Pudu południowy

Pudu południowy
	Pudu puda
	(Molina, 1782)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	parzystokopytne
Podrząd	przeżuwacze
Rodzina	jeleniowate
Podrodzina	sarny
Plemię	Odocoileini
Rodzaj	Pudu; J.E. Gray, 1852
Gatunek	pudu południowy
Synonimy
	Rodzaju: Nanelaphus Fitzinger, 1874; Pudua Garrod, 1877; Pudua Brooke, 1879; Gatunku: Capra puda Molina, 1782; Ovis pudu — Gmelin, 1788; Coassus pudu — Gray, 1852; Pudu pudu — Sclater, 1870;
	Rodzaju: Nanelaphus Fitzinger, 1874; Pudua Garrod, 1877; Pudua Brooke, 1879; Gatunku: Capra puda Molina, 1782; Ovis pudu — Gmelin, 1788; Coassus pudu — Gray, 1852; Pudu pudu — Sclater, 1870;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; bliski zagrożenia
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Pudu południowy^[7] (Pudu puda) – gatunek ssaka parzystokopytnego z rodziny jeleniowatych (Cervidae), jedyny przedstawiciel rodzaju pudu (Pudu). Zamieszkuje lasy i zarośla południowo-zachodniej Ameryki Południowej (Argentyna, Chile), kryjąc się w gęstym podszycie. Należy do niewielkich jeleniowatych, przerastając jednakże pudu północnego, inny gatunek z osobnego rodzaju. Nie wyróżniono podgatunków. Nosi na głowie niewielkie, nierozgałęzione poroże. Wiedzie samotny tryb życia, broni terytorium. Samiec uwodzi samicę, która po około 195 dniach ciąży rodzi pojedynczego, cętkowanego noworodka, szybko dorastającego. Gatunkowi zagraża niszczenie siedlisk i polowania, prowadzone głównie przez psy.

Budowa

Długość głowy i tułowia wynosi 80 cm, a ogona 4 cm. Wysokość w kłębie wynosi między 30 a 40 cm. Masa ciała wynosi zwykle od 9 do 10 kg, aczkolwiek zdarza się i 14 kg. Czyni to pudu południowego większym i cięższym od pudu północnego^[8], osiągającego 75 cm długości i 5–6 kg^[9]. Niemniej pudu południowy należy do niewielkich jeleniowatych^[8]. Najmniejsi przedstawiciele tej grupy osiągają niewiele mniej, bo 70 cm długości, najwięksi natomiast przekraczają 3 m^[10].

Ciało pudu południowego pokrywa futro przybierające latem barwę rudą, zimą zaś ciemnobrązową. Bledsze jest na kończynach. Koźlęta cechują się nakrapianiem, ustępującym w wieku 3 miesięcy^[8]. Odróżnia to młode pudu południowego od nienakrapianych młodych pudu północnego^[9].

Występuje duży gruczoł przedoczodołowy. Pysk mieści 32 zęby u dorosłego zwierzęcia. Głowa nosi poroże w postaci nierozgałęzionych kolców długości od 5 do 9 cm, maksymalnie do 10 cm. Pojawia się ono w wieku między 9 a 12 miesięcy i zrzucane jest synchronicznie co roku, między czerwcem a lipcem. W październiku nowe poroże zrzuca aksamitną skórę^[8].

Występują gruczoły międzypalcowe niewielkiej wielkości. Kończyny wieńczą krótkie kopyta^[8].

