tras in funcziunari russ dictà da Moscau. L’entschatta 1988 ha cumenzà il conflict da Aut Karabah tranter l’Armenia e l’Aserbajdschan; quel dueva sa sviluppar a l’emprima guerra tranter stadis successurs da l’Uniun sovietica. Entaifer curt temp èn suandads divers ulteriurs conflicts naziunalistics a l’intern da l’Uniun sovietica.

Ch’ils stadis situads a l’ur da l’Uniun sovietica han cumenzà a rumper cun la centrala a Moscau è stà d’attribuir main a la populaziun en ils numerus centers da crisa, mabain als manaders politics da las singulas republicas d’uniun. Il cumenzament han fatg las republicas balticas ch’èn sa referidas a lur identitad naziunala. Il 1990 e 1991 han la Lituania, la Lettonia e l’Estonia declerà lur independenza. Ils 19 d’avust 1991, in di avant che Gorbatschow ed ina gruppa dals manaders da la republica vulevan segnar in nov contract d’uniun, ha il comité statal per il stadi d’urgenza che sa cumponiva d’auts funcziunaris empruvà da vegnir a Moscau a la pussanza. Gia ils 21 d’avust ha il putsch fatg naufragi pervi da l’intervenziun da la populaziun sut l’egida da Boris Jelzin. Tras il putsch da l’avust è l’Uniun sovietica ida dal tuttafatg en tocca. La dissoluziun uffiziala ha però gì lieu pir ils 26 da december 1991 cun la ratificaziun da la cunvegna d’Alma-Ata; ils 31 da december dal medem onn ha l’Uniun sovietica chalà d’exister.

Suenter il putsch è la Partida communistica da l’Uniun sovietica vegnida scumandada tras decret. Jelzin ha surpiglià la controlla da las medias e dals ministeris-clav. Gorbatschow è sa retratg sco secretari general da la PCUS, è però restà president dal stadi fin ils 25 da december 1991, cura ch’el ha surdà las fatschentas al president da la federaziun russa, Boris Jelzin. La saira dal medem di è vegnida remplazzada sin il Kremlin la bandiera cotschna da l’Uniun sovietica tras la bandiera alv-blau-cotschna da la Russia.

Las republicas d’uniun han declerà successivamain lur independenza da l’Uniun sovietica. La finala han indesch dad ellas – ils stadis baltics e la Georgia n’eran betg preschents – decidì ils 21 da december 1991 ad Alma-Ata da schliar l’uniun. Tras dismembraziun è l’URSS uschia sa dividida en las singulas republicas; sco successuras dal subject da dretg internaziunal Uniun sovietica han quellas obtegnì uno actu il status da stadis cun dretgs cumplains.

Las anteriuras republicas d’uniun èn sinaquai s’unidas en la Communitad dals Stadis Independents (CSI). Tuttina è la Federaziun Russa, ch’è tenor il dretg internaziunal la successura da la Republica sovietica russa, sa declerada explicitamain sco «stadi successur» da l’Uniun sovietica. Cun quai èn stads colliads tut ils dretgs e duairs da quella tenor il dretg internaziunal, inclus la sedia sovietica en il Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas.

Politica

Sistem

Constituziun

Universitad da Lomonossow a Moscau, construida 1947–1953

Ina constituziun per l’entira Uniun sovietica è vegnida elavurada l’emprima giada il 1923, numnadamain la Constituziun sovietica dal 1924. Quella è vegnida remplazzada il 1936 tras la Constituziun da Stalin.

Formalmain era l’Uniun sovietica in stadi federativ che vegniva furmà da las republicas d’uniun. Facticamain vegniva il stadi però manà a moda centralistica e dominà da la Republica sovietica russa. Nominalmain vegniva l’URSS regida democraticamain tras cussegls (russ Совет/Sowjet) resp. tras il parlament. Ma en realitad è la pussanza adina stada en ils mauns dals manaders da la Partida communistica da l’Uniun sovietica. Sut Stalin ha quella manà il pajais a moda totalitara, pli tard plitost a moda autoritar-dictatorica. Vers la fin da l’Uniun sovietica è Michail Gorbatschow sa stentà sut ils chavazzins Glasnost e Perestroika da stgaffir instituziuns democraticas per propi.

La regenza da l’Uniun sovietica n’era betg mo responsabla per la legislaziun, administraziun e giurisdicziun dal stadi, mabain administrava er l’economia. Las decisiuns politicas fundamentalas vegnivan tratgas da la pli impurtanta instituziun politica en il pajais, numnadamain da la Partida communistica da l’Uniun sovietica (PCUS).

Vers la fin dals onns 1980 era l’Uniun organisada formalmain sumegliant als sistems politics dal vest. Ina constituziun instituiva tut ils organs statals e garantiva als burgais ina retscha da dretgs politics e burgais. Ina pussanza legislativa, il Congress dals deputads dal pievel, ed in cussegl legislativ permanent, il Soviet superiur, represchentavan la suveranitad dal pievel. Il Soviet superiur elegeva il presidi, dal qual il parsura era a medem temp en funcziun sco schef dal stadi; ultra da quai survegliava el il Cussegl dals cummissaris dal pievel (pli tard Cussegl dals ministers) ch’era en uffizi sco pussanza executiva. Il parsura dal Cussegl dals cummissaris dal pievel, che stueva er vegnir confermà da la legislativa, era il schef da la regenza. Ina giudicativa a basa da la constituziun vegniva represchentada tras in sistem da tribunals sut l’egida dal Tribunal suprem. Il Tribunal suprem aveva da survegliar che las instituziuns da la regenza exequeschian lur lavur confurm a las leschas. Tenor la constituziun dal 1977 aveva il pajais ultra da quai ina structura federala che preveseva per las singulas republicas tscherts dretgs suverans (p.ex. la decisiun davart la politica da minoritads).

En la pratica vegnivan però bleras da las incumbensas enumeradas survart exequidas da la suletta partida lubida, la Partida communistica da l’Uniun sovietica. Facticamain prendeva la partida las decisiuns fundamentalas che vegnivan alura surpigliadas da la regenza; en quest senn aveva la regenza plitost ina rolla da ratificaziun che da decisiun. In’entira retscha da mecanissems procurava che la regenza portia las decisiuns da la partida. Bain pudevan ils burgais da l’Uniun sovietica decider tar tut las elecziuns, a tge candidats ch’els vulevan dar la vusch. Ma tut ils candidats stuevan appartegnair a la Partida communistica e vegnivan nominads da quella; uschia pudeva la PCUS occupar tut las impurtantas posiziuns en la regenza cun persunas ch’eran loialas envers la direcziun da la partida. Las persunas ch’exequivan tals uffizis vegnivan survegliads strictamain tras la PCUS per evitar ch’els svieschian da la lingia uffiziala.

L’incumbensa principala da l’executiva, dal Cussegl dals ministers, era d’administrar l’economia. Durant ses entir temp d’existenza è il Cussegl dals ministers stà occupà cun politichers ch’eran loials envers la Partida communistica. Il parsura dal Cussegl dals ministers era adina er commember dal Biro politic che furmava l’instanza da decisiun centrala da la PCUS. Savens ha er il secretari general da la partida sez occupà quest mandat. Entaifer il Cussegl dals ministers aveva il parsura ina posiziun dominanta envers ils auters ministers.

