Nakło nad Notecią

Nakło nad Notecią
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Rynek
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	nakielski
Gmina	Nakło nad Notecią
Aglomeracja	bydgosko-toruńska
Prawa miejskie	1299
Burmistrz	Sławomir Napierała
Powierzchnia	10,62 km²
Populacja (31.12.2023); • liczba ludności; • gęstość	; 17 002; 1618,5 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 52
Kod pocztowy	89-100
Tablice rejestracyjne	CNA
	Położenie na mapie gminy Nakło nad Notecią Nakło nad Notecią
	Położenie na mapie Polski Nakło nad Notecią
	Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Nakło nad Notecią
	Położenie na mapie powiatu nakielskiego Nakło nad Notecią
	53°08′20″N 17°35′58″E/53,138889 17,599444
TERC (TERYT)	0410034
SIMC	0929463
	Urząd miejskiul. Ks. Piotra Skargi 7; 89-100 Nakło nad Notecią
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Nakło nad Notecią (niem. Nakel an der Netze) – miasto w Polsce w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu nakielskiego, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nakło nad Notecią. Według danych GUS z 31 grudnia 2023 roku, Nakło nad Notecią liczyło 17 002 mieszkańców^[1].

Miasto królewskie lokowane w 1299 roku^[2]. Miasto Nakiel należało do starostwa nakielskiego, pod koniec XVI wieku leżało w powiecie nakielskim województwa kaliskiego^[3].

Położenie

Miasto położone jest na prawobrzeżnej ziemi nadnoteckiej, w południowo-wschodniej części Krajny, w pasie Pojezierza Południowopomorskiego (w tym Pojezierza Krajeńskiego), przy drodze krajowej nr 10, w odległości 31 km na zachód od Bydgoszczy.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 10,62 km²^[4].

Nazwa

Po raz pierwszy miejscowość zanotowana została w najstarszej Kronice polskiej spisanej po łacinie w latach 1112–1116 przez Galla Anonima, gdzie wspomniana jest w łacińskiej nazwie castrum Nakel^[5] (pol. gród Nakieł)^[6]^[7]. Miejscowość pod zlatynizowaną nazwą Nakil wymieniona jest w łacińskim dokumencie wydanym w Gnieźnie w 1288 roku sygnowanym przez króla polskiego Przemysła II. Wymienia on kasztelana Nakła Zbiluda we fragmencie „Zbiludo castellano de Nakil”^[8].

Jeden z pierwszych zachowanych dokumentów z nazwą miasta w języku polskim zanotował w 1429 roku Marcin z Międzyrzecza, który wymienił w nim czestnika bydgoskiego i starostę nakielskiego Tomka z Pakości – w org. „Thomekspakosczy czestnik bidgosczky ystarosta nakelsky”^[9].

Historia

Warcisław, książę szczeciński otrzymuje od Władysława, króla polskiego, gród Nakło – dokument z 1393 roku

Cukrownia w Nakle

Panorama miasta znad Noteci

Kluczowy gród obronny Pomorzan przy granicy z Polską w 1090 roku został zdobyty w wyniku oblężenia przez wojska polskie pod dowództwem palatyna Sieciecha przy jednoczesnym odparciu odsieczy Pomorzan z głębi kraju. W 1091 Władysław Herman z pomocą czeską bezskutecznie oblegał Nakło (czyli wcześniej Pomorzanie musieli jakoś odzyskać ten gród). To nieudane oblężenie oznaczało, że Pomorze na pewien czas usamodzielniło się od Polski.

