[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Tyczyn

miasto w województwie podkarpackim
Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Tyczyn (ujednoznacznienie).

Tyczyn – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie rzeszowskim, graniczące bezpośrednio z Rzeszowem. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tyczyn.

Tyczyn
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Pomnik przy głównym skrzyżowaniu w Tyczynie
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

rzeszowski

Gmina

Tyczyn

Aglomeracja

rzeszowska

Data założenia

1368

Prawa miejskie

1368 (Kazimierz Wielki)

Burmistrz

Janusz Wiktor Skotnicki

Powierzchnia

9,67 km²

Populacja (2020)
• liczba ludności
• gęstość


3977[1]
411,3 os./km²

Strefa numeracyjna

1731.12.2017

Kod pocztowy

36-020

Tablice rejestracyjne

RZE

Położenie na mapie gminy Tyczyn
Mapa konturowa gminy Tyczyn, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Tyczyn”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Tyczyn”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Tyczyn”
Położenie na mapie powiatu rzeszowskiego
Mapa konturowa powiatu rzeszowskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Tyczyn”
Ziemia49°57′55″N 22°01′59″E/49,965278 22,033056
TERC (TERYT)

1816144

SIMC

0975078

Urząd miejski
Rynek 18
36-020 Tyczyn
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1368 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[2]. W latach 1920–1945 miasto administracyjnie należało do woj. lwowskiego, a w okresie 1945–1975 i 1975–1998 do woj. rzeszowskiego.

Przez miasto przepływa Strug, niewielka rzeka dorzecza Sanu.

Według danych z 1 stycznia 2018 Tyczyn liczył 3805 mieszkańców[3]. Miasto zabudowane jest głównie na terenie zwartym, szeregowym budownictwem mieszkaniowym, znajduje się w nim kilka niskich bloków.

Dodatkowo można wyróżnić następujące części miasta: Księży Lasek, Lasek, Łany, Łany Tyczyńskie, Mokra Strona, Potoki, Pułanek[a], Tyczyńskie Potoki, Zagrody.

Historia

edytuj

Pierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa na tym terenie pochodzą już z 1340[potrzebny przypis]. Tyczyn założony został na prawie magdeburskim na mocy dokumentu króla Kazimierza Wielkiego, wystawionego w Niepołomicach 14 marca 1368 i spisanego przez podkanclerzego Janka z Czarnkowa. Król zezwolił Bartoldowi Tycznerowi na lokację nowego miasta w ziemi sanockiej w lasach królewskich nad rzeką Białą (obecnie Strug), w pobliżu wsi o tej samej nazwie celem „powiększenia pożytków króla”[4][5]. Pod lokację miasta Kazimierz przeznaczył znaczny obszar, bo 112 łanów frankońskich[6], czyli 2464–2912 ha. Zamysłem króla mogło być utworzenie ośrodka, który przejąłby rolę przekazanego w ręce prywatne Rzeszowa, ale już w 1369 miasto wykupił za 500 grzywien Otto z Pilczy[7], potwierdzony jako właściciel w 1395[8]. W 1404 król Władysław Jagiełło przejął na drodze sądowej „miasto Tyczyn z przyległymi do niego wsiami i całym okręgiem Zalesie w ziemi sanockiej” (opidum Tyczin cum villis ad ipsum spectantibus et toto districtu Zalesse in territorio Sanocensi[9]) z rąk Jadwigi Melsztyńskiej i jej córki, a swej późniejszej żony, Elżbiety z Pilczy, zwracając 500 grzywien rodzinie Ottona. Zapis ten wskazuje, że Tyczyn stając się ośrodkiem zespołu dóbr przejął rolę ruskiej wsi Zalesie jako dawniejszego centrum wołości o podobnym zasięgu. Wsie okręgu tyczyńskiego wylicza dokument z 1423, w którym Jagiełło nadał Tyczyn dożywotnio zięciowi i pasierbowi swej zmarłej już wówczas żony Elżbiety Granowskiej, mistrzowi husyckiemu Janowi z Jičína - składały się nań Biała, Borek, Budziwój, Chmielnik, Drabinianka, Lubenia, Lutoryż, Matysówka, Siedliska, Słocina, Straszydle, Zalesie i Zarzecze[10]. W 1450 do okręgu tyczyńskiego należały także Nowy Borek, Błędowa i Brzezówka[11]. W 1427–1428 starosta tyczyński Jerzy Beberstyn został skazany przed sądem sanockim z pozwu Piotra Lunaka Kmity z Sobnia za bezprawne zatrzymanie ludzi Kmity na gościńcu królewskim i odmowę ich wydania za poręką[8]. W drugiej połowie XV w. na skutek dążeń właścicieli Tyczyna miasto zmieniło przynależność administracyjną trafiając do ziemi przemyskiej województwa ruskiego[12]. Zgodnie z królewskim zobowiązaniem z 1423 klucz tyczyński najpewniej powrócił po śmierci Jagiełły w 1434 do Pileckich jako spadkobierców królowej Elżbiety. Należał kolejno w latach 1450–1478 (być może już od 1434) do kasztelana krakowskiego Jana Pileckiego, syna Elżbiety Granowskiej i pasierba Jagiełły; w 1478–1496 do jego syna, wojewody ruskiego Jana; w 1496–1505 do synów wojewody ruskiego: Mikołaja, Stanisława i Jana; i w 1505–1527 do średniego z nich, starosty gródeckiego Stanisława, przy czym między 1519 a 1521 zarząd przejął czasowo starosta sanocki Stanisław Ocic Pilecki, kuzyn starosty gródeckiego (zm. 1523)[13][14][15]. Pileccy jeszcze przed 1500 wykupili sołectwo tyczyńskie zgodnie z ówczesną praktyką szlachecką, usankcjonowaną przez statut warcki. Za starosty gródeckiego ruch egzekucyjny domagał się zwrotu dóbr tyczyńskich do skarbu królewskiego[16]. Ok. 1585 Tyczyn przeszedł poprzez małżeństwo Anny Pileckiej do rodu Kostków[17].

