Johann Bachstrom
| Data i miejsce urodzenia |
24 grudnia 1688 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
lekarz, pastor luterański |
| Tytuł naukowy |
doktor medycyny |
| Alma Mater |
Jan Fryderyk Bachstrom[a] (ur. 24 grudnia 1688[5] lub 1686[6] koło Rawicza, zm. w czerwcu 1742 w Nieświeżu[7]) – pisarz, uczony i teolog luterański[b]. Odkrywca przyczyny powstawania szkorbutu oraz pomysłodawca kamizelki ratunkowej.
Życie
[edytuj | edytuj kod]Syn Heinricha Bachstroma, złotnika[6] lub fryzjera[4] z okolic Rawicza. We wrocławskim gimnazjum św. Elżbiety jego nauczycielem był Caspar Neumann. Od 1708 studiował teologię w Halle[4] a od 1710 w Jenie u Buddeusa[6]. Szukał zatrudnienia w Strupinie jako kaznodzieja, ale odmówiono mu z racji wątpliwości co do jego ortodoksji[4]. W 1717 został lektorem języka polskiego w Gimnazjum Akademickim w Toruniu[4][8]. Został wygnany z miasta po nieortodoksyjnym kazaniu, które wywołało zamieszanie[4]. Przeniósł się do Węgrowa, wówczas ważnego ośrodka reformacji w Polsce, gdzie pełnił jednocześnie obowiązki pastora i lekarza[6]. W 1723 roku doktoryzował się z medycyny w Kopenhadze pracą o kołtunie[6]. W 1729 przebywał w Konstantynopolu, gdzie prowadził drukarnię[4]. Podjął próbę tłumaczenia Biblii na osmański, co doprowadziło do kontrowersji i musiał uciekać z miasta[4]. W 1733 przebywał w Londynie, następnie przez kilka lat w niederladzkiej Lejdzie[9]. Od 1737 był lekarzem na dworze Anny Radziwiłł[6]. Później prowadził hutę szkła w Słucku należącą do jej syna, księcia Hieronima Radziwiłła[6]. Usiłował tam skopiować miśnieńską technologię produkcji porcelany[6]. W 1742 został oskarżony o zdradę – wg źródeł protestanckich prawdopodobnie pod wpływem jezuitów, z którymi był skonfliktowany od czasu zaangażowania w obronie skazanych w tzw. tumulcie toruńskim – i uwięziony[6]. Zmarł w więzieniu w niejasnych okolicznościach[7].
Działalność i poglądy
[edytuj | edytuj kod]Zajmował się teologią, medycyną, fizyką i geologią. Odwiedził i opisał kopalnie na Śląsku. Podróżował po Rudawach i Karkonoszach[6]. Wiele z jego ówczesnych twierdzeń wyprzedzało epokę. Na podstawie doświadczeń z nauczaniem swych córek postulował, że kobiety powinny mieć możliwość kształcenia medycznego[6], jednak jego córki nie zostały dopuszczone do studiów medycznych w Lipsku i Halle. W dziele poświęconym marynistyce postulował, że marynarze powinni uczyć się pływać zanim wypłyną w morze[7][3]. Opisał także zaprojektowaną przez siebie kamizelkę ratunkową z korka[6].
Najbardziej znany jest z propagowania świeżych owoców i warzyw do zwalczania szkorbutu[1]. Jego „Observationes circa scorbutum” z 1734 wyprzedzała o 13 lat przełomowy eksperyment Jamesa Linda. Jego tezy nie spotkały się z odzewem, ponieważ nie pasowały do dominującego wówczas całościowego spojrzenia w medycynie, która szukała wyjaśnienia przyczyn wszystkich schorzeń przez jedną teorię i wyleczenia ich jedną metodą.
W 1736 anonimowo opublikował „Inqviraner”, utopijną powieść opisującą społeczeństwo założone przez rozbitków, w którym istniała całkowita wolność religijna, w pobliżu nienazwanego północnoafrykańskiego łańcucha górskiego[2]. Zawarł w niej własne przeżycia z Konstantynopola oraz wątki z innych powieści tamtych czasów jak Listy perskie Monteskiusza i Robinson Crusoe[7].