Dapi la constituziun dal 1978 furmava il Congress dals deputads dal pievel il gremi legislativ il pli aut da l’Uniun sovietica. L’incumbensa la pli impurtanta dal Congress furmava l’elecziun d’ina radunanza legislativa pli pitschna e permanenta, numnadamain dal Soviet superiur cun ses parsura ch’era a medem temp schef da stadi. Teoreticamain aveva il Congress dals deputads dal pievel il dretg da decider autonomamain davart novas leschas; facticamain sa reuniva el però mo darar, e quai be per approvar sbozs da lescha dal Cussegl dals ministers u dal Soviet superiur. Il Soviet superiur aveva il dretg d’interpretar las leschas e da relaschar ensemen cun il Cussegl dals ministers decrets en ils cas nua ch’i deva intschertezzas en la legislaziun vertenta.

Il sistem giuridic sa differenziava da quel che vegniva cultivà en ils stadis dal vest. Enstagl d’avair in defensur ed in procuratur public ch’argumentavan per resp. encunter l’accusà, lavurava il derschader ensemen cun il defensur ed il procuratur. Tenor l’enclegientscha da l’Uniun sovietica dueva quai garantir ch’ils process portian a la glisch la vardad. Ma a medem temp avriva quai tut las portas a l’abus dal dretg.

Partidas

Il Kremlin cun il Mausoleum da Lenin

Sco suletta partida furmava la Partida communistica da l’Uniun sovietica (PCUS) la direcziun politica dal pajais.

Il 1918, suenter la Revoluziun d’october, era la Partida da lavurers socialdemocratica da la Russia vegnida renumnada en Partida communistica da la Russia. Il 1925 ha quella survegnì il num Partida communistica d’uniun universala. Il 1952 è alura suandà il num Partida communistica da l’Uniun sovietica.

Organisaziun

• Ils dis da partida da la PCUS (Emprim fin XXVIIIavel di da partida) furmavan l’organ suprem da la PCUS.

• Il Comité central da la PCUS era previs tenor ils statuts sco organ da direcziun da la partida; sut Stalin ha el però pers dal tuttafatg sia pussanza.

• Il Secretariat dal Comité central manava las lavurs currentas da quel; el è sa sviluppà al center da pussanza per propi da la partida.

• Il Biro politic (ch’aveva num tranter il 1952 ed il 1966 ‹Presidi›) vegniva elegì dal Comité central. El furmava il gremi da direcziun da la partida e dal stadi en general.

• Il secretari general (tranter il 1952 ed il 1964 per part era numnà ‹emprim secretari›) era il manader da la partida e dal temp da Stalin il potentat illimità da la partida e dal stadi.

Manader da partida Ils manaders da partida dals bolschevics da la Partida da lavurers socialdemocratica da la Russia fin il 1918, silsuenter da la Partida communistica da la Russia (1918–1925) ed alura fin il 1991 da la Partida communistica da l’Uniun sovietica valevan sco ils suverans per propi da l’Uniun sovietica.

	Num	Temp d’uffizi
	Wladimir Iljitsch Lenin *	19031117 17 da november 1903 – 21 da schaner 1924
	Josef Wissarionowitsch Stalin	19220403 3 d’avrigl 1922 – 5 da mars 1953
	Nikita Sergejewitsch Chruschtschow	19530907 7 da settember 1953 – 14 d’october 1964
	Leonid Iljitsch Breschnew	19641014 14 d’october 1964 – 10 da november 1982
	Juri Wladimirowitsch Andropow	19821112 12 da november 1982 – 9 da favrer 1984
	Konstantin Ustinowitsch Tschernenko	19840213 13 da favrer 1984 – 10 da mars 1985
	Michail Sergejewitsch Gorbatschow	19850311 11 da mars 1985 – 24 d’avust 1991

*) Lenin è be stà a moda informala schef da la Partida communistica. Dal 1922/24 fin il 1953 e dal 1966 fin il 1991 è il titular da l’uffizi vegnì numnà ‹secretari general›; dal 1953 fin il 1966 ‹emprim secretari›.

Direcziun dal stadi

Schef da stadi Las incumbensas represchentativas d’in schef da stadi vegnivan surpigliadas dal parsura da l’organ legislativ il pli aut (a partir dal 1937 dal Soviet suprem). Il 1990 è vegnì stgaffì l’uffizi d’in president dal stadi da l’Uniun sovietica.

Cussegl dals ministers Il Cussegl dals ministers furmava la regenza da l’Uniun sovietica. Oriundamain aveva quel num Cussegl dals cumissaris dal pievel ed è vegnì renumnà il 1946 en Cussegl dals ministers. Quel sa cumponiva dal parsura e da ses substituts, dals ministers, dals schefs da cumissiuns, comités u uffizis, dals represchentants da la planisaziun statala e dals presidents dals cussegls dals ministers da las 15 republicas d’uniun.

Schef da la regenza Dal 1917 al 1946 è il chau dal Cussegl dals cummissaris dal pievel stà il schef da la regenza, dal 1946 al 1991 è quai stà il parsura dal Cussegl dals ministers e dals 28 d’avust 1991 fin ils 25 da december 1991 il primminister da l’Uniun sovietica.

Dretgs umans

Da la fundaziun dal stadi a sia dissoluziun ha l’Uniun sovietica furmà in stadi da polizia. I na deva strusch in aspect da la vita da mintgadi che mitschava da la surveglianza statala. La libertad d’opiniun e da viadi existivan bain sin il palpiri, ma betg en la pratica. Per bunamain mintga activitad pli gronda era necessaria ina permissiun tras las autoritads. Ils uffizis, surtut il servetsch secret e da segirtad dal stadi KGB (Komitet gosudarstvennoy bezopasnosti, ‹Comité per la segirtad dal stadi›) survegliavan a moda intensiva la vita publica e privata dals burgais. Dissidents stuevan quintar cun repressalias statalas e chastis severs fin a la deportaziun en champs da correcziun (Gulag, Glavnoe upravlenie ispravitel'no-trudovykh lagerei, ‹Administraziun centrala dals champs da correcziun›).

A moda spezialmain intensiva èn questas mesiras totalitaras da repressiun e da controlla statala vegnidas applitgadas sut Stalin e Breschnew. Il ‹grond terrur› sut Stalin duai avair custà la vita a radund 700 000 persunas. Pli tard, surtut durant l’epoca da glasnost sut Gorbatschow, hai er dà spazis d’agir in pau pli libers entaifer la cultura, la politica e la vita privata. Suenter l’èra da Stalin è sa sviluppà in moviment clandestin ch’è s’exprimì en furma da litteratura scumandada (Samisdat) e d’umor politic (Radio Eriwan).

Politica da l’exteriur

Enfin la Segunda Guerra mundiala

Contract da pasch da Brest-Litowsk

Suenter il 1917 è il nov reschim communistic sa stentà d’insumma vegnir renconuschì sco regenza da la Russia resp. da l’Uniun sovietica. La Germania ha gia contractà l’entschatta 1918 cun ils communists, en vista al Contract da pasch da Brest-Litowsk. La renconuschientscha uffiziala è però suandada pir il 1922. Il 1925 è l’Uniun sovietica vegnida renconuschida dal Giapun, il 1933 dals Stadis Unids. Auters pajais dal vest han per part fatg quest pass pir bundant pli tard. Motivs per questa tenuta refusanta da blers pajais n’eran betg be las violaziuns dals dretgs umans, mabain per exempel er il fatg ch’il reschim communistic n’era betg pront da renconuscher daivets russ dal temp zaristic a l’exteriur.