Systematyka

Nowy gatunek opisał w 1782 Molina. Nadał mu nazwę Capra puda^[11]. Jako miejsce typowe podał Chile, „Cordigliera … delle Province Australi”^[11]^[12], co w 1961 Cabrera uściślił do lasów wokół jeziora Lago Todos los Santos w prowincji Chiloé^[12]. Gatunek ten obrany został przez Graya gatunkiem typowym wprowadzonego przez niego w 1852 podrodzaju Pudu rodzaju Coassus^[2]. W 1870 Sclater podniósł ten podrodzaj do rangi osobnego rodzaju^[13]^[14]. Prócz pudu południowego rodzaj Pudu obejmował jeszcze drugi gatunek zwany pudu północnym, lecz analiza przeprowadzona w 2024 na podstawie danych morfologicznych i genetycznych wykazała, że pudu południowy nie jest gatunkiem siostrzanym dla pudu północnego. Dlatego pudu północny wraz z nowo opisanym gatunkiem został przeniesiony do ponownie wskrzeszonego rodzaju Pudella^[15]. Rodzaj należy do plemienia Odocoileini w podrodzinie saren w rodzinie jeleniowatych^[8].

Podgatunków nie wyróżnia się^[8].

Etymologia

Pudu (Pudua) i puda: nazwa rodzajowa i epitet gatunkowy pochodzą od hiszp. pudú ‘jelonek’, od mapudungun pudu ‘jelonek’^[16]^[17].
Nanelaphus: gr. νανος nanos ‘karzeł’^[18]; ελαφος elaphos ‘jeleń’^[19].

Tryb życia

Zwierzę prowadzi tryb życia samotny bądź w tymczasowych parach. Pudu południowy aktywny jest głównie zmierzchem, aczkolwiek aktywność może przypadać tak na dzień, jak i na noc. Przebywa w gęstym podszycie leśnym, co ułatwia mu niewielkie ciało o zbitej budowie. Zajmuje areał od 15 do 25 ha, a niekiedy jeszcze większy^[8], zachodzący na obszary sąsiednich osobników^[6], którego jednak w razie potrzeby broni. Występuje znaczenie terytorium kałem w latrynach. Zdarzają się walki międzyosobnicze, podczas których rywale skaczą na siebie, gryzą i uderzają przednimi kończynami^[8].

Samica w wieku 12–18 miesięcy może przystąpić do rozrodu. Czasem uzyskuje dojrzałość płciową wcześniej, w wieku 5–6 miesięcy. Samiec musi poczekać dłużej – zdolność do rozrodu uzyskuje wieku 2–3 lat. Rozród jest sezonowy. Sezon godowy obejmuje głównie marzec i kwiecień. Samce zalecają się wtedy do samic, skłaniając się przed nimi i dotykając brzuchem podłoża. Samica miesiączkuje w cyklu 11-dniowym. Po kopulacji z samcem zachodzi w ciążę trwającą około 195 dni. Noworodki przychodzą na świat w listopadzie i grudniu. Matka wydaje na świat tylko jedno młode ważące od 700 do 900 g. W wieku 12 dni zaczyna ono przyjmować prócz matczynego mleka pokarm stały. Wcześnie też matka kończy karmienie, być może już po 2 miesiącach. Długość życia pudu południowego w niewoli to 17–18 lat^[8], choć dawniej podawano 15 lat^[20]. IUCN szacuje pokolenie na 12–15 lat^[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Pudu południowy zamieszkuje południowo-zachodnią część kontynentu południowoamerykańskiego. Występuje w Chile i Argentynie. W południowym Chile zasiedla tereny pomiędzy rzeką Mataquito na 35°S^[8] (IUCN podaje dokładniej 35°10’S^[6]) a jeziorem Buenos Aires, półwyspem Esmeralda i jeziorem San Rafael na 47°S^[8] (wg IUCN 46°45’S). Dokładniej: zasiedla przybrzeżną część Maule, Cordillera de Oncol(inne języki), Cordillera de Nahuelbuta, Park Narodowy Chiloé, Puyehue, Perez-Rosales, Huinay, Palena^[6]. Zasiedla także przylegające tereny zachodniej Argentyny od południowo-wschodniej prowincji Neuquén na południe aż do podnóża Andów, osiągając prowincję Chubut, gdzie sięga Parku Narodowego Los Alerces^[8]. IUCN wspomina tu 54 lokalizacje między Lago Quillén, Park Narodowy Lanín (39°23′S 71°17′W/-39,383333 -71,283333) i Arroyo Pirámide, Park Narodowy Los Alerces (42°58′S 72°00′W/-42,966667 -72,000000. Zasięg występowania nie jest znany dokładnie, ale przekracza 20 000 km²^[6].

