Lira

Lingòt roman da na lira d'argent, da Treviri an Gërmania, apopré 400 dGC. La lira a l'é n'unità d'amzura ëd massa roman-a, ch'a la peisava anviron a 327 grama. A l'era dovrà 'cò për la definission dij valor fiscaj (visadì për fé 'l cont ëd j'ampòste), che as contavo soèns an lire d'òr ò an lire d'argent. Për tut ël Medioev (fin a l'adossion dël sistema métrich decimal) a l'é stàita l'unità pì spantià an Euròpa tant coma pèis che coma moneda. D'àutra part già ij pèis campion dij grech a l'avìo la forma 'd na moneda, e fin ch'a l'é dura-ie la convertibilità dla moneda an efet ij concet ëd pèis e moneda a restavo intercambiàbij. Pèis campion grech dël I ò II sécol aGC An italian la lira a l'ha pijàit doi nòm diferent a sconda ch'a fussa dovrà coma moneda (lira) ò coma amzura 'd pèis (libbra). Sòn a l'é nen rivà tant an anglèis che an russi, fransèis e piemontèis, andoa moneda e pèis a son sempe restà omònim. La lira coma pèis An latin ël nòm Libra as dava 'cò pròpe a la balansa. Da st'utiss-lì a son peui na-ie tute le derivassion moderne, da la bassacula a lë scandaj. Gavà dlë scandaj, (ch'a travajerà a leva) j'àutri sistema a dovravo tùit ij pèis campion. Contut ch'a fussa dovrà daspërtut an Euròpa për tut ël Medioev, al dì d'ancheuj coma sistema ëd pèis la lira a l'é restà bele mach che an Anghiltèra (e ant ij pais dont coltura comersial a deriva da cola anglèisa), andova a l'ha dàit la lira anglèisa (an anglèis pound, abrevià an lb ant ël Sistema imperial). Dël 1958, jë Stat Unì e ij pais dël Commonwealth of Nations a son butasse d'acòrd për n'unificassion dël valor ëd la lira-pèis, che sot a costa definission a ven dita lira antërnassional e a la resta basà ansima a l'antica Lira avoirdupois anglèisa. La lira antërnassional a l'é stàita fissà a 453,59237 grama. Dël 1963 l'òbligh ëd dovré costa lira-sì a l'é stàit fissà ant ël Regn Unì con ël Weights and Measures Act (At dij pèis e dj'amzure). Ën chitand la costuma dë divide na lira antra 12 onse, cola antërnassional a në val 16. Minca pòst (e mësté) a l'ha sua lira Ca medioevaj ëd Troyes, un dij pais andoa ch'as formavo ij pèis e ij pressi 'd borsa dl'Euròpa d'antlora An soa longa vita la lira-pèis a l'é stàita ridefinìa vàire vire, a sconda dij pòst e dle fonsion. Ën essend però un-a dle base fondamentaj dël comersi ëd bin mòbij antra mërcà diferent (e dle vire motobin lontan), cola dla verìfica dij pèis campion a l'é sempe stàita na fonsion motobin controlà. Vàire vire, quindi, a determiné 'l cambi 'd valor ëd la lira a l'é stàit pitòst un chèich but pràtich, che nen n'eror casual dovù a la tecnologìa dël temp. Pitòst, dj'eror parej a peul bin esse ch'a sio stàit responsàbij ëd le diferense antra j'amzure locaj dij bin imòbij, coma trabuch e pé liprand. Le diferense antra pèis ëd la lira dle vire a l'han avù dj'efet ëdcò ant sël mërcà dël travaj. Dël 1395 a Turin doi amprenditor (Antòni Cornaja e Fransesch Dj'Angelet) a posso an consej comunal për unifichè ij pèis con coj ëd Moncalé. Ën essend che la lira 'd Moncalé a l'era pì greva, ij tessior turinèis a pijavo travaj mach da