En in’emprima fasa è l’Uniun sovietica sa stentada d’obtegnair cun forza (influenza zuppada u intervenziun militara) regenzas communisticas er en auters pajais europeics. Pli tard èn ins alura sa concentrads sin consolidar l’atgna posiziun. Quai han ins surtut fatg en furma da cunvegnas bilateralas. Da la Societad da las naziuns è l’Uniun sovietica pir daventada commembra il 1934 (il 1939 è ella vegnida sclausa da la Societad da las naziuns pervi da l’attatga sin la Finlanda).

Malgrà quests accents sin il parchet diplomatic è l’Uniun sovietica tuttina intervegnida a moda activa en la Guerra civila spagnola. Cun sias furniziuns d’armas ha ella sustegnì a moda decisiva la vart republicana. Sut l’egida da l’Uniun sovietica han er gì lieu ‹zavradas› entaifer la vart republicana: cun agid d’arrestaziuns, d’attentats e d’execuziuns han ils communists mitigià successivamain la pussanza dals anarchists, cun ils quals els eran atgnamain alliads. Il 1939, d’in temp ch’ils republicans vegnivan dominads decisivamain dals communists, han els però pers la guerra cunter ils naziunalists sut Franco.

Segunda Guerra mundiala e suenterguerra

Suenter il 1930 ha la Germania naziunalsocialistica cumenzà cun sia politica d’occupaziun da novs territoris. Stalin ha l’emprim contractà cun las pussanzas dal vest, ha però pretendì da la Pologna da laschar passar truppas sovieticas en cas da guerra. Sin fundament da las experientschas dal 1920 ha la Pologna refusà questa dumonda. La finala han la Germania e l’Uniun sovietica segnà la fin avust 1939 il Patg da Hitler-Stalin. Cun quest patg da nunagressiun presumtiv han las duas pussanzas partì tranter ellas lur vischins. L’Uniun sovietica dueva survegnir enavos pli u main tut ils territoris ch’avevan fatg part da la Russia avant l’Emprima Guerra mundiala.

Segirà tras il patg en l’ost, ha Hitler attatgà la Pologna e battì il pajais en l’interval da paucas emnas. Indirectamain aveva Stalin pia pussibilità l’erupziun da la Segunda Guerra mundiala. Gia curt suenter il cumenzament da la guerra è l’Uniun sovietica penetrada en la part orientala da la Pologna che l’era vegnida concedida en il patg. La Finlanda è sa defendida en la Guerra d’enviern cunter in’invasiun sovietica. En ina cunvegna da pasch ha la Finlanda però stuì acceptar grondas sperditas da territori en il sid dal pajais. Cun agid da smanatschas èsi plinavant reussì a Stalin d’annectar ils trais stadis baltics. En questa fasa han la Germania e l’Uniun sovietica collavurà stretgamain sin il champ da l’economia da guerra; las furniziuns da materias primas tras l’Uniun sovietica han pir pussibilità a Hitler da far guerra er a mesa ed a lunga vista.

Ils 22 da zercladur 1941 ha la Germania attatgà nunspetgadamain l’Uniun sovietica violond uschia il patg e la collavuraziun ch’aveva durà radund in onn e mez. En il decurs da paucs mais èsi reussì a la Germania da conquistar vastas parts da la Russia europeica. Sin via vers ost han ils Tudestgs commess gronds crims da guerra. La finamira dals naziunalsocialists era clera: mazzar numerus abitants da l’Uniun sovietica e metter en sclavitid ils survivents; da las ruinas da l’Uniun sovietica dueva nascher nov territori per colonisaturs tudestgs.

Conferenza da Jalta il 1945

En consequenza da quest svilup è Stalin sa collià cun las pussanzas dal vest (Coaliziun cunter Hitler), da las qualas l’Uniun sovietica ha retschet furniziuns da rauba considerablas. Il matg 1945 è la Germania stada battida, il settember dal medem onn il Giapun. Il 1941 aveva l’Uniun sovietica bain suttascrit cun il Giapun in patg da nunagressiun; ma curt avant la fin da la guerra ha l’Uniun sovietica rut quest contract ed è marschada en la China dal Nord ch’era da quel temp sut controlla dal Giapun. Quai dueva la finala furmar il pass decisiv ch’ha manà en la guerra civila chinaisa a la victoria dals communists sur ils naziunalists. La Republica Populara da la China, ch’è vegnida fundada uffizialmain il 1949, pareva a l’entschatta da sa sviluppar ad in partenari d’allianza da l’Uniun sovietica. Ma il pli tard en il decurs dals onns 1960 èn las duas pussanzas daventadas rivals, e quai tant pervi da conflicts da cunfin latents sco er pervi da differenzas ideologicas e la dumonda davart l’egemonia entaifer il mund communistic.

En il vest era l’armada sovietica avanzada il 1945 fin a la Elbe, l’Austria e la gronda part da la Jugoslavia. Suenter la fin da la guerra è l’Uniun sovietica sa stentada, per gronda part cun success, d’installar en ils stadis restabilids reschims ch’eran dependents dad ella:

• La Pologna, la Tschecoslovachia, l’Ungaria, la Rumenia e la Bulgaria èn vegnids regids a partir da la segunda mesadad dals onns 1940 fin ils onns 1989/1990 senza interrupziun dals communists ed eran facticamain stadis satellits da l’Uniun sovietica. A la Rumenia èsi però reussì da pratitgar a partir dals onns 1960 ina politica da l’exteriur relativamain autonoma.

• La Republica democratica tudestga era per l’Uniun sovietica da muntada tut speziala, damai ch’ella possedeva là dretgs d’occupaziun ch’eran er vegnids renconuschids da las pussanzas dal vest (en rom da la victoria cunter la Germania da Hitler). Entant che Walter Ulbricht vuleva diriger il stadi tenor in curs relativamain autonom, han ses successurs renconuschì tant pli la direcziun suprema da l’Uniun sovietica.

• La Jugoslavia communistica sut Tito ha bainprest rut cun Stalin ed ha suandà uffizialmain in curs intermediar tranter vest ed ost. L’Albania è s’orientada a partir da la fin dals onns 1960 vers la China communistica ed ha pratitgà ina politica da l’exteriur plitost isolaziunistica.

• En Grezia ha furià ina guerra civila (1945–1949) ch’è ida a fin cun la sconfitta dals communists.

• La Finlanda è bain restada independenta, ha però stuì surlaschar a l’Uniun sovietica ils territoris che l’armada finlandaisa era vegnida da reconquistar durant la Segunda Guerra mundiala. L’Uniun sovietica ha fatg valair dretg d’occupaziun areguard intgins ports finlandais ed ha gì in’influenza decisiva sin la politica da l’intern da la Finlanda.

Ils partenaris d’allianza europeics da l’Uniun sovietica eran unids militarmain en il Patg da Varsovia ed economicamain en il Cussegl per agid economic vicendaivel (COMECON). Pliras giadas ha l’Uniun sovietica però stuì intervegnir sezza per salvar ils reschims communistics cunter emprovas da sullevaziun (p.ex. RDT 1953) u per tegnair il reschim sez en dependenza sovietica (p.ex. Ungaria 1956).