Ostatecznie gród został opanowany przez Bolesława Krzywoustego w 1113 roku i włączony w obręb państwa Piastów, co odnotował Gall Anonim w księdze III Kroniki polskiej w 26. rozdziale zatytułowanym „Pomorani tradiderunt castrum Nakel Polonis”, czyli po polsku „Pomorzanie oddali Polakom gród Nakieł”^[6]. W 1299 roku Władysław Łokietek nadał miastu prawa miejskie. Po 1357 roku król Kazimierz Wielki zbudował w Nakle murowany gotycki zamek, który nazywano potem zamkiem Krajna lub krajeńskim. W dniu 3 marca 1393 roku książę szczeciński Warcisław VII otrzymał gród Nakło od króla polskiego Władysława Jagiełły w zamian za prowadzenie dalszej blokady lądowej państwa krzyżackiego. W czasie wojny trzynastoletniej Nakło wystawiło w 1458 roku 4 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi Zamku w Malborku^[10]. Z 1507 roku pochodzi pierwsze świadectwo istnienia osiedla żydowskiego w Nakle^[11].

Po utworzeniu osobnego powiatu nakielskiego, stało się ono siedzibą dwóch sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które funkcjonowały do rozbiorów^[12]. Nakło następnie wchodziło w skład prowincji wielkopolskiej Korony Królestwa Polskiego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Po rozbiorach znajdowało się w zaborze pruskim.

Budowa kanału bydgoskiego oraz ukończenie w 1851 roku jednej z pierwszych linii kolejowych na ziemiach polskich przyczyniły się do rozwoju gospodarczego miasta.

W Nakle nad Notecią mieszkali Ignacy i Józef Oborscy, którzy, dzięki rozległym kontaktom w Wielkim Księstwie Poznańskim i Prusach Zachodnich, w połowie XIX w. zajmowali się rozprowadzaniem wśród ziemiaństwa i oficjalistów druków socjalistycznej Gromady Rewolucyjnej Londyn. Po wojnie krymskiej policja pruska podjęła przeciw nim śledztwo. W 1858 r. bracia Oborscy skupili wokół siebie grupę zwolenników, lecz próby podjęcia współpracy z Karolem Libeltem, Aleksandrem Guttrym i Władysławem Niegolewskim nie powiodły się^[13].

Miejski pieniądz zastępczy (Notgeld) w formie papierowej występował w latach 1914–1919.

10 Pfennig 14.12.1916
10 Pfennig 14.12.1916
50 Pfennig 14.12.1916
1 Mark 10.11.1918
20 Mark 01.11.1918
10 Pfennig 15.04.1919
50 Pfennig 15.04.1919

Rynek w 1989

20 stycznia w 1920 roku, wypełniając postanowienia traktatu wersalskiego, do Nakła wjechały oddziały 5 pułku strzelców wielkopolskich pod dowództwem płk. Wrzalińskiego.

W 1945 roku w walkach o zdobycie Nakła i okolic poległo 463 żołnierzy radzieckich. Pochowani zostali w miejscowościach, w których zostali zabici. W 1946 roku władze miasta rozpoczęły ekshumacje poległych. W 1947 roku stworzono specjalny cmentarz, gdzie przeniesiono szczątki poległych, znajdujący się w pobliżu cmentarza rzymskokatolickiego, a na mogiłach postawiono obelisk pamiątkowy. Na cmentarzu pochowano 242 żołnierzy radzieckich^[14].

W okresie Polski Ludowej w mieście rozwinął się przemysł spożywczy, elektrotechniczny, maszynowy i drzewny^[15]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.

Demografia

Rynek z fontanną

Piramida wieku mieszkańców Nakła nad Notecią w 2014 roku^[16].

Ludzie związani z Nakłem nad Notecią

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Nakłem nad Notecią.

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Nakle nad Notecią.

Interesujące obiekty

Muzeum Ziemi Krajeńskiej

Zabytki

Budynek starostwa powiatowego (1894) dawniej szkoła katolicka

Budynek Towarzystwa Oszczędnościowo-Pożyczkowego z pocz. XX w.