j'amprenditor ëd Moncalé, che a felo a jë smijava dë vagné dë pì quand che an efet a jë pagavo franch midem. Ant ës cas-sì i s-ciairoma na pression polìtica anvers a na ridefinission dij pèis. A deje autorità a na definission ëd lira pitòst che a n'àutra a restava donca dzortut l'amportansa e 'l bon nòm dël mërcà ch'a la dovrava e controlava. Dij temp dël medioev, ël mërcà fondamental për ij mërcandin europengh a l'era col ëd le fere dla Campagna fransèisa, a meridion ëd Paris. Sòn 'cò për ij piemontèis, dzortut coj d'Ast, ma a manco pa j'esempi `d contrat basà ansima a le fere dla Campagna ëdcò antra mërcandin turinèis e 'd Moncalé. Ën fasend ancontré negossiant ëd tut ël mond, ste fere a restavo lòn che al dì d'ancheuj a podrìo esse Wall Street ò la Borsa 'd Londra e a l'han avù n'anfluss motobin grand ansima a tuta la stòria dij pèis e dle monede medioevaj ossidentaj. An Anghiltèra, pr'esempi, l'amzura pì davsin-a a la lira piemontèisa a l'era dita lira 'd Troy (373,24 grama, ciamà parej da 'nt ël mërcà fransèis ëd Troyes, sempe 'nt la region ëd la Campagna). La lira 'd Troy a l'è stàita chità da j'anglèis ai 6 ëd Gené dël 1859, an favor ëd la lira d'Avoirdupois, ch'a la pèisa ~0.453 grama e a l'era stàita anventà dël 1303 dai mërcandin ëd Londra. Àutre forme 'd lira a j'ero dedicà a dij comersi particolar, pr'esempi col dla lan-a e col dël gran, për riesse a fé dj'unità ch'a fussa belfé tant produve che tramudé. Antra le lire-pèis ëstòriche anventà ant ij mërcà fransèis a-i é 'cò cola lira sterlin-a (an fransèis livre esterlin, për un pèis ëd 367,1 grama) che an Fransa a l'é dovrasse antra ij sécoj ch'a fan IX e XIV, e dont bele che tuti al dì d'ancheuj a penso ch'a sia nà coma moneda anglèisa. Sotamzure e mùltiplo Daspërtut la lira a l'era fàita ëd 12 onse, a truch e branca le mideme che as dòvro 'cò al dì d'ancheuj ant ël comersi dl'òr e dij metaj pressios, dle vire 'cò an col dj'opaj (an anglèis a jë diso Troy ounces, e a son l'ùnica forma dla lira 'd Troy ch'a sia restà legal ant ël comersi dël Regn Unì). An Piemont as në dovrava 'cò 'n mùltiplo ciamà rub, ch'a valìa 25 lire (9,22 chilo) e ant ël comersi a fasìa la fonsion ch'a l'é peui passaje al miria, dapress a l'adossion dël sistema métrich decimal. Ël rub a l'é dovrasse anco' an temp motobin recent: un contrat dël 1799 antra la comun-a 'd Corgnè e Monsù Michel Bruneau (dla Comba d'Isère) a trata la cession ëd 150 rub ëd sal. An Anghiltèra a-i resta na version local dël rub che però a val nen 25 ma 28 lire, e as ciama quarter (un quart). An campagna comsëssìa j'anglèis a dòvro dzortut l'amzura da 14 lire, ch'a diso stone (pera). La lira coma moneda Lira ëd Venessia dël 1471 Des sòld ëd Parma, dël 1815 Dné astësan dël 1140 Dné tornèis dël 1270. Batùa ant la Fransa setentrional, la lira tornèisa a l'era la moneda fòrta dël comersi antërnassional medioeval. Dapress al 1203 soa emission a l'era passà sot al contròl ëd la Famija dij Capet e parèj a l'avìa viaman arpiassà la lira 'd Paris ant le Fere dla Campagna. Doj sòld dël pento 'd Napoleon. An efet la coron-a a 'n pento a-j ësmija