Guerra fraida

Parada militara sin la Plazza cotschna a Moscau

Gia curt suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala èsi vegnì a tensiuns tranter las pussanzas dal vest, per exempel pervi da la spartiziun da la Germania, pervi da las truppas che l’Uniun sovietica vuleva laschar permanentamain en l’Iran, pervi da l’emprova d’influenzar la Tirchia u en general pervi da la violaziun dals dretgs umans a l’intern da l’Uniun sovietica. In auter eveniment ch’ha fatg donn a lunga vista a la reputaziun da l’Uniun sovietica e ch’ha alienà las pussanzas dal vest, ha furmà il putsch communistic a Prag il favrer 1948.

Surtut cun ils Stadis Unids è l’Uniun sovietica sa mesirada en ina concurrenza d’armament extendida. Dapi ils onns 1960 aveva il svilup tecnic sin il champ da las bumbas atomaras manà ad ina situaziun ch’avess pussibilità ad omaduas pussanzas mundialas da destruir l’adversari cumplettamain entaifer curt temp. Suenter la mort da Stalin il 1953 han ses successurs però er exprimì la voluntad da surpassar ils Stadis Unids en ina ‹coexistenza paschaivla› cun prestaziuns economicas, scientificas e culturalas. Dasperas è l’Uniun sovietica er sa stentada da prender influenza cun meds politics, economics e militars sin las anteriuras colonias da las pussanzas dal vest en l’Africa, en l’Asia ed en l’America dal Sid. Tar ils paucs cas nua ch’igl è reussì da liar a lunga vista partenaris d’allianza tutga il régime da Fidel Castro a Cuba.

En il decurs da la Guerra fraida èn s’alternadas (e per part er sa cruschadas) fasas da detensiun e da confruntaziun. Betg d’emblidar è il fatg ch’ils stadis dal vest furmavan tuttavia er partenaris da commerzi da l’Uniun sovietica. Ina nova fasa da detensiun ha cumenzà vers la mesadad dals onns 1980 cun l’entrada en uffizi da Michail Gorbatschow. El è sa stentà da dar als stadis communistics dapli libertad, betg il davos er perquai che l’Uniun sovietica aveva adina pli grondas difficultads da sustegnair ils partenaris d’allianza economicamain. Sin fundament da quest svilup han ils facturs da dependenza en l’allianza da l’ost pers a partir dal 1989/1990 lur effect.

Commembranzas en organisaziuns internaziunalas

• Organisaziun da las Naziun unidas: L’Uniun sovietica è stada il 1945 in commember fundatur da l’ONU. Ella aveva er in dretg da veto spezial entaifer il Cussegl da segirezza da quella. En pli ha l’Uniun sovietica fatg part da las organisaziuns affiliadas da las Naziuns unidas sco l’Agentura internaziunala da l’energia nucleara, l’Unesco u l’Organisaziun internaziunala da la lavur. Las republicas sovieticas Bielorussia ed Ucraina èn stadas dapi l’entschatta commembers separats da las Naziuns unidas e da la gronda part da las organisaziuns affiliadas.

• Patg da Varsovia: Quel è vegnì fundà il 1955 sco allianza da defensiun dals stadis da l’ost.

• Cussegl per agid economic vicendaivel (COMECON): È vegnì fundà il 1949 sco allianza economica dals stadis da l’ost.

• Conferenza per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa (dapi il 1975).

• Ulteriuras commembranzas: Cumissiun economica per l’Europa, Cumissiun economica e sociala per l’Asia ed il Pacific, Interpol, Comité olimpic internaziunal e.a.

Relaziun cun la Germania

In impurtant pass per surmuntar l’isolaziun al nivel da la diplomazia internaziunala ha muntà il Contract da Rapallo il 1922. En quel ha la Germania (ch’era sezza isolada internaziunalmain suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala) renconuschì sco emprim stadi l’Uniun sovietica. Pir ils 18 da settember 1934 è l’Uniun sovietica vegnida commembra da la Societad da las naziuns.

La relaziun envers il reschim naziunalsocialistic en Germania è stada da l’entschatta ennà fitg tendida. Quai surtut pervi da la politica da l’exteriur agressiva dad Adolf Hitler, sia degradaziun dals pievels slavs sco ‹umans inferiurs› e si’aversiun extrema cunter il communissem. Per pudair annectar parts da la Pologna han l’Uniun sovietica e la Germania serrà ils 23 d’avust 1939 il patg da nunagressiun. En in protocol secret ch’è vegnì agiuntà a quest contract han omaduas partidas definì lur sferas d’interess en l’Europa da l’Ost.

Suenter la Segunda Guerra mundiala ha l’Uniun sovietica declerà ils 25 da mars 1954 da vulair sa metter en relaziuns diplomaticas cun la Republica democratica tudestga (RDT, tudestg DDR) «sco cun mintga auter stadi suveran» ed ha concedì a la RDT ils 20 da settember 1955 la suveranitad statala en dumondas da l’intern e da l’exteriur. Quai èn stadas consequenzas directas da la conferenza dals ministers da l’exteriur da las quatter pussanzas d’occupaziun dals 25 da schaner als 18 da favrer 1954 ch’aveva fatg naufragi. L’Uniun sovietica ha bain resalvà explicitamain a sasezza la cumpart da sia responsabladad sco pussanza d’occupaziun entaifer l’entira Germania. Las trais pussanzas dal vest han però respundì ils 8 d’avrigl 1954 ch’els resguardian l’Uniun sovietica er vinavant «sco pussanza responsabla per la zona sovietica da la Germania». En quest senn ha il commando superiur da l’Uniun sovietica sa resalvà il dretg d’interprender «en cas che la segirezza vegniss periclitada» tut las mesiras necessarias, e quai senza dretg da cundecisiun da vart da la RDT. Ils 25 da schaner 1955 è il stadi da guerra cun la Germania vegnì schlià ed ils davos schuldads tudestgs èn turnads a chasa da la praschunia da guerra sovietica. Sinaquai ha l’Uniun sovietica er tgirà contacts diplomatics cun la Republica Federala Tudestga (RFT, tudestg BRD). La RFT sezza veseva en quest pass ina via pussaivla per surmuntar la spartiziun dal stadi e restituir l’unitad statala da la Germania.

Relaziun cun il Terz Mund

Suenter che l’Uniun sovietica era sa liberada da la perspectiva eurocentrica e xenofoba dals onns 1930 e 1940, è ella sa stentada a partir da la mesadad dals onns 1950 da tgirar contacts cun il Terz Mund ch’era gist vegnì decolonisà. Il motiv era quel d’empruvar da liar al sistem da pussanza sovietic stadis che n’appartegnevan betg ad in dals dus blocs politics. Las visitas plain simbolica da Chruschtschow en l’India, a Burma ed en l’Afganistan il 1955, il festival mundial da la giuventetgna a Moscau il 1957 e la fundaziun da l’universitad per l’amicizia dals pievels il 1960 èn d’attribuir a questas stentas. La mancanza da persunas da l’Africa, da l’America dal Sid u da l’Asia dal Sidost che vivevan en l’Uniun sovietica e la mancanza quasi cumpletta da persunas ch’avessan pudì mantegnair tras lur activitad da viagiar l’allianza tranter l’Uniun sovietica ed il Terz Mund han però quasi rendì impussibels quests contacts a lunga vista. In ulteriur factur per explitgar daco che las relaziuns da l’Uniun sovietica cun il Terz Mund n’han betg cuntanschì il nivel giavischà furma la situaziun da l’economia da l’exteriur da l’Uniun sovietica sezza: quella era sviluppada memia pauc per porscher prestaziuns da commerzi suffizientas u schizunt vegnir en agid ad auters stadis economicamain; tras quests deficits sin il champ economic n’ha quel er betg pudì furmar la basa per in’ulteriura collavuraziun al nivel politic, ideologic u militar.

