Tieu da guaud
Il tieu da guaud (Pinus sylvestris) è ina spezia da planta or dal gener dals tieus (Pinus) entaifer la famiglia Pinaceae. La planta è da gronda muntada forestala e vegn perquai emplantada vastamain; guauds da tieus natirals èn però bundant pli stgars.
Descripziun
[modifitgar | modifitgar il code]Habitus
[modifitgar | modifitgar il code]
Il tieu da guaud è ina planta da guglias (conifera) semperverda che crescha svelt. Ella po cuntanscher autezzas da fin a 48 meters ed in diameter dal bist da fin 1 meter. La vegliadetgna maximala munta a ca. 600 onns.[1]
La fisionomia da la planta po variar vaira ferm. Tut tenor las cundiziuns dal lieu cumparan curunas graschlas en furma da tgeiel ubain curunas ladas en furma da parasol. Las differentas auzadas da la roma èn structuradas a moda lucca. Plantas pli veglias han savens ina curuna en furma da mesa culla ed in bist lung tar il qual la roma il pli giudim è pirida. En lieus cun pauc substrat, sin grippa u a las costas sviluppan ils tieus da guaud savens ina curuna en furma da parasol fitg largia.
Scorsa
[modifitgar | modifitgar il code]
La scorsa è en giuvens onns glischa e da colur mellen grischa. Pli tard sa furman en la part inferiura dal bist stgaglias cotschen brinas, segnadas da sfessas profundas e d’ina structura groppa; en la part sura dominescha percunter ina scorsa glischa, pli fina e da colur oranscha. Ils bists da plantas pli veglias èn pia cleramain bicoluradas.
Guglias
[modifitgar | modifitgar il code]Las guglias da plirs onns èn vieutas in pau, ordinadas en duas ed han ina lunghezza da 4 fin 7 centimeters. Ellas èn da colur verd blaua, per il pli diras e gizzas, en la part sumbrivauna da la curuna però savens pli lomas. Ord vista istologica èn avant maun dus chanals centrals; l’ariaziun e la svapuraziun vegnan regulads sco tar ils fegls da las plantas da feglia sur pitschnas poras.
Flurs
[modifitgar | modifitgar il code]
Il tieu da guaud è ina planta monochasana. Las flurs masculinas sa furman en grond dumber enturn la basa dals chatschs lungs ils pli giuvens. En stadi malmadir èn quellas l’emprim da furma radunda fin ovala e da colur mellen verda. En fluriziun cuntanschan ellas ina lunghezza da ca. 2 centimeters, èn da furma cilindrica e brin cotschnas fin brinas cun pollen mellen. A la fin dals chatschs curts sa chattan ina fin trais flurs femininas. Quellas èn cotschnentas e cuntanschan ina lunghezza da 5 fin 8 centimeters.
En las flus femininas sa furman suenter l’impollinaziun e fructificaziun ils sems. Ils monis da las puschas femininas sa storschan suenter la fructificaziun en direcziun dal rom. Il temp da fluriziun dura da l’avrigl fin il matg. La derasaziun dal pollen succeda tras il vent. Las puschas femininas fructifitgadas èn a l’entschatta verd stgiras e madiran pir il november dal segund onn. Las puschas madiras, da colur brina fin grisch stgira e da furma da tgeiel fin ovala, han ina lunghezza da 8 centimeters ed ina ladezza da 3,5 centimeters. Quellas sa chattan en duas u en gruppas vi da monis sturschids. Suenter avair dà liber ils sems munids cun alas che vegnan derasads tras il vent, crodan questas puschas per terra.
Dumber da cromosoms
[modifitgar | modifitgar il code]Il dumber da cromosoms munta a 2n = 24.[2]
Ecologia
[modifitgar | modifitgar il code]Ils pizs da las guglias han l’effect da puncts da condensaziun, vul dir ch’els promovan la furmaziun da ruschè e servan uschia a gudagnar supplementarmain aua. Las guglias s’adatteschan bain a la setgira e surtut er a l’airiadad da schelira. Las guglias crodan ensemen cun il chatsch curt, per il pli suenter 3 onns. En lieus cun auta contaminaziun da l’aria po quai er gia esser il cas suenter dus onns; ultra da quai èn las guglias en tals lieus pli curtas.
Tut ils roms ed il chatsch terminal sa prolungheschan mintg’onn per in chatsch lung. Cun dumbrar las verschlas dal rom sa lascha uschia stimar tgunschamain la vegliadetgna da la planta.
