Gorgonopsy

Gorgonopsy (Gorgonopsia) – podrząd wymarłych synapsydów (gadów ssakokształtnych), obejmujący jedną rodzinę – Gorgonopsidae. Żyły w środkowym i późnym permie na terenach dzisiejszej południowej Afryki, Rosji i Chin. Były to zwierzęta drapieżne, średnich i dużych rozmiarów (do 4 m długości) o zróżnicowanym na siekacze, kły i trzonowce uzębieniu. Cechą charakterystyczną były duże kły wystające z pyska.

Gorgonopsy

Gorgonopsia
Seeley, 1895
Inostrancevia – rodzaj gorgonopsa
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	synapsydy
Rząd	terapsydy
Podrząd	gorgonopsy
Rodzina
Gorgonopsidae Lydekker, 1890

Arctognathus curvimola

Viatkogorgon

Rubigea

Aelurognathus

Sauroctonus parringtoni

Głowa Gorgonops torvus

Nazwa

Nazwa „Gorgonopsia” oznacza „twarze gorgon”. Odnosi się do 3 straszliwych sióstr z mitologii greckiej, z których najbrzydsza (Meduza) samym widokiem zamieniała w kamień. W liczbie pojedynczej Gorgonops to nazwa rodzajowa jednego z przedstawicieli grupy.

Opis

Jak i inne terapsydy, gorgonopsy zaliczano do gadów ssakokształtnych. W świetle dzisiejszej klasyfikacji nie są one właściwymi gadami, za to znacznie bliższe pokrewieństwo łączy je ze ssakami właściwymi. Występują u nich cechy typowe dla ssaków, jak zróżnicowane (heterodontyczne) uzębienie, w pełni wykształcone otwory skroniowe w czaszce, słupowato ustawione kończyny oraz kości ucha. Gorgonopsy należą bowiem do specyficznej grupy terapsydów zwanej teriodontami, obejmującej także ssaki.

Gorgonopsy były największymi mięsożercami późnego permu. Największa z nich Inostrancevia osiągała rozmiary dużego niedźwiedzia. Jej czaszka mierzyła 45 cm długości, a szablaste zęby po 12 cm. Jest to czytelna adaptacja do drapieżnictwa. Nie wiadomo natomiast, czy ciało jej pokrywały łuski, sierść czy też naga skóra.

Ewolucja

Gorgonopsy są teriodontami z rzędu terapsydów, do którego należą też cynodonty i potomkowie, z których wywodzą się ssaki. Ewolucja opisywanej tu grupy miała miejsce w środkowym permie. Gorgonopsy powstały z przypominających „zwykłe” gady terapsydów żyjących właśnie w tej epoce. Wcześni przedstawiciele byli mali, nie przerastali rozmiarami psa. Dopiero wyginięcie dinocefali (Dinocephalia) dominujących w środkowym permie pozwoliło na dalszy rozwój i zajęcie ich miejsca jako dominujących drapieżników w późnym permie. Wtedy też wiele z nich osiągnęło rozmiary psów i krów. Niektóre nawet urosły do wielkości nosorożców, jak wspomniana już Inostracevia, największa z nich wszystkich.

Grupa wyginęła wraz z końcem okresu permskiego.

Systematyka

Gorgonopsy to jedna z trzech linii teriodontów (dwie pozostałe to Therocephalia i cynodonty). Teriodonty bliskie pokrewieństwo łączy z roślinożernymi amonodontami.

W skład grupy Gorgonopsia wchodzi tylko 1 rodzina, która z kolei dzieli się na 3 podrodziny. Duża liczba rodzajów nie została jednak zaliczona do żadnej z nich.

W sumie zalicza się do kladu 25 rodzajów obejmujących 41 gatunków, przy czym najkopmletniejsze informacje dostępne są na temat rodzajów Dinogorgon, Inostrancevia i Rubidgea.

Najszerszy przegląd grupy został stworzony przez Sigogneau-Russella w 1989. Nie zawiera on jednak analizy kladystycznej.

• Rząd Therapsida
• PODRZĄD GORGONOPSIA
  • Rodzina GORGONOPSIDAE
    • Aelurosaurus
    • Aloposaurus
    • Arctognathus
    • Arctops
    • Broomisaurus
    • Cerdorhinus
    • Cyanosaurus
    • Eoarctops
    • Galesuchus
    • Lycaenops
    • Paragalerhinus
    • Scylacognathus
    • Viatkogorgon
    • Podrodzina Gorgonopsinae
      • Gorgonops
      • Sauroctonus
      • Scylacops
    • Podrodzina Rubidgeinae
      • Aelurognathus (syn. Gorgonorhinus, Leontocephalus, Prorubidgea, Tigricephalus)
      • Clelandina (syn. Dracocephalus, Tigrisaurus)
      • Dinogorgon
      • Leontosaurus
      • Rubidgea (syn. Broomicephalus, Titanogorgon)
      • Ruhuhucerberus
      • Smilesaurus (syn. Pardocephalus)
      • Sycosaurus (syn. Cephalicustriodus, Tetraodon, Tetraodontonius)
    • Podrodzina Inostranceviinae
      • Inostrancevia
      • Pravoslavleria

W kulturze

Zwierzęta te pojawiły się w serialu telewizyjnym. Animację przygotowało studio Framestore CFC. Przedstawiono je w 3. odcinku Zanim przywędrowały dinozaury, a także w 1. i 6. odcinku Primeval. Pojawiły się także w grze wideo Turok.

Zobacz też

• Ewolucja ssaków

← mln lat temu Gorgonopsy

Prekambr ←4,6 mld

Kambr 541

Ordowik 485

Sylur 443

Dewon 419

Karbon 359

Perm 299

Trias 252

Jura 201

Kreda 145

Paleog. 66

Ng 23

Q 2

Bibliografia

• Bakker, R.T. (1986), The Dinosaur Heresies, Kensington Publishing Corp.
• Cox, B. and Savage, R.J.G. and Gardiner, B. and Harrison, C.; Palmer, D. (1988) The Marshall illustrated encyclopedia of dinosaurs & prehistoric animals, 2nd Edition, Marshall Publishing
• Fenton, C.L.; Fenton, M.A. (1958) The Fossil Book, Doubleday Publishing
• Hore, P.M. (2005), The Dinosaur Age, Issue #18. National Dinosaur Museum
• Sigogneau-Russell, D., 1989, „Theriodontia I – Phthinosuchia, Biarmosuchia, Eotitanosuchia, Gorgonopsia” Part 17 B I, Encyclopedia of Paleoherpetology, Gustav Fischer Verlag, Stuttgart and New York
• Ward, P.D. (2004), Gorgon, Viking Penguin
• Eva V.I.E.V.I. Gebauer Eva V.I.E.V.I., Phylogeny and Evolution of Gorgonopsia with a Special Reference to the Skull and Skeleton of GPIT/RE/7113 ('Aelurognathus?' parringtoni) [online] [dostęp 2009-01-10]  (ang.).