A l’entschatta dals onns 1960 ha l’Uniun sovietica extendì ses engaschament a favur da stadis dal Terz Mund entaifer las Naziuns unidas. Per l’ina ha ella sustegnì finanzialmain intgins projects da svilup da l’ONU; per l’autra ha ella empruvà da trair sin sia vart ils novs stadis decolonisads che daventavan commembers da la cuminanza da stadis internaziunala. Sco exempel per questa politica po valair il pled che Chruschtschow ha tegnì il 1960 davant la radunanza plenara da las Naziuns unidas. En quel ha el reproschà a l’ONU da sustegnair en la Crisa dal Congo il putschist dictatoric Mobutu. Sia pretensiun d’instradar vastas refurmas entaifer las structuras da las Naziuns Unidas n’ha però strusch chattà sustegn da vart dals novs stadis commembers; quels avevan tema che midaments vi dal status quo pudessan esser nuschaivels a lur dretg da cundecisiun entaifer quest gremi internaziunal.

Militar

Armada e marina

Las forzas armadas da l’Uniun sovietica cumpigliavan tenor la lescha l’armada, la marina ed autras furmaziuns armadas. L’armada è sa furmada suenter la Revoluziun d’october dal 1917. La denominaziun ‹Armada cotschna› è vegnida midada il 1946 uffizialmain en ‹Armada sovietica›. Cun lantschar il 1949 il program d’armament a basa da bumbas atomaras è l’Uniun sovietica daventada la segunda pussanza atomara suenter ils Stadis Unids.

Minister da defensiun

Ils politichers ch’han occupà l’impurtant post dal minister da defensiun (numnà fin il mars 1946 ‹Cumissari dal pievel›) èn stads: Trotzki, Frunse, Woroschilow, Timoschenko, Stalin, Bulganin (2 giadas), Wassilewski, Schukow, Malinowski, Gretschko, Ustinow, Sokolow, Jasow e Schaposchnikow.

Divisiun administrativa

Formalmain era l’Uniun sovietica organisada sco federaziun. Dal 1956 fin il 1991 sa cumponiva quella da 15 republicas socialisticas sovieticas (che vegnivan er numnadas republicas d’uniun):

Republica	Chapitala	Abitants 1989	Cumpart da la populaziun totala	Surfatscha (km²)	Cumpart da la surfatscha totala
RSS russa	Moscau	147.386.000	51,40 %	17.075.200	76,62 %
RSS ucraina	Kiev	51.706.746	18,03 %	603.700	2,71 %
RSS usbeca	Taschkent	19.906.000	6,94 %	447.400	2,01 %
RSS casacca	Almaty	16.711.900	5,83 %	2.727.300	12,24 %
RSS bielorussa	Minsk	10.151.806	3,54 %	207.600	0,93 %
RSS aserbeidschanica	Baku	7.037.900	2,45 %	86.600	0,39 %
RSS georgiana	Tiflis	5.400.841	1,88 %	69.700	0,31 %
RSS tadschikistana	Duschanbe	5.112.000	1,78 %	143.100	0,64 %
RSS moldava	Chișinău	4.337.600	1,51 %	33.843	0,15 %
RSS kirghisa	Bischkek	4.257.800	1,48 %	198.500	0,89 %
RSS lituana	Vilnius	3.689.779	1,29 %	65.200	0,29 %
RSS turkmena	Aşgabat	3.522.700	1,23 %	488.100	2,19 %
RSS armena	Jerewan	3.287.700	1,15 %	29.800	0,13 %
RSS lettona	Riga	2.666.567	0,93 %	64.589	0,29 %
RSS estona	Tallinn	1.565.662	0,55 %	45.226	0,20 %

Tenor l’artitgel 73 da la constituziun avevan las republicas socialisticas sovieticas il dretg da puspè sortir da l’uniun. Mintga republica d’uniun aveva si’atgna chapitala; sco chapitala da l’Uniun sovietica aveva Moscau però in status spezial. Sper la constituziun da l’entira uniun aveva mintga republica si’atgna constituziun. Tut questas constituziuns duevan garantir la separaziun da las pussanzas tant orizontala (legislativa, executiva, giudicativa) sco er verticala (dretgs da la federaziun e dretgs da las singulas republicas). En la pratica aveva la regenza centrala però surpiglià praticamain tut las cumpetenzas da decisiun; las instanzas da las singulas republicas pudevan be pli exequir quellas.

Entaifer las republicas devi circuls e territoris pli vasts als quals ins aveva concedì ina tscherta autonomia e schizunt sutrepublicas autonomas (p.ex. Nachitschewan). Teoreticamain possedevan tut questas entitads caracter statal. Suenter la fin da l’era sovietica han interpretaziuns divergentas da la constituziun sovietica dal 1977 manà en questas regiuns a divers conflicts pli gronds (p.ex. Abchasia u la regiun armena Aut Karabah entaifer l’Aserbaidschan).

Economia

Miniers a Soligorsk, Bielorussia (1968)

Las decisiuns strategicas areguard l’economia (finamiras, meds) vegnivan prendidas da l’Organ central da la partida statala communistica. La finamira a lunga perspectiva era d’eriger ina societad che funcziunava cumplettamain a basa dals princips communistics.

Cundiziuns politicas ed economicas ordvart difficilas e la mancanza d’ina teoria da la planisaziun centrala han però sfurzà la direcziun da midar pliras giadas il curs, e quai gia durant ils emprims onns d’existenza da l’Uniun sovietica: Suenter la Revoluziun d’october dal 1917 è vegnì endrizzà l’uschenumnà ‹Communissem da guerra› e durant ils onns 1920 è suandada l’uschenumnada ‹Nova politica economica›. A partir dal 1928 èn vegnids formulads sut Stalin ils tratgs fundamentals dal sistem economic sovietic. La prioritad absoluta è vegnida dada a l’industria; in’ulteriura caracteristica ha furmà la centralisaziun da l’administraziun ch’aveva da survegliar la producziun da bains tenor in plan rigurus. Ils meds da producziun e las firmas èn vegnids transfurmads en proprietad statala. A moda centralistica na vegnivan betg mo dirigids tut ils process economics, mabain er ils pretschs e las pajas. En pli possedeva il stadi il monopol areguard il commerzi cun l’exteriur. La gronda part da la surfatscha utilisada tras l’agricultura sa chattava en ils mauns da societads cooperativas; las decisiuns strategicas areguard l’agricultura eran però medemamain suttamessas a la planisaziun statala.

A basa da prognosas davart ils basegns da la societad elavurava l’autoritad da planisaziun centrala da l’Uniun sovietica, il Gosplan, mintgamai in plan annual. Quel era integrà en in plan da producziun da plirs onns (p.ex. plan da tschintg onns) e deva avant als singuls manaschis quantitads da producziun precisas che stuevan vegnir resguardadas strictamain.