W październiku 1672 Tyczyn został "całkiem spalony" przez najazd tatarski w ramach wojny polsko-tureckiej. Zeznania na temat zniszczeń złożone w Przemyślu w 1673 wymieniają liczne gałęzie rzemiosła obecne w mieście[18].

Podczas okupacji hitlerowskiej, w grudniu 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1000 Żydów. W lipcu 1942 roku zostali wywiezieni do getta w Rzeszowie, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu[19].

18 czerwca 1943 Gestapo wraz z wojskiem i żandarmerią niemiecką przeprowadziło pacyfikację miasta. Po przesłuchaniach Niemcy zamordowali kilka osób. Trzy ofiary zostały zidentyfikowane. 12 mieszkańców wywieziono do obozu w Pustkowiu. 26 lipca 1944 miała miejsce druga pacyfikacja miasta, w trakcie której śmierć poniosło 16 mieszkańców[20].

Zabytki

edytuj
 
Kościół parafialny św. Katarzyny i Świętej Trójcy
 
Pałac Wodzickich, siedziba Zespołu Szkół w Tyczynie (Liceum Ogólnokształcącego)
 
Pomnik Grunwaldu z figurą Matki Bożej ustawiony w 1910 r. w centrum Tyczyna
  • Kościół św. Katarzyny i Świętej Trójcy – pierwszy kościół, murowany, został ufundowany przez kasztelana krakowskiego Jana Pileckiego w 1466[21]. W 1629 r. kościół spłonął wraz z miastem. W latach 1631–1638 został odbudowany przez Mikołaja Kostkę, który dobudował kaplicę św. Stanisława, w której został pochowany. W 1657 r. w czasie węgierskiego najazdu Jerzego Rakoczego, kościół został spalony. Od początku XVIII w. kościół był rozbudowywany, w szczególności przez Jana Klemensa Branickiego w latach 1720–1730 i 1759–1763. W 1727 r. do prezbiterium dobudowano kaplicę św. Trójcy (naprzeciw kaplicy św. Stanisława). W latach 1735–1745 wykonano nowy zespół sześciu murowanych ołtarzy ozdobionych gipsem i mozaikami. Trzy ołtarze – główny, św. Stanisława i św. Trójcy, wzorowane były na rzymskich wzorach, a wykonali je architekci – Jan Henryk Klemm i Gottfried Schulz. Dobudowano też dwie wieże według projektu Jana Henryka Klemma. Sztukaterie wykonał Gottfried Schulz, a freski malował Antoni Herliczka[22]. Z tego okresu pochodzi nowy budynek wikarówki, piętrowa plebania oraz nowe organy. W dniu 26 maja 1782 r. w uroczystość św. Trójcy nowy proboszcz ks. Antoni Betański konsekrował na nowo kościół, któremu nadano potrójne wezwanie: św. Trójcy, Wniebowzięcia Matki Bożej i św. Katarzyny. Kościół jest siedzibą parafii św. Katarzyny, należącej do dekanatu Tyczyn, diecezji rzeszowskiej.