Kamienica przy ul. Bydgoskiej 41 projekt Juliusa Schumanna

Kościół św. Wawrzyńca – klasycystyczny z 1843 roku, rozbudowany w roku 1925
Kościół św. Stanisława – neogotycki poewangelicki z 1886–1887
Spichlerze z XVIII–XIX wieku – w spichrzu przy ul. Pocztowej 14 urządzono Muzeum Ziemi Krajeńskiej
Cmentarz parafii nakielskich z grobowcami rodzin Biniakowskich i Mantejewskich, kaplicą prochową(1891) oraz starą kostnicą
Dawne koszary klasycystyczne z pierwszej połowy XIX wieku

Inne

Inne obiekty godne zwiedzenia w Nakle^[17]:

Rynek z fontanną – historyczne centrum miasta, znacznie zmienione względem stanu z przełomu XIX i XX wieku; od 1871 stał tutaj pomnik Germanii rozświetlany nocą lampami naftowymi, przed II wojną światową znajdowały się tu Ratusz, tzw. Mały Ratusz, oraz Bank Komunalny; po zniszczeniach wojennych z 1945 w miejscu Ratusza powstała droga na Paterek i Poznań; od 1995 na rynku stoi fontanna z posągiem dziewczyny z konewką podlewającą kwiaty; w okresie staropolskim na terenie Rynku znajdowało się tzw. Przedmieście Św. Krzyża z drewnianą kaplicą i cmentarzem
Plac Zamkowy – najstarsza część miasta; nakielskie stare miasto; część powstałej w średniowieczu dzielnicy żydowskiej; nieopodal placu w okresie staropolskim stał zamek ufundowany przez króla Kazimierza Wielkiego
Eklektyczna zabudowa – w Nakle nad Notecią można spotkać wiele zabytkowych kamienic, w większości pochodzących z przełomu XIX i XX wieku, m.in. przy ul. Bydgoskiej, Dąbrowskiego, Hallera
Budynek starostwa powiatowego – wzniesiony w latach 1893–1894 dla polskiej szkoły katolickiej; rozbudowany w 1912, a w 1999 przeznaczony na potrzeby urzędu starostwa powiatu nakielskiego
Kaplica prochowa – na wysokiej skarpie pradoliny Noteci nad cmentarzem góruje kaplica z figurą Chrystusa; pochodzącą z 1891 roku budowlę wzniesiono w stylu neogotyckim; ze szczytu wzgórza, na które prowadzą schody z cmentarza rozciąga się panorama miasta
Wieża widokowa – w parku im. Jana III Sobieskiego na wzniesieniu górującym nad pradoliną znajduje się murowana wieża widokowa z 1902 roku wzniesiona przez budowniczego nakielskiego Otto Münchaua
Muzeum Ziemi Krajeńskiej – mieści się w dawnym spichlerzu zbożowym zbudowanym w technice szkieletowej (popularny „mur pruski”); muzeum utworzono w latach 60. XX wieku, a jego tematyka dotyczy ziemi krajeńskiej począwszy od pradziejów do czasów II wojny światowej; częściami muzeum są kolekcja pocztówek nakielskich oraz wystawa poświęcona Klemensowi Biniakowskiemu
Pomnik 700-lecia praw miejskich – dawny pomnik żołnierzy radzieckich, który przekształcono w 1999 roku na pomnik 700-lecia uzyskania przez Nakło praw miejskich
Pomnik Antoniego Nadskakuły – ustawiony w parku 700-lecia Nakła obelisk ku czci nakielskiego rzemieślnika, zamordowanego 2 czerwca 1919 roku za obronę polskości
Dąb pamięci kpt. Franciszka Czułkowskiego – przy kościele pw. św. Wawrzyńca; posadzony ku czci zamordowanego w Katyniu kpt. Franciszka Czułkowskiego
Pomnik i kwatera wojenna Armii Radzieckiej – na cmentarzu nakielskim znajduje się kwatera poległych w walkach o Nakło i powiat wyrzyski 448 oficerów i żołnierzy Armii Radzieckiej; pomiędzy mogiłami wznosi się obelisk z czerwoną gwiazdą i pamiątkową tablicą
Obiekty hydrotechniczne – w pobliżu Nakła z Notecią łączy się Kanał Bydgoski; poziomy wód regulują śluzy: Józefinki i Nakło Wschód
Ławeczka Józefa Piłsudskiego – odsłonięta 9 września 2018 r. Znajduje się na Rynku.
Konik Nakielski – kopia drewnianej średniowiecznej zabawki, odnalezionej podczas prac archeologicznych prowadzonych na Placu Zamkowym w latach 60. XX wieku. Rzeźbę odsłonięto 22 września 2019 roku w ramach obchodów 720-lecia nadania praw miejskich Nakłu nad Notecią w Parku 700-lecia.
Ława Władysława Łokietka – odsłonięta 22 września 2019 roku w ramach obchodów 720-lecia nadania praw miejskich Nakłu nad Notecią w Parku 700-lecia.