Ils 25 da schaner 1949 è vegnì fundà da la gronda part dals stadis dal bloc da l’ost il Cussegl per agid economic vicendaivel (COMECON). Suenter la mort da Stalin il 1953 han ins empruvà pliras giadas da refurmar il centralissem da planisaziun e da reorganisar il comité directiv (ils onns 1965 e 1979). Ils princips ed elements d’organisaziun fundamentals n’han ins però betg midà tras quai.

Ils sbagls e las mancanzas da l’economia planifitgada han ins pudì cumpensar sur lung temp tras in’economia extensiva, vul dir cun trair a niz las immensas surfatschas e la ritgezza da materias primas dal pajais. A partir dals onns 1970 èn ils cunfins da quest sistem però vegnids adina pli evidents. Las ratas da creschientscha èn sa sminuidas e la malcuntentientscha da vart da la populaziun è creschida. Adina pli savens èn sa mussadas difficultads e stretgas areguard il cirquit economic:

• grond surdiever da materias primas e d’energia tar l’elavuraziun da products

• novas tecnicas vegnivan introducidas memia plaun

• mancanza da mangiativas

• nivel insuffizient dals bains da consum

• problems sin il sectur da las abitaziuns

• relaziuns nuncuntentaivlas sin il sectur da servetschs.

Ultra da quai han las expensas militaras surdimensiunadas engrevgià il budget statal. Per motivs ideologics e politica da pussanza ha l’Uniun sovietica stgaffì e mantegnì forzas armadas a gronda dimensiun. Per pudair garantir la paritad militara e strategica cun ils Stadis Unids duvrava l’Uniun sovietica 18 % da l’entrada naziunala per il militar, entant ch’i vegnivan impundids per la producziun da bains da consum be 6 %.

Industria

L’industria da l’Uniun sovietica n’era betg centralisada dal tuttafatg, mabain sutdividida en cumplex da producziun territorials. La finamira era che quels vegnian da proveder sasez senza esser dependents da resursas d’ordaifer.

Economia d’energia

Avant il 1956 consistiva la rait electrica da l’Uniun sovietica da pliras raits parzialas ch’eran independentas ina da l’autra. Silsuenter èn quellas vegnidas colliadas successivamain ina cun l’autra ad indesch rintgs electrics. Il 1991 muntava la prestaziun da tut ils implants electrics cun la quala vegniva alimentada la rait electrica radund 325 GW.

Valuta

Rubel russ

La valuta uffiziala da l’Uniun sovietica furmava il rubel ch’era dividì en 100 copecas. Confurm al program da partida ha Lenin manà natiers l’onn 1922 in’iperinflaziun. Cun quest pass ha el vulì realisar la finamira tenor la doctrina communistica da dismetter successivamain ils daners u almain da reducir la muntada da quels. Damai ch’i na fiss betg stà pussaivel d’enchaminar questa via per decret, ha el svalità tut il chapital da finanzas ch’era en circulaziun. Suenter plirs onns segnads da conflicts militars e da crisas economicas è il traffic monetar vegnì reducì a l’intschess naziunal. Quai vul dir che betg ina suletta copeca pudeva bandunar il pajais (cun excepziun dal martgà nair e da cas da fugia dal pajais).

Furmas da proprietad

L’Uniun sovietica enconuscheva duas furmas fundamentalas da proprietad: proprietad individuala e proprietad collectiva (proprietad cuminaivla, en la pratica proprietad da societads cooperativas u dal stadi). Questas furmas sa differenziavan fermamain areguard lur cuntegn ed il status giuridic. Tenor la teoria communistica na pudeva il chapital (en il senn da meds da producziun) betg esser en possess individual. Suenter la fin d’ina fasa pli liberala en furma da la Nova politica economica è tut il possess industrial ed il terren da bajegiar daventà proprietad dal pievel resp. dal stadi. Proprietad individuala pudeva be esser la proprietad privata; tut il chapital (meds da producziun) è stà a partir da quel mument automaticamain proprietad statala u da societads.

Agricultura

Il territori tranter Son Petersburg, Odessa resp. Rostow al Don en il vest e Krasnojarsk en l’ost furmava la regiun gronda la pli fritgaivla da l’Uniun sovietica e vegniva er numnada ‹triangul agrar›.

Ils manaschis agriculs vegnivan t.a. manads sco

• sovchosas: manaschis gronds agriculs che vegnivan dirigids tras il stadi e

• colchosas: manaschis gronda agriculs ch’eran organisads a basa cooperativa e che vegnivan manads tras il collectiv socialistic che sa cumponiva da ses commembers.

Cultura e societad

Art figurativ

Datoteca:Man with a movie camera.jpg

Placat da film sovietic dal 1929

A l’entschatta dal 20avel tschientaner è l’art da l’avantgarda russa surtut stà sut l’ensaina dal constructivissem. Igl è quai in stil abstract (geometric-tecnic) ch’aveva in temp il caracter d’in moviment politic e ch’enserrava er la litteratura, la musica ed il teater. Il constructivissem è da sia vart vegnì inspirà fermamain dal cubissem e dueva avair gronda influenza sin il svilup dal moviment d’art e da concepziun Bauhaus. Anc ils onns 1920 han Tatlin ed ils frars Pevsner relaschà in manifest sustegnì dal stadi, il qual suttastritgava la muntada dal realissem constructiv e da la cinematica sco princips da cumposiziun fundamentals.

Ma damai che Lenin era da l’avis che l’art sa laschia be giustifitgar politicamain sch’el vegnia er chapì ed acceptà da la vasta populaziun, è il constructivissem vegnì remplazzà a partir dals onns 1930 tras il realissem socialistic. Quel è vegnì legitimà ideologicamain e dueva segnar l’art e la cultura da l’Uniun sovietica e dals ulteriurs stadis dal bloc da l’ost fin en ils onns 1990 (cun in accent spezial fin la mort da Stalin l’onn 1953). En il realissem social manca tutta abstracziun ed estetisaziun; el dueva tematisar a moda optimistica la vita dals lavurers e la tecnica en il mintgadi socialistic. Artists ch’eran orientads als stils da la moderna han resentì questa vieuta sco art bunmartgà per la massa ed èn ids en l’emigraziun interna.

Architectura

Suenter la Revoluziun d’october èn l’art e l’architectura da la Russia resp. da l’Uniun sovietica stads segnads d’in spiert ordvart avantgardistic. Il nov stil aveva gia cumenzà a sa far valair a l’entschatta dal 20avel tschientaner en l’interacziun cun auters stils en Russia ed en tut l’Europa. Al nov stil dal constructivissem u raziunalissem – segnà ferm dal stil dal Bauhaus – appartegnan architects sco Kasimir Malewitsch, Wladimir Tatlin, Alexander Rodschenko, El Lissitzky, Alexander Wesnin, Ilja Golosow, Konstantin Melnikow u Moisej Ginzburg. Tranter ils onns 1920 e 1933 è però vegnì sviluppà bler sin il palpiri e mess enturn pauc en la realitad. Dals edifizis realisads meritan speziala menziun l’edifizi da l’Iswestija a Moscau da G. Grigori Barchin (1927), ina cuschina gronda a Moscau da A. Meskow (1929), la Chasa da l’instrucziun tecnica a Leningrad dad Alexander Gegello e D. Krischewski (1932), il Mausoleum da Lenin a Moscau da A. Schtschussew, la chasa da club ‹Putilows cotschens› a Leningrad dad A. Nikolski (1926), ina banca da W. Wesnin (1927) ed in implant electric da S. Grusenberg, tuts dus ad Iwanowo-Wosnessensk sco er bleras chasas d’abitar da quel temp.