pro. Passa-ie ij temp ch'a l'era la denominassion ëd moneda pì spantià an Euròpa, al dì d'ancheuj la Lira a l'é anco' dovrà an vàire nassion, coma pr'esempi Libia, Turchìa e dzortut Regn Unì. Për la lira anglèisa la costuma an Italia a l'é 'd nen ciamela lira, ma pitòst sterlin-a, për evité confusion, ma as trata comsëssìa sempe 'd lire. An Italia la lira italian-a a l'é dovrasse fin al 1 ëd Gené dël 2002, quand a l'é passasse a l'euro. Evolussion ëd la lira moneda Dapress a j'arforme monedarie ëd Carl Magn lira a ven a esse 'l nòm ëd la moneda dl'Imperi Roman Sacrà. Con ste arforme na lira a ven dividùa antra 20 sòld ò pura 240 dné. Quindi 12 ëdné për fé un sòld. Coma sistema ëd cont, ës sistema nen decimal a resterà dovrà fin al 1971 an Anghiltèra, con ij sòld ciamà sielin e jë dné ciamà penny. Col temp an vàire pòst a-i nasseran ëdcò dj'àutre unità, coma la parpajòla da doj sòld e mes, ël gròss (4 ëdné) e l'òbol (mes ëdné). An pràtica, ël but ëd l'arforma carolin-a a l'é col ëd fissé la porsion d'argent bon ch'a l'ha da ess-ie andrinta a le monede, an manera ch'a-i sia la possibilità dë podèj bat-je an pòst diferent con dij tass ëd cambi ciàir. L'idèja a l'era che për tant che la lira a l'avèissa na facia diferenta a sconda d'andoa ch'a la batìo, na moneda con l'istess nòm a dovìa sempe avèj ël midem valor. Da 'nt la lira carolin-a a-i ven ël nòm ëd la Lira piemontèisa (con sò Liron da 3 lire), che peui a-j andrà a la Lira italian-a dapress a l'Unificassion italian-a. Creà dël 1562 coma moneda dla Stat Sabàud da Emanuel Filibert, la Lira piemontèisa a l'ha pijàit l'ardità dla lira astësan-a e dij tornèis ch'a l'avìo costumà ij mërcandin a pensé an lire për vàire sécoj. Dël 1793 (dij temp dla Rivolussion fransèisa) a l'ha peui chità la veja division an sòld e dné për passé a dovré ij centésim. Ël sistema decimal a-j piasìa a j'anluminista e a j'amprenditor për via ch'a l'era pì còmod, mach che a gavé ij nòm vej ëd la moneda as andava contra a dle tradission secolar. Parèj dapress a st'arforma a son na-ie le costume popolar dë ciamé sòld la moneda da 5 centésim e des sòld la mesa lira. L'ironìa dla popolassion piemontèisa anvers a j'arforme fransèise dla moneda a farà nasse 'cò l'espression sòld dël pento, che an prinsipi dël 1800 as riferìa ai dent ëd la coron-a dle monede imperiaj dël Regn d'Italia ëd Napoleon Bon-a-part. Comsëssìa, dapress a la sconda anession a la Fransa la moneda corenta an Piemont a sarà nen cola dël pento, ma 'l franch, e la lira a sarà torna dovrà mach dapress a la Restaurassion. Na definission balarin-a Coma tute j'amzure medioevaj, 'cò la lira-moneda a l'é sempe restà pitost balarin-a coma definission. Ma la question ant ël cas ëd la moneda a l'é nen colegà a dij particolarism locaj, quant pitòst a la definission precisa dàita da Carl Magn: an temp d'anflassion d'argent për bate moneda a-i në sarà nen vàire, ma la moneda cita a l'avrà da esse batùa franch l'istess, për podèj fé travajé l'economìa. Për rimedié as batran djë dnè con pòch argent andrinta, ën sbassandne 'l valor unitari. Parèj a resta atestà da 'nt ij papé