Ekologia

W przeciwieństwie do bardziej górskiego pudu północnego, pudu południowy zamieszkuje umiarkowane lasy od poziomu morza do wysokości 1700 m, preferując jednak wyższą część tej strefy. Radzi sobie w lasach wtórnych^[8], także zdegradowanych przez człowieka. Zasiedla lasy wiecznie zielone, lasy Fitzroya cupressoides, Nothofagus dombeyi, ale też plantacje eukaliptusa i bambusów^[6]. Pokarm zdobywa na skrajach lasów, żywiąc się wyżej rosnącą roślinnością. Konsumuje młode liście, pędy drzew i krzewów, owoce i zioła. Sam z kolei pada ofiarą pumy, ocelota chilijskiego, lisów i puchacza magellańskiego. Na wyspie Chiloé stanowi od 3 do 7% diety nibylisa Darwina^[8].

Zagrożenia i ochrona

Całkowita liczebność pudu południowego spada. Wedle publikacji z 1998, 2008 i 2010 wynosi poniżej 10 000 sztuk, IUCN wskazuje jednak brak oszacowań terenowych. Zauważa dalej obfitość gatunku w Chiloe i Kordylierze Nadbrzeżnej w Los Ríos i Los Lagos oraz w Nahuelbuta. Z drugiej strony jest on rzadki w innych pasmach Andów tego rejonu, ograniczając się właściwie do obszarów nadrzecznych i lasów niewielkich dolin okalających tereny chronione, i bardzo rzadki w Araukanii. Szacuje się, że 10 000 pudu południowych potrzebuje od 15 800 do 25 600 km² pierwotnego lasu^[6].

Spadek liczebności wiązać się może z niszczeniem lasów, polowaniami psów (głównie w okolicach domostw i dróg, ale także w parkach narodowych) i kłusownictwem (zarówno dla utrzymania się, jak i dla kolekcjonerów, w latach 80. XX w. ponad 600 okazów zabito tylko na wyspie Chiloé). Ponadto spadek ten wiąże się z wprowadzaniem obcych gatunków, nie tylko jeleniowatych, ale i dzika, które to niszczą podszyt i środowisko w ogóle, utrudniając też regenerację lasu. Ponadto podejrzewa się, że dziki mogą polować na młode pudu, choć nie zostało to dowiedzione. Bydło z kolei roznosi wśród kudu choroby wywoływane przez Pestivirus czy Mycobacterium avium paratuberculosis. Z kolei wprowadzone do biotopu kudu zające stanowią źródło pożywienia rozrastającej się populacji pum, polujących i na pudu. Dodatkowo pudu południowe giną w wypadkach drogowych, także w parkach narodowych. Kolejne zagrożenia mogą wiązać się z planowanym mostem łączącym wyspę Chiloé, umożliwiającym co prawda wymianę genów między izolowanymi wcześniej populacjami pudu, ale i migracje drapieżników. IUCN wskazuje jednak na pozytywny stosunek do pudu południowego miejscowej ludności, choćby chroniącej go przed psami, choć w pojedynczych miejscach kłusownictwo trwa^[6].