Dzieła
[edytuj | edytuj kod]Wybrane dzieła Jana Fryderyka Bachstroma w kolejności chronologicznej:
- Die Liebreiche Vereinigung der drey Haupt-Religionen des Heil. Röm. Reichs, Wie solche allgemach oder Stückweise fürzunehmen sey : Vorjetzo in dem eintzigen Haupt-Artickel vom Heiligen. Friedensburg: 1731. (niem.).
- Observationes circa scorbutum, ejusque indolem, causas, signa et curam, institutæ, eorum præprimis in usum, qui Groenlandiam & Indiam Orientis petunt. Lugduni Batavorum : Apud Conradum Wishoff, 1734. (łac.).
- Das bey zwey hundert jahr lang unbekannte, nunmehro aber entdeckte vortreffliche land der Inqviraner … nach allen seinen sitten, gebrauchen, ordnungen, Gottesdienst, wissenschafften, kunsten, vortheilen und einrichtung umstandlich beschrieben, und dem gemeinem wesen zum besten mitgetheilet. Wrocław: 1736. (niem.).
- L'Art de Nager, ou Invention à l'aide de laquelle on peut toujours se sauver du Naufrage; &, en cas de besoin, fair passer les plus larges Rivières à les Armées entières. Amsterdam: Zacharie Chatelain, 1741. (fr.).
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]Od 1971 roku jego imię nosi szczyt na południowozachodnim wybrzeżu Półwyspu Antarktycznego[10].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Jego nazwisko pisze się czasem Bachstroem lub Bachstrohm. Pisał głównie po łacinie[1], niemiecku[2] i francusku[3], i dlatego czasem wymieniany jest jako Joannis Friderici lub Jean-Frédéric[3]. W angielskiej historiografii znany jako John Frederic Bachstrom[4]
- ↑ Najbardziej znany jest ze swojej działalności w niderlandzkim mieście Lejda, gdzie spędził kilka lat u schyłku życia, z tej racji niejednokrotnie opisywany jest błędnie jako niderlandzki lekarz i pisarz.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Bachstrom 1734 ↓.
- ↑ a b Bachstrom 1736 ↓.
- ↑ a b c Bachstrom 1741 ↓.
- ↑ a b c d e f g h Hugh James Rose, A New General Biographical Dictionary, t. 2, Londyn 1857, s. 445–446 (ang.).
- ↑ Personennamendatei der Deutschen Nationalbibliothek [online] [dostęp 2023-03-02] (niem.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l Bachstrom (Bachstrohm), Johann Friedrich, [w:] Herbert Schönebaum, Deutsche Biographie, 1953 [dostęp 2023-03-02] (niem.).
- ↑ a b c d Fotis Jannidis, Gerhard Lauer, Andrea Rapp: Hohe Romane und blaue Bibliotheken. Zum Forschungsprogramm einer computergestützten Buch- und Narratologiegeschichte des Romans in Deutschland (1500–1900). W: Literatur und Literaturwissenschaft auf dem Weg zu den neuen Medien. Lucas Marco Gisi, Jan Loop, Michael Stolz. Göttingen: 2007. [dostęp 2023-03-02]. (niem.).
- ↑ Marian Biskup: Wybitni ludzie dawnego Torunia. Toruń: 1982, s. 123.
- ↑ Johann III Bernoulli: Archiv zur neuern Geschichte, Geographie, Natur- und Menschenkenntnis. Lipsk: Verlag Georg Emanuel Beer, 1787, s. 272–277. (niem.).
- ↑ Bachstrom Point Summary Report. Geographic Names Information System. [dostęp 2023-03-02]. (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Dzieła Johanna Friedricha Bachstroma w serwisie Polona.pl
- Promotion Johann Friedrich Bachstrom. nicolo-martin.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-05-03)]. (niem.).
- Allgemeine Deutsche Biographie: Bachstrom, Johann Friedrich (niem.)