La planta a pal tanscha fin en ina profunditad da 6 meters. Quella furma ina micoriza cun diversas spezias da bulieus sco per exempel il bulieu-diavel, spezias da latgerins u il tgirun da paintg.
Il tieu da guaud flurescha suenter 10 fin 15 onns. Il pollen vegn manà davent tras il vent. Quel dispona da satgs da vent e po sgular plirs kilometers. Pervi da la surproducziun da pollen datti durant il temp da fluriziun savens il fenomen da ‹plievgia melna›. Malgrà la funcziun centrala dal vent per transportar il pollen, furma quel er in’impurtanta funtauna da nutriment per avieuls.
Suenter l’impollinaziun crescha il sifon be plaun, uschia che la fructificaziun ha pir lieu l’onn proxim en la puscha ch’è creschida en il fratemp in pau, ma ch’è anc verda e dal tuttafatg serrada.
Ils sems madiran l’atun dal segund onn e vegnan dads libers da la puscha pir la primavaira dal terz onn. Las stgaglias dals sems èn alura daventadas lainusas. L’enconuschent fenomen che las puschas dals tieus s’avran e sa serran e pon tras quai servir sco ‹profets da l’aura› è d’attribuir a moviments giroscopics e mussa uschia differentas cundiziuns meteorologicas: Tar aura umida sa scufla la vart sut da las stgaglias dals sems pli ferm che la vart sura e las puschas sa serran. En cas da setgira sa schlargian las puschas e dattan liber ils sems. Quest process sa lascha er mussar a moda experimentala: mettan ins puschas sitgas en l’aua, sa serran quellas entaifer ca. duas uras.
Ils sems munids cun alas vegnan derasads dal vent ed existan en duas furmas: La varianta cun alas curtas sgola almain 150 meters, quella cun alas lungas almain 1000 meters. Daspera vegn il sem per part er derasà tras pitgalains u stgilats ubain tras l’aua. Ils sems accumuleschan ieli grass e basegnan glisch per schermigliar.
Derasaziun
[modifitgar | modifitgar il code]Areal
[modifitgar | modifitgar il code]
Il territori da derasaziun principal cumpiglia l’Europa e s’extenda vers ost fin lunsch viaden en la Sibiria resp. en il sidost fin en la Tirchia. En il nord tanscha quel fin en la Laponia, en il vest fin en la Spagna dal Nordvest ed il Portugal dal Nord. En parts da l’Europa dal Vest (Frantscha e Scozia) cumpara la planta a moda sparpagliada, en las parts meridiunalas dal territori da derasaziun sulettamain en la muntogna en furma da relicts che vegnan savens descrits sco atgnas sutspezias.
En l’Europa Centrala fiss il tieu da guaud da natira ennà plitost ina spezia da planta stgarsa, damai ch’ella n’è betg abla da concurrer envers autras spezias da plantas che cumportan meglier la sumbriva. Sco planta dominanta pudess ella sa far valair sut las relaziuns climaticas da l’Europa Centrala be en lieus sitgs u bletschs cun spezialmain paucas substanzas nutritivas sco sin dunas da sablun cuvertas cun guaud u en guauds a l’ur da palids. Ma damai ch’il tieu da guaud è fitg robust en giuvens onns e furnescha bler lain er sut cundiziuns difficilas, al han ils possessurs da guauds plantà en l’Europa Centrala dapi tschientaners sin grondas surfatschas. Perquai furma el oz ina da las plantas las pli frequentas. Ils ultims onns han ins però cumenzà a remplazzar adina dapli guauds da tieus tras guauds maschadads ch’èn pli confurms al lieu.
Abitadis
[modifitgar | modifitgar il code]Il tieu da guaud è ina planta nunpretensiusa e toleranta envers blers terrens e relaziuns climaticas. Cun ses sistem da ragisch a pal po el er penetrar fin a stresas d’aua situadas pli profund. A moda natirala crescha il guaud da tieus sin terrens povers, sitgs, en lieus sablunus u palidus sco er sin terrens da chaltschina sitgs, damai che autras spezias da plantas na pon betg sa far valair qua uschè bain. La planta na po però betg servir sco indicatura per terrens maghers, damai che l’uman l’ha er implantà sin terrens pli ritgs e che la planta è daventada là stabla. Guauds da tieus da guaud natirals cumparan surtut sut cundiziuns climaticas subcontinentalas; la part occidentala, atlantica da l’Europa guntgeschan els percunter.