IUCN zauważyła gatunek po raz pierwszy w 1965, kiedy to wskazano na brak badań wystarczających do ustalenia statusu gatunku. W 1995 gatunek określono jako niedostatecznie poznany. 2 lata później status zmieniono na narażony (VU), co podtrzymano w 2008. W 2016 status obniżono na gatunek bliski zagrożenia (NT). IUCN motywuje to niewielkim zasięgiem występowania i endemizmem. Wskazuje też istotny spadek liczebności w ostatnim półtysiącleciu, w ostatnich 3 pokoleniach spadła ona o jedną piątą. Niemniej nie spełnia kryteriów wymaganych dla uznania gatunku za narażony^[6].

Zwierzę obejmuje załącznik I CITES. Zamieszkuje ono liczne tereny chronione, w Argentynie 98% lokalizacji mieści się w obrębie parków narodowych. Ponadto prawo argentyńskie i chilijskie zabrania polowań na pudu południowego. W Argentynie uchodzi za gatunek specjalnej wartości. W Chile uznaje się go za gatunek wrażliwy na poziomie kraju, istnieją tam też prywatne tereny chronione zasiedlane przez pudu południowego. W niewoli trzymano 295 zwierząt (dane opublikowane w 2010). Odebrane z niewoli osobniki poddawano rehabilitacji i wypuszczano na wolność, jednak efektywność takiego postępowania była niewielka, jako że rzeczone osobniki padały łupem pum^[6].

Uwagi

↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Pudu J.E. Gray, 1852.
↑ Nieuzasadniona poprawka Pudu J.E. Gray, 1852.

Przypisy

↑ Pudu puda, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b ^c J.E. Gray. Synopsis of the Species of Deer (Gervina), with the description of a New Species in the Gardens of the Society. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 18, s. 242, 1850. (ang.).
↑ L.J.F.J. Fitzinger. Die Gattungen der Familie der Hirsche (Cervi) nach ihrer natürlichen Verwandtschaft. „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. Abt. 1 Mineralogie, Botanik, Zoologie, Geologie und Paläontologie. 68, s. 360, 1874. (niem.).
↑ A.H. Garrod. Notes on the visceral anatomy and osteology of the ruminants, with a suggestion regarding a method of expressing the relations of species by means of formulae. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1877 (1), s. 18, 1877. (ang.).
↑ V. Brooke. On the Classification of the Cervidœ, with a Synopsis of the existing Species. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1878 (2), s. 926, 1878. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Silva-Rodríguez i inni, Pudu puda, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2024-1 [dostęp 2024-09-23] (ang.).
↑ Nazwa polska za: Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 173. ISBN 978-83-88147-15-9.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o 43. Southern Pudu, s. 438, w: S.S. Mattioli S.S., Family Cervidae, [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 350-, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).
↑ ^a ^b 43. Northern Pudu, s. 438, w: S.S. Mattioli S.S., Family Cervidae, [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 350-, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).
↑ S.S. Mattioli S.S., Family Cervidae, [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 350-, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).
↑ ^a ^b G.I.G.I. Molina G.I.G.I., Saggio sulla storia naturale del Chili, Bologna 1782, s. 308 (wł.).
↑ ^a ^b D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Pudu puda. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2024-09-24]. (ang.).
↑ P.P. Hershkovitz P.P., Neotropical deer (Cervidae) : Part I. Pudus, genus Pudu Gray, „Fieldiana. Zoology. New Series”, 11, 1982, s. 60 (ang.).
↑ P.L.P.L. Sclater P.L.P.L., Notice of a Memoir on the Deer of the Old World, „Proceedings of the Zoological Society of London”, 1870, 1870, s. 114–116 (ang.).
↑ J. Barrio, E.E. Gutiérrez & G. D’Elía. The first living cervid species described in the 21st century and revalidation of Pudella (Artiodactyla). „Journal of Mammalogy”. 105 (3), s. 577–588, 2024. DOI: 10.1093/jmammal/gyae012. (ang.).
↑ Palmer 1904 ↓, s. 597.
↑ Pudú [online], Diccionario de la lengua española [dostęp 2024-09-25] (hiszp.).
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 163.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 446.
↑ M.L.M.L. Jones M.L.M.L., Longevity of ungulates in captivity, „International Zoo Yearbook”, 32, 1993, s. 159–169, DOI: 10.1111/j.1748-1090.1993.tb03529.x (ang.).