Przystań nad Notecią

W 2011 pomiędzy ulicami Poznańską i Notecką NAVIMOR-INVEST z Gdańska wybudował basen portowy wraz z towarzyszącą infrastrukturą techniczną na Noteci. Znajduje się tu slip obsługujący łodzie o masie do 5 ton, w basenie portowym cumować może ok. 30 jednostek żeglarskich i sportowych różnej wielkości^[18].

Nakło nad Notecią

Posąg dziewczyny – na rynku

Stary spichlerz

Willa rodziny Stabrowskich, potocznie willa Anna

Dawna prochownia z figurą Chrystusa

Przystań nad Notecią

Obelisk 700-lecia Nakła

Edukacja

Liceum Ogólnokształcące im. B. Krzywoustego

Szkoła Podstawowa nr 2 im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego Prymasa Tysiąclecia
Szkoła Podstawowa nr 3 im. Konstytucji 3 Maja
Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 4 im. Armii Krajowej
Liceum Ogólnokształcące im. Bolesława Krzywoustego w Nakle nad Notecią
Zespół Szkół Żeglugi Śródlądowej im. kmdr. B. Romanowskiego
Zespół Szkół im. Stanisława Staszica

Sport

Klub piłkarski KS Czarni Nakło
Klub sportowy NTS Trójka Nakło
Nakielskie Towarzystwo Tenisowe „SOKÓŁ”
Nakielski Klub Tenisa Stołowego „Sparta Nakło”
Sekcja Szachowa NOK Nakło
Nakielskie Stowarzyszenie Promocji Sportu MEZAR
Stowarzyszenie Dart Nakło
Lekkoatletyczny uczniowski klub sportowy „LUKS START” Nakło
Uczniowski Klub Sportowy „UKS Czwórka Nakło”^[19]

Transport

Dworzec kolejowy

droga krajowa nr 10: Lubieszyn – Szczecin – Wałcz – Piła – Wyrzysk – Nakło nad Notecią- Bydgoszcz – Toruń – Płońsk
droga wojewódzka nr 241: Tuchola – Sępólno Krajeńskie – Więcbork – Nakło nad Notecią – Kcynia – Wągrowiec – Rogoźno. 4 września 2015 uruchomiono w jej ciągu kolejną obwodnicę miasta.

Osobny artykuł: Nakło nad Notecią (stacja kolejowa).

Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 18 Piła – Bydgoszcz – Toruń – Aleksandrów Kuj. – Włocławek – Kutno.

Wspólnoty wyznaniowe

Kościoły w Nakle nad Notecią

św. Wawrzyńca

św. Stanisława Biskupa i Męczennika

Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski

Kościół rzymskokatolicki (diecezja bydgoska)
- Parafia św. Wawrzyńca – odnotowana w Kronice Galla Anonima z 1109 r.; obecna świątynia została wzniesiona w latach 1843–1847 i rozbudowana w okresie międzywojennym
- Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika – erygowana w 1925 r.; świątynię wzniesiono w 1895 r. dla zboru ewangelicko-unijnego, a w 1945 r. przekazano katolikom; w 2016 r. odbudowano wieżę świątyni zburzoną podczas II wojny światowej
- Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski – erygowana w 1996 r.
Kościół Chrześcijan Baptystów w RP:
- zbór w Nakle nad Notecią^[20]
Świadkowie Jehowy
- Dwa zbory: Nakło-Południe, Nakło-Północ (Sala Królestwa Plac Szkolny 3A)^[21]