La fin da la nova architectura è sa manifestada il 1932 a chaschun da la concurrenza per il Palaz dals soviets (ch’è la finala betg vegnì realisà): sa fatgas valair eran las furmas da construcziun tradiziunalas, entant che constructivissem e funcziunalissem vegnan numnads ‹architectura chapitalistica›. In’«architectura idealistica ed utopica» – uschia avevi num uss – «vul sursiglir las etappas ch’èn anc necessarias sin via vers il socialissem ed ha perquai ord vista da la politica in effect cunterrevoluziunar.» Da qua davent han ins favurisà l’architectura tradiziunala e realisà palazs pumpus ed edifizis opulents. Quest stil ch’è stà tipic per l’Uniun sovietica e ses stadis satellits fin vers il 1955 vegn numnà classisicissem socialistic u er ‹stil dals pastiziers›.

Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala è la populaziun creschida fermamain, uschia che la classa dals lavurants è bainprest stada pertutgada d’ina gronda mancanza d’abitaziuns. Cun l’entschatta da l’èra Chruschtschow il settember 1953 èn vegnidas proclamadas en l’entir pajais mesiras da spargn. Il december 1954 ha Chruschtschow radunà ils schefarchitects e funcziunaris da construcziun ad ina gronda conferenza ed ha fatg proclamar publicamain la destalinisaziun da la cultura da construcziun e la fin dal «conservatissem en l’architectura». Sut il motto ‹construir meglier, pli bunmartgà e pli spert› èn vegnidas instradadas midadas radicalas dal concept d’abitar. Il nov stil da bajegiar ha chattà si’expressiun en blocs d’abitaziuns che vegnivan numnads ‹Chruschtschowki› e ch’eran ordinads en abitadis d’edifizis a plattas, ils uschenumnads ‹Chruschtschoby›.

Medias

Frontispizi da la Prawda, ca. 1950

Entaifer las medias ch’eran dominadas da la lingia unifurma statala merita la gasetta Prawda (‹Vardad›) menziun speziala. La gasetta è cumparida l’emprima giada il 1912 sco instrument socialistic drizzà cunter la Russia zaristica. Entaifer l’Uniun sovietica è la Prawda lura daventada l’organ da partida ch’ha gidà a moda decisiva a derasar la doctrina statala. Ma er suenter la fin da l’Uniun sovietica – ed ina crisa durant ils onns 1990 – ha la Prawda pudì sa posiziunar da nov e cumpara fin oz.

Litteratura

En il temp sovietic tranter il 1917 ed il 1991 è sa sviluppada ina litteratura d’atgna tempra. Ils represchentants ils pli enconuschents da quella èn stads Maxim Gorki, Michail Scholochow (Premi Nobel), Walentin Katajew, Alexei Tolstoi, Wladimir Majakowski, Tschingis Aitmatow sco er Ilf e Petrow.

Entant che l’Uniun sovietica ha promovì il realissem socialistic han intgins auturs sco Michail Bulgakow, Boris Pasternak, Andrei Platonow, Ossip Mandelstam, Isaak Babel e Wassili Grossman cuntinuà cun la tradiziun da la classica litteratura russa, e quai cunter l’ideal sovietic. Savens han lur ovras pir pudì cumparair suenter decennis ed en ina versiun censurada. Er las furmas simbolicas, experimentalas e futuristicas da l’avantgarda (Frars da Serapion, organisaziun Oberiu e.a.) èn vegnidas en conflict cun las instanzas ed èn per part schizunt vegnidas scumandadas.

Auturs sco Alexander Solschenizyn (Premi Nobel), Wenedikt Jerofejew u Leonid Zypkin han cuntinuà cun la tradiziun da la litteratura clandestina che vegniva savens distribuida cun agid da ‹Samisdat›, pia en furma da fegls sgulants ed ediziuns che vegnivan realisadas dals auturs sez. Auturs emigrads sco Iwan Bunin (Premi Nobel), Alexander Kuprin, Andrei Bely, Marina Zwetajewa u Vladimir Nabokov han gì success en l’exil.

Science fiction

En l’Uniun sovietica è sa sviluppada in’atgna e ritga litteratura da science fiction. Cuntrari a la situaziun en il vest n’è quest gener mai stà discredità en l’ost sco litteratura triviala. La gronda part da las ovras da science fiction porschan dissegns utopics d’ina societad futura sco per exempel il roman ‹Nivel d’Andromeda› dad Iwan Antonowitsch Jefremow (1957); cun bundant 20 milliuns exemplars vendids è quai bain stà il cudesch da quest gener ch’ha gì il pli grond success en l’Uniun sovietica. Las visiuns dal futur dals frars Strugazki ch’han medemamain gì grond success èn daventadas cun il temp adina pli sombras e criticas; tschertins da lur cudeschs n’han betg dastgà cumparair u be en furma scursanida. Insumma è la litteratura da science fiction sa sviluppada ad ina sort da portavusch per ils critichers dal reschim sovietic.

Pli tard èn er vegnids producids films da science fiction. Quels han per part er ristgà da metter en dumonda il materialissem sovietic. En il film ‹Solaris› (1972) dad Andrei Tarkowski (tenor il roman da Stanisław Lem) vegnan ils cosmonauts confruntads cun ina furma da viver dal tuttafatg estra; lur viadi daventa la finala ina confruntaziun metafisica cun l’atgna cultura. Er il film ‹Stalker› dal medem reschissur ignorescha las premissas dal realissem socialistic. Remartgabel è che quests films èn vegnids creads durant l’èra da Breschnew, la quala è stada segnada da fermas restricziuns areguard tut las furmas da religiun organisada.

Film

Tranter ils reschissurs ils pli enconuschents dals onns 1920/1930 tutga segiramain Sergei Eisenstein che vala sco in dals gronds cineasts insumma. Tar ses classichers tutgan ils films ‹Streik› e ‹Panzerkreuzer Potemkin› (1925), ‹Oktober› (1927) u ‹Iwan der Schreckliche› (1944/46).

Suenter la mort da Stalin represchenta il film ‹Die Kraniche ziehen› (1957) da Michail Kalatosow ina nova era dal film sovietic. Tar quests films – ch’han per part er gì grond success en il vest – tutgan er ‹Ballade vom Soldaten› (1959) da Grigori Tschuchrais, ‹Neun Tage eines Jahres› (1962) da Michail Romms ed ‹Iwans Kindheit› (1962) dad Andrei Tarkowskis.

Scienza

Aviun suprasonic Tupolew Tu-144

Er la scienza en l’Uniun sovietica è vegnida influenzada a moda decisiva tras l’ideologia marxistic-leninistica. Ils roms tecnics e la scienza natirala vegnivan tractads a moda prioritara, entant che las scienzas spiertalas e socialas èn vegnidas diffamadas – surtut a l’entschatta – sco elements colliads cun la bourgeoisia.