Bibliografia

T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 3 (Revised second printing). Springfield: Charles C. Thomas, 1959, s. 1–316. (ang.).

[4] Niepoprawna późniejsza pisownia Pudu J.E. Gray, 1852.

[6] Nieuzasadniona poprawka Pudu J.E. Gray, 1852.

[itis-1] Pudu puda, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[Gray-2] J.E. Gray. Synopsis of the Species of Deer (Gervina), with the description of a New Species in the Gardens of the Society. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 18, s. 242, 1850. (ang.).

[fit-3] L.J.F.J. Fitzinger. Die Gattungen der Familie der Hirsche (Cervi) nach ihrer natürlichen Verwandtschaft. „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. Abt. 1 Mineralogie, Botanik, Zoologie, Geologie und Paläontologie. 68, s. 360, 1874. (niem.).

[gar-5] A.H. Garrod. Notes on the visceral anatomy and osteology of the ruminants, with a suggestion regarding a method of expressing the relations of species by means of formulae. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1877 (1), s. 18, 1877. (ang.).

[Brooke-7] V. Brooke. On the Classification of the Cervidœ, with a Synopsis of the existing Species. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1878 (2), s. 926, 1878. (ang.).

[iucn-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Silva-Rodríguez i inni, Pudu puda, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2024-1 [dostęp 2024-09-23] (ang.).

[miiz-9] Nazwa polska za: Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 173. ISBN 978-83-88147-15-9.

[HMW-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o 43. Southern Pudu, s. 438, w: S.S. Mattioli S.S., Family Cervidae, [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 350-, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).

[HMW42-11] 43. Northern Pudu, s. 438, w: S.S. Mattioli S.S., Family Cervidae, [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 350-, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).

[HMWf-12] S.S. Mattioli S.S., Family Cervidae, [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 350-, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).

[oryg-13] G.I.G.I. Molina G.I.G.I., Saggio sulla storia naturale del Chili, Bologna 1782, s. 308 (wł.).

[Wilson&Reeder-14] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Pudu puda. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2024-09-24]. (ang.).

[ph-15] P.P. Hershkovitz P.P., Neotropical deer (Cervidae) : Part I. Pudus, genus Pudu Gray, „Fieldiana. Zoology. New Series”, 11, 1982, s. 60 (ang.).

[sclater-16] P.L.P.L. Sclater P.L.P.L., Notice of a Memoir on the Deer of the Old World, „Proceedings of the Zoological Society of London”, 1870, 1870, s. 114–116 (ang.).

[bar&inni-17] J. Barrio, E.E. Gutiérrez & G. D’Elía. The first living cervid species described in the 21st century and revalidation of Pudella (Artiodactyla). „Journal of Mammalogy”. 105 (3), s. 577–588, 2024. DOI: 10.1093/jmammal/gyae012. (ang.).

[CITEREFPalmer1904[http://books.google.com/books?id=ApMeAQAAIAAJ&pg=PA597_597]-18] Palmer 1904 ↓, s. 597.

[Dle-19] Pudú [online], Diccionario de la lengua española [dostęp 2024-09-25] (hiszp.).

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=203_163]-20] Jaeger 1959 ↓, s. 163.

[CITEREFPalmer1904[http://books.google.com/books?id=ApMeAQAAIAAJ&pg=PA446_446]-21] Palmer 1904 ↓, s. 446.

[Jones93-22] M.L.M.L. Jones M.L.M.L., Longevity of ungulates in captivity, „International Zoo Yearbook”, 32, 1993, s. 159–169, DOI: 10.1111/j.1748-1090.1993.tb03529.x (ang.).

[1]

[2]

[3]

[a]

[4]

[b]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]