Miasta partnerskie

Lokalne media

Ta sekcja od 2019-06 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Nakielski Czas – tygodnik ukazujący się od 1995 roku do 2018 roku,
Powiat Nakielski – tygodnik,
Express Nakielski – gazeta codzienna, odłam Expressu Bydgoskiego,
Głos Krajny i Pałuk – tygodnik ukazujący się od 2012 roku, już niewydawany,
Radio Nakło,
Nasza Krajna – dwutygodnik Gminy Nakło ukazujący się od końca 2018 roku.

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b Wyniki badań bieżących [online], Plik pl_lud_2023_00_09, zakładka Tab 9 04, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2024-09-09] .
↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 179.
↑ Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 242.
↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 sierpnia 2011, ISSN 1505-5507 [zarchiwizowane z adresu 2013-12-20] .
↑ „Monumenta Germaniae Historica”, „Chronicae Polonorum”, tom IX, Hannoverae 1851 s. 477.
↑ ^a ^b „Kronika polska, Gall Anonim”, seria „Kroniki polskie”, Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, s. 159.
↑ „Kronika polska, Gall Anonim”, seria „Kroniki polskie”, Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, s. 136.
↑ „Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”, tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877, s. 486.
↑ Wydra 1984 ↓, s. 182.
↑ Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.
↑ Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 15.
↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
↑ S. Kalembka, Wielka Emigracja. Polskie wychodźstwo polityczne w latach 1831–1862, Warszawa 1971, s. 414.
↑ „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945” Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 113.
↑ Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2, s. 197.
↑ Nakło nad Notecią w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ http://www.polskaniezwykla.pl/miniprzewodnik/map.aspx?lat=53.137923952639&lng=17.5929914051712&pl=21 dostęp 2018-09-03.
↑ Przystań Żeglarska w Nakle Nad Notecią. navimorinvest.eu. [dostęp 2014-05-13].
↑ UKS Czwórka Nakło. oficjalna strona [dostęp 2021-06-23]
↑ Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2024-03-12] .
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-04] .

Bibliografia

Wiesław Wydra: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01568-4.
Jerzy Danielewicz, Nakło nad Notecią – dzieje miasta i okolic, Nakło 1990

Linki zewnętrzne

Oficjalny portal gminy Nakło
Nakło, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 885 .
Archiwalne zdjęcia i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona

Przystań nad Notecią w Nakle

[GUS2023-1] Wyniki badań bieżących [online], Plik pl_lud_2023_00_09, zakładka Tab 9 04, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2024-09-09] .

[2] Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 179.

[3] Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 242.

[4] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 sierpnia 2011, ISSN 1505-5507 [zarchiwizowane z adresu 2013-12-20] .

[5] „Monumenta Germaniae Historica”, „Chronicae Polonorum”, tom IX, Hannoverae 1851 s. 477.

[autonazwa1-6] „Kronika polska, Gall Anonim”, seria „Kroniki polskie”, Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, s. 159.

[7] „Kronika polska, Gall Anonim”, seria „Kroniki polskie”, Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, s. 136.

[8] „Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”, tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877, s. 486.

[CITEREFWydra1984182-9] Wydra 1984 ↓, s. 182.

[10] Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.

[11] Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 15.

[12] M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.

[13] S. Kalembka, Wielka Emigracja. Polskie wychodźstwo polityczne w latach 1831–1862, Warszawa 1971, s. 414.

[14] „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945” Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 113.

[15] Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2, s. 197.

[populacja2016-16] Nakło nad Notecią w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[17] ttp://www.polskaniezwykla.pl/miniprzewodnik/map.aspx?lat=53.137923952639&lng=17.5929914051712&pl=21 dostęp 2018-09-03.

[18] Przystań Żeglarska w Nakle Nad Notecią. navimorinvest.eu. [dostęp 2014-05-13].

[19] UKS Czwórka Nakło. oficjalna strona [dostęp 2021-06-23]

[20] Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2024-03-12] .

[21] Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-04] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]