Malgrà la guerra civila, catastrofas da la natira, intervenziuns militaras (en ils onns 1920) resp. il stalinissem (en ils onns 1930) ha l’Uniun sovietica cuntanschì entaifer paucs onns sin il champ da las scienzas natiralas e da la tecnica il nivel da stadis sco la Germania u ils Stadis Unids. Er durant e suenter la Segunda Guerra mundiala èn las prestaziuns da l’Uniun sovietica sin il champ tecnic e scientific restadas cumparegliablas cun quellas dals Stadis Unids, da la Frantscha, da l’Engalterra, da la Germania e dal Giapun.

Terms impurtants da la tecnica militara en il suenterguerra han furmà la concurrenza d’armament cun ils Stadis Unids, il svilup da la bumba atomara e da sutmarins atomars, la bumba idrogenica sco er armas chemicas e biologicas.

Entaifer la tecnica astronautica è l’Uniun sovietica stada tranter il 1957 ed il 1968 la naziun dominanta en tut il mund. Tranter las numerusas prestaziuns da piunier sin quest champ tutgan l’emprim satellit (Sputnik 1, ils 4 d’october 1957) ch’ha manà en il vest ad in veritabel schoc. Alura l’emprim uman en l’univers (il cosmonaut Juri Gagarin ils 12 d’avrigl 1961) e diversas expediziuns nunequipadas sin glina, sin la venus e sin il mars (surtut tranter ils onns 1966 e 1971). Ed enfin oz en funcziun è l’emprima staziun spaziala permanenta Mir ch’è vegnida installada il 1986.

Suenter la mort da Stalin il 1953 han scienziads sovietics er pudì sa deditgar pli avertamain a champs da perscrutaziun ch’eran fin lura tabuisads (p.ex. las leschas d’ereditad tenor Mendel, las teorias sociologicas da M. N. Petrowskij u il structuralissem entaifer la linguistica). Igl è però er restà vinavant privlus per ils scienziads da l’Uniun sovietica da citar collegas dal vest. Medemamain è l’istoriografia stada suttaposta a tabus e restricziuns tant areguard l’istorgia da la Russia sco er ad eveniments da l’istorgia pli nova.

Sport

Il sport, tant quel da massa sco er il sport d’elita, èn vegnids sustegnids e promovids fermamain tras il stadi. Entaifer l’administraziun statala existiva in’organisaziun speziala ch’aveva l’incumbensa da promover la generaziun giuvna e da chattar talents empermettents che vegnivan alura furmads en scolas da sport.

Imni naziunal

Dal 1922 fin il 1944 ha l’Internaziunala furma l’imni naziunal da l’Uniun sovietica. Il 1943 ha Alexander Wassiljewitsch Alexandrow cumponì in imni destinà specificamain a l’Uniun sovietica, cun text da Sergei Wladimirowitsch Michalkow. Il 1944 è questa cumposiziun daventada l’imni naziunal uffizial.

Il 1977, en rom da la destalinisaziun, è il num da Stalin vegnì eliminà or dal text. Dapi il 1955 (dus onns suenter la mort da Stalin) era l’imni adina vegnì interpretà senza text.

Suenter la fin da l’Uniun sovietica ha la Russia survegnì in imni dal tuttafatg nov. Quel è però betg daventà popular ed è puspè vegnì remplazzà il 2000 tras l’imni sovietic cun nov text.

Litteratura

• Helmut Altrichter: Kleine Geschichte der Sowjetunion 1917–1991. C.H. Beck, 2001, ISBN 978-3-406-45970-2.
• Helmut Altrichter (ed.): Die Sowjetunion. Von der Oktoberrevolution bis zu Stalins Tod. Band 1: Staat und Partei. Deutscher Taschenbuch Verlag, Minca 1986, ISBN 978-3-423-02948-3 (online).
• Helmut Altrichter, Heiko Haumann (ed.): Die Sowjetunion. Von der Oktoberrevolution bis zu Stalins Tod. Band 2: Wirtschaft und Gesellschaft. Deutscher Taschenbuch Verlag, Minca 1986, ISBN 978-3-423-02949-0 (online).
• Mark R. Beissinger: Nationalist Mobilization and the Collapse of the Soviet State. Cambridge University Press, Cambridge 2002, ISBN 978-0-521-00148-9.
• Thomas M. Bohn (ed.): Geschichte des russischen Reiches und der Sowjetunion. Böhlau, Cologna 2002, ISBN 3-412-14098-8.
• Michael Brie: Der sowjetische Staatsparteisozialismus im Lichte der Marxschen Theorie ‹progressiver Epochen der ökonomischen Gesellschaftsformation›. En: Ernstgert Kalbe, Wolfgang Geier, Holger Politt (ed.): Aufstieg und Fall des Staatssozialismus: Ursachen und Wirkungen. III. Rosa-Luxemburg-Konferenz der Rosa-Luxemburg-Stiftung Sachsen, Lipsia, 19 e 20 da settember 2003 (=  Leipziger Jahrbücher: Osteuropa in Tradition und Wandel, tom 6). Lipsia 2004, p. 197–233.
• Johannes Grotzky: Herausforderung Sowjetunion. Eine Weltmacht sucht ihren Weg. Piper Verlag, Minca 1991.
• Johannes Grotzky: Konflikt im Vielvölkerstaat. Die Nationen der Sowjetunion im Aufbruch. Piper Verlag, Minca 1991.
• Karl Held (ed.): Das Lebenswerk des Michail Gorbatschow: Von der Reform des realen Sozialismus zur Zerstörung der Sowjetunion. Gegenstandpunkt Verlag, Minca 1992, ISBN 3-929211-00-9.
• Manfred Hildermeier: Die Sowjetunion 1917–1991. Oldenbourg, Minca 2001, ISBN 3-486-56497-8.
• Manfred Hildermeier: Geschichte der Sowjetunion 1917–1991: Entstehung und Niedergang des ersten sozialistischen Staates. C.H. Beck, Minca 1998, ISBN 3-406-43588-2.
• Leonid Luks: Geschichte Russlands und der Sowjetunion: von Lenin bis Jelzin. Pustet, Regensburg 2000, ISBN 3-7917-1687-5.
• Gert Meyer (ed.): Das politische und gesellschaftliche System der UdSSR. Cologna 1985.
• Presseagentur Nowosti (APN), Moskau (ed.): UdSSR – Fragen und Antworten, 1. ed., Karl-Marx-Werk Pößneck V 15/30, Dietz Verlag, Ost-Berlin 1967.
• Sowjetische Architektur, Avantgarde II 1924–1937. Verlag Gerd Hatje, Stuttgart 1993, ISBN 3-7757-0425-6.
• Georg von Rauch: Geschichte des bolschewistischen Russland. Fischer Bücherei – Bücher des Wissens, tom 512/13. Frankfurt am Main 1963.
• Hans Wassmund: Die gescheiterte Utopie. Aufstieg und Fall der UdSSR. C.H. Beck, Minca 1993, ISBN 3-406-37426-3.
• Jürgen Kuczynski, Wolfgang Steinitz (ed.): Große Sowjet-Enzyklopädie. Union der Sozialistischen Sowjetrepubliken. Verlag Kultur und Fortschritt, Berlin 1952.

Colliaziuns

 Commons: Uniun sovietica – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Banca da datas cun scrittiras en lingua tudestga davart l’Uniun sovietica
• Collecziun da documents da la regenza da l’Uniun sovietica (russ)
• Referat davart l’istorgia da l’URSS