dla comun-a 'd Turin che, dël 1277, la svalutassion a l'avìa mnà a bate moneda amperial a 18 ëdné për sòld (al pòst ëd 12), con n'anflassion dël 50%. La moneda an question a l'era batùa a Vienne, capital dël Delfinà, antlora motobin colegà a l'economìa piemontèisa. Nen sempe lë sbassament dël tass d'argent a vnisìa diciarà, e vàire comun-e d'antlora a son profitassne për vagné an manera disonestạ, dand-je dapress a na costuma anandià già sot a l'Imperi Roman. A-i në ven che vàire contrat medioevaj, ant sël pat dë definì la valuta dël pagament, a buto nèir ansima a bianch che paghé a venta an sòld bon, ën obligand chi a paga a serne le monede an manera ch'a sio nen tarocà. An finitiva, quindi, costi truschin a-j fasìo fé a le comun-e na gran bruta figura ant sëj mërcà e a vnisìo a pianté pì darmagi che profit. Dël 1270 Ast as treuva parèj a dovej bate moneda con un dissègn neuv për podejla conòsse da cola veja tarocà, e a conferma dla pì gran autorità dle fere dla Campagna l'arferiment ch'a pija a l'é col dël gròss tornèis. Emission e sircolassion ant l'economìa piemontèisa Gavà ij tornèis ch'as dovravo për ij gròss afé, le lire dovrà ant ël Piemont medioeval a vnisìo batùe an vàire pòst diferent. A le prime emission ëd Vienne a son giontasse cole 'd Susa (dël sécol ch'a fa XI), d'Ast (da la mità dël sécol ch'a fa XII) e 'd Cesan-a (che coma Vienne a fasìa part dël Delfinà). Comsëssìa, a smija che 'l Piemont a sia tornà a n'atività 'd comersi basà ant sla moneda pitòst an ritard, rispet ai pòst pì dësvlupà dl'Euròpa ossidental. Le fere comersiaj che a son l'ànima dël comersi medioeval e pòst prinsipal andoa dovré la lira, an Piemont a ven-o atestà coma spantià mach dapress a la mità dël sécol ch'a fa XII. An particolar a son atestà ij mërcà d'Ast, ëd Cher, ëd Noara, ëd Salusse, ëd Torton-a e Vërsèj. A completé la lista dle gran sità dl'economìa medioeval piemontèisa a son atestà 'cò 'd gròss mërcà an dij pòst che peui a l'han smonusse soa amportansa comersial ant ij sécoj a lë vnì, coma Castlët, Majon e Vërzeul. A testimonié 'l dësvijesse dël comersi e dël passagi ant le tère subalpin-e a-i é 'cò, già dël sécol ch'a fa XI, l'overtura dël mërcà 'd Pòrta dla Pau, an Osta, ant sla stra dël Cit San Bernard. Da armarché coma antra le prime potense d'antlora a-i sia pa Turin, che anco' për vàire temp a sarà nomach un paisòt sensa gran amportansa ant l'economìa dla region. Se l'emission astësan-a a vnisìa da la potensa comersial ëd la sità, dij temp dël medioev a decide andoa bate moneda për sòlit a l'era dzortut la geografìa dij giassiment d'argent. Për evité j'arzigh gropà a dij traspòrt esagerà longh, për tut ël medioev la moneda a l'é batusse andoa as trovava la materia prima për felo. An Piemont ij giassiment a j'ero tuti cit, con l'ecession dle minere d'òr an Valsessra, ant sël Mont Isolà, andoa dël sécol ch'a fa XIII a l'é sta-ie miraco l'ùnica andustria mineraria stàbil dël Piemont medioeval. A-i ero 'cò dij cit giaciment d'argent, òr, aram e fèr, ant ël Canavèis, an Val d'Osta e ant ël Bielèis e Vërslèis, che però a giustificavo mach