Perscrutaders han constatà ch’il tieu da guaud ha adattà ses genom suenter la catastrofa da Tschernobil cun metilar pli ferm l’ADN, uschia che la planta è s’adattada a las consequenzas da radiaziun ionisanta.[3][4]
Il tieu da guaud engiadinais
[modifitgar | modifitgar il code]
En il spazi alpin cumparan tieus da guaud cun caracteristicas in pau divergentas che vegnan numnads tieu da guaud engiadinais (Pinus sylvestris L. subsp. engadinensis (Heer) Asch. & Graebn.) Auters auturs considereschan quest tip be sco variaziun dal tieu da guaud, intgins però schizunt sco atgna spezia. L’origin dal tieu da guaud engiadinais furma apparentamain l’ibridisaziun cun il tieu da muntogna (Pinus mugo) parentà.[5]
Cunfinaziun envers autras spezias
[modifitgar | modifitgar il code]A l’emprima egliada sa sumeglian il tieu da guaud ed il tieu nair (Pinus nigra) fitg ferm. Las duas spezias sa differenzieschan però areguard il habitus. Damai che las guglias èn ultra da quai vieutas differentamain tar las duas spezias, èsi relativamain simpel da las distinguer. Tar il tieu da guaud na sa laschan las duas guglias vi dal chatsch curt betg tegnair ensemen sco sch’i sa tractass be d’ina guglia, tar il tieu nair sa lascha quai però far fitg bain. Il tieu nair sa differenziescha en pli areguard la colur e consistenza da la scorsa, la grondezza e colur da las puschas ed er las guglias èn da differenta grondezza.
Insects nuschaivels ord vista da la selvicultura
[modifitgar | modifitgar il code]Ord vista da la selvicultura valan bleras spezias d’insects (tgirallas, baus, insects cun alas transparentas) che vivan sin il tieu da guaud sco insects nuschaivels. Igl è bain correct che tschertas spezias pon magari manar a perditas economicas; ma en vista al fatg che bleras spezias d’insects daventan pli e pli raras, han ins cumenzà ad avrir l’egliada per connexs ecologics pli vasts. Diversas spezias ch’en dependentas dal tieu da guaud sco planta da pavel èn protegidas ozendi.
Malsognas
[modifitgar | modifitgar il code]La tacladira dal tieu è la pli impurtanta malsogna dal tieu da guaud. Pertutgadas èn surtut plantas giuvnas e culturas da tieus. Chaschunada vegn questa malsogna dal bulieu Lophodermium seditiosum. Auters bulieus infesteschan per exempel chatschs giuvens u fan setgar la part superiura da la curuna. Fitg sensibel reagescha la planta sin ils fils-serp dal lain da tieu (Bursaphelenchus xylophilus). Questa spezia è da chasa en l’America dal Nord ed arriva en l’Europa tras il commerzi cun laina u emballadis da lain. Dapi il 2010 ston per exempel vegnir tractadas tut las palettas per franar la derasaziun.
Utilisaziun
[modifitgar | modifitgar il code]
Cultivaziun forestala
[modifitgar | modifitgar il code]En l’Europa vegnan tieus da guaud per il pli cultivads en monoculturas en furma da plantaschas per pudair cuvrir l’aut diever da lain da construcziun e d’industria. Sin terrens da buna qualitad sa laschan quests effectivs pli tard cumplettar tras spezias da plantas cun feglia, quai che meglierescha considerablamain il clima a l’intern dals effectivs. Igl è numnadamain sa mussà che plantaschas da monoculturas economisadas tenor la metoda dal tagl cumplet sa mussan a la lunga pauc resistentas cunter impestaziuns bioticas ed abioticas.
Rascha
[modifitgar | modifitgar il code]Tieus da guaud produceschan rascha che serva en cas da feridas a serrar la plaja e proteger la planta d’infecziuns tras malsognas da bulieus. Da la rascha da tieus sa laschan gudagnar tras destillaziun ieli da terpentin e colofonium.
Lain
[modifitgar | modifitgar il code]
En la selvicultura vegnan ils tieus da guaud pinads suenter in temp da creschientscha da 80 fin 140 onns resp. suenter avair cuntanschì ina grossezza fixada (ca. 35 fin 40 centimeters diameter a l’autezza dal pèz).