  • Pałac Wodzickich wraz z 11 hektarowym parkiem oraz budynki gospodarcze (II. poł. XIX / pocz. XX w.), w stylu historyzującym, eklektycznym. Obecnie w pałacu mieści się Liceum[23]
  • Kapliczka św. Jana Nepomucena z końca XVIII w., przebudowana w XIX w.[24]
  • Budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.

Demografia

edytuj
  • Piramida wieku mieszkańców Tyczyna w 2014 roku[25].


 

Wspólnoty wyznaniowe

edytuj

Oświata

edytuj

Sport

edytuj

W mieście działa klub sportowy MKS „Strug” Tyczyn, rozgrywający mecze na stadionie miejskim. Największym sukcesem klubu jest zdobycie w sezonie 2002/2003 Pucharu Polski na szczeblu wojewódzkim[28]. W mieście znajduje się hala sportowa[29].

Ludzie związani z Tyczynem‎‎

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Tyczynem‎.

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Taka jest pisownia nazwy ulicy, podczas gdy TERYT w wykazie integralnych części miasta stosuje zapis „Półanek”.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 7 [dostęp 2022-01-22]
  2. ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 172.
  3. ↑ Tyczyn w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  4. ↑ Piekosiński 1876 ↓, s. 350-351.
  5. ↑ Berdecka 1974 ↓, s. 606, 611, 624.
  6. ↑ Piekosiński 1876 ↓, s. 350.
  7. ↑ Wac 2004 ↓, s. 477.
  8. ↑ a b Fastnacht 2002 ↓, s. 199.
  9. ↑ Piekosiński 1905 ↓, s. 93-94.
  10. ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 21-22, 32-33, 89.
  11. ↑ Pietruski i Liske 1888 ↓, s. 314-315.
  12. ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 22-23.
  13. ↑ Fastnacht 2002 ↓, s. 199-200, 202.
  14. ↑ Wac 2004 ↓, s. 479-481, 484.
  15. ↑ Sikora 1981a ↓.
  16. ↑ Wac 2004 ↓, s. 482.
  17. ↑ Kiryk i Mateszew 1973 ↓, s. 61.
  18. ↑ Gliwa 2003 ↓, s. 130-131, 137.
  19. ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 589.
  20. ↑ Fajkowski i Religa 1981 ↓, s. 328.
  21. ↑ Sikora 1981b ↓.
  22. ↑ Nieciecki 1998 ↓.
  23. ↑ Strona gminy.
  24. ↑ Kapliczka św. Jana Nepomucena w Tyczynie. kapliczki.org.pl. [dostęp 2019-12-23].
  25. ↑ Tyczyn w liczbach. Tyczyn - Dane demograficzne [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  26. ↑ Tyczyn [online], diecezja.rzeszow.pl [dostęp 2023-08-15].
  27. ↑ Zbory i placówki [online], chwe.pl [dostęp 2023-08-15].
  28. ↑ Tyczyn w bazie 90minut.pl
  29. ↑ Hala SP Tyczyn – Kolejna witryna oparta na WordPressie [online] [dostęp 2022-07-31] (pol.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tyczyn&oldid=74900253”