n'atività ocasional. La lira ant la coltura popolar piemontèisa L'aso dë dné dle carte piasentin-e. An Piemont la lira a l'é restà ant ël parlé corent dzortut coma amzura ëd valor, ma a manco 'cò nen dj'esempi d'espression proverbiaj ch'as viso bin ëd soa fonsion coma pèis. Jë dné a son restà dzortut ant ël gieugh dij Taròch, ma pì an general an tuti ij gieugh dle carte basà ant sëj mass a l'italian-a. Soèns ant ël parlé dij piemontèis j'espression lira e franch a son intercambiàbij, coma dël rest a son sempe stàit ant la Fransa dël Vej Regim. Ij franch a j'ero an orìgin na coniassion an òr për un contravalor ëd na lira tornèisa, e quindi a l'era mach normal dovreje coma sinònim ant ël comersi. A l'é belfé che a creé st'ambivalensa ant la testa dij piemontèis a l'abia contribuì 'cò la sconda anession a la Fransa, quand për vàire agn a esse dovrà a l'é stàit pròpe 'l franch ëd Napoleon. Proverbi A val pì n'onsa 'd fortun-a che na lira 'd siensa (ëd talent) Carn ch'a së stira a val gnanca un sòld la lira (andoa sòld a l'é moneda e lira a l'é pèis) A lira, sòld e dné (con ël sust ëd fin-a a l'ùltim centésim) A-i va 20 sòld për fé na lira A-j manca disneuv sòld për fé na lira (visadì esse sensa 'n pich an sacòcia) Ròba da quatr sòld (visadì da bon pat) Avej ëd sòld (visadì esse sgnor) Adieu, ij mè sòld (visadì i son bele panà) Dé 'l sòld dla giassa (visadì paghé j'anteressi d'un préstit) Avejne për ij sò dné (visadì avejne 'sé) Carià dë dné coma 'n can ëd quajëtte (visadì scanà) A ponta dë dné (visadì an contant) Dné sech (visadì contant) Dé via dë dné për caté 'd fum (visadì campé via ij sòld) Ess-ie gnun dné ch'a lo pago (visadì sensa pressi) Fé dë dné ant sla pel dij poj (visadì gavé sangh da 'nt le rave) Nen valèj doj dné forà (visadì esse sensa valor) Për jë dné a vendrìa sò pare (dit ëd na përson-a mach tacà ai sòld) Re da dné (visadì sgnor) Jë dné e mi i stoma mal ansema (visadì i son un ch'a-j pias ëspende) Dné mòrt (visadì capital ch'a da nen frut) Jë dné a fan ij sòld e ij sòld a fan le lire, e tuti ij pòch a fan ij pro Jë dné a son ël second sangh Jë dné a son coma la sabia: daspërtut a-i në resta Chi a fa jë dné a l'adora ij sò dné Chi a l'ha dë dné as fa sò afé Pòchi dné, pòca festa Jë dné a ven-o al pass e as në van al galòp L'amor a fa tant, ma jë dné a fan tut Jë dné dj'àutri a son misteri doloros Ëd fede e dë dné a-i në j'é mai da sgairé Sensa dné as fa gnanca canté 'n bòrgno Dné a paga, caval a tròta Dné sotrà a fan gnun aquist Sensa dné e mangiament as rintra nen an Parlament Sensa dné ij prèive a diso nen mëssa Chi a mostra jë dné a mostra 'l cul Dné e amicissia a-j rompo 'l còl a la giustissia Dné a fa dné Chi a sa nen lo ch' fé djë dné, ch'as buta a litighé e a fabriché A diso che lë dné a fa tut, ma për tant ch'a fasa chiel për noj a farà sempe meno che lòn che noj i foma për chiel Mità dné e mità consèj Jë dné a l'han la pèis: as taco ai dì Dné e pecà gnun a jë sa Pecà e dnè a l'é 'n brut stimé (visadì malfé a giudichesse) Vardlo bin, vardlo tut, l'òm sensa dné com a l'é brut Chi ch'a serv jë dné a perd la fé Nòte e arferiment