Il tieu da guaud furnescha in impurtant lain da diever che serva sco lain da construcziun, da curtin, per mobiglias e.a.
Ulteriurs products
[modifitgar | modifitgar il code]Ad intgins products che vegnan gudagnads da parts da tieus vegnan attribuids effects curativs: Ieli da guglias da tieu è in ieli eteric che sa lascha gudagnar cun destillar guglias giuvnas u pizs da chatschs; quel vegn surtut duvrà sco med per schliar catars en cas da bronchitis. Ieli da terpentin ha in effect antiseptic e vegn surtut unschì en en cas da malsognas reumaticas; in’applicaziun memia intensiva po però manar ad irritaziuns da la pel. Extracts da la scorsa da tieus cuntegnan substanzas che retegnan inflammaziuns e sa laschan applitgar p.ex. encunter artritis.
Il punct da partenza per mel da tieu furman las secreziuns da plugls (p.ex. plugls da scorsa) che tschitschan vi da las guglias (rugada da mel). In grond tieu da guaud po furnir plirs kilos mel ad onn.
En cas da blessura magasinescha il tieu localmain dapli rascha; da quest lain sa laschan gudagnar stalizzas da tieula che servivan pli baud ad illuminar minieras.
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Friedrich Markgraf (ed.): Illustrierte Flora von Mitteleuropa. Pteridophyta, Spermatophyta. Fundà da Gustav Hegi, 3. ed. extendida, tom I, part 2: Gymnospermae, Angiospermae: Monocotyledoneae 1 (Alismataceae – Scheuchzeriaceae). Paul Parey, Berlin/Hamburg 1981, ISBN 3-489-51020-8, p. 87–98.
- ↑ Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. Collav. Angelika Schwabe e Theo Müller. 8. ed. extendida. Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2001, ISBN 3-8001-3131-5, p. 93s.
- ↑ Olga Kovalchuk, Paula Burke, Andrey Arkhipov, Nikolaj Kuchma, S. Jill James, Igor Kovalchuk, Igor Pogribny: Genome hypermethylation in Pinus silvestris of Chernobyl – a mechanism for radiation adaptation? En: Mutation Research/Fundamental and Molecular Mechanisms of Mutagenesis, 529 (1–2), 2003, p. 13–20.
- ↑ Reiner Finkeldey, Barbara Vornam, Oleksandra Kuchma: Genetische Reaktionen auf extreme Umweltveränderungen am Beispiel von Kiefern bei Tschernobyl (Genetic reactions to extreme environmental change: Pines in Chernobyl as an example). En: Forstarchiv, 83/2012, p. 41–47.
- ↑ Knud Ib Christensen & Ghulam Hassan Dar: A morphometric analysis of spontaneous and artificial hybrids of Pinus mugo x sylvestris (Pinaceae). En: Nordic Journal of Botany, 17(1), 1997, p. 77–86 (Copenhagen).
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Manfred Adalbert Fischer, Wolfgang Adler, Karl Oswald: Exkursionsflora für Österreich, Liechtenstein und Südtirol. 2. ed. extendida, Land Oberösterreich, Biologiezentrum der Oberösterreichischen Landesmuseen, Linz 2005, ISBN 3-85474-140-5.
- Mayer, Bachhofer: Der neue Kosmos Baumführer. Kosmos, Stuttgart, 2006, ISBN 978-3-440-10217-6.
- Burghard von Lüpke (ed.): Waldbauliche Fragen der Kiefernwirtschaft. Kolloquium aus Anlass des 100jährigen Geburtstages von Adolf Olberg, Göttingen 1994. (Schriften aus der Forstlichen Fakultät der Universität Göttingen und der Niedersächsischen Forstlichen Versuchsanstalt, tom 119). Sauerländer, Francfurt a.M. 1995, ISBN 978-3-7939-5119-3.
- Gottfried Amann: Bäume und Sträucher des Waldes. 20. ed., Neumann-Neudamm, 2011, ISBN 978-3-7888-0758-0.
- Heiko Bellmann: Der neue Kosmos-Schmetterlingsführer. Schmetterlinge, Raupen und Futterpflanzen. 2. ed., Franckh-Kosmos, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-440-11965-5.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Tieu da guaud – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Derasaziun en Svizra
- Tieu da guaud, sin baumkunde.de
- Tieu da guaud, sin wald.de
- Infurmaziuns davart il lain
- Descripziun e sistematica da la spezia sin conifers.org