[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Chaber

rodzaj roślin

Chaber (Centaurea L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych (Asteraceae). Obejmuje według różnych ujęć systematycznych od ok. 250 do ok. 750 gatunków. Zasięg rodzaju obejmuje całą Europę, północną Afrykę i znaczną część Azji (z wyjątkiem jej południowo-wschodniej części). Rośliny z tego rodzaju rosną jako introdukowane na wszystkich innych kontynentach (z wyjątkiem Antarktydy)[3][5].

Chaber
Ilustracja
Morfologia (chaber bławatek)
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Carduoideae

Rodzaj

chaber

Nazwa systematyczna
Centaurea L.
Sp. Pl. 909. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

C. paniculata Linnaeus[4]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Kwiatostan chabru łąkowego
Owoc Centaurea depressa
Chaber górski

Naukowa nazwa rodzaju utworzona została na bazie greckiej nazwy kentaureion używanej przez Hipokratesa i Pliniusza Starszego. Stosowana była na określenie rośliny, której sokiem centaur Chiron leczył ranę spowodowaną przez zatrutą strzałę Heraklesa[6].

Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne (gł. chaber górski C. montana, wielkogłówkowy C. macrocephala, piżmowy C. moschata[7]), liczne wykorzystywane są jako lecznicze (np. drapacz lekarski C. benedicta, chaber bławatek C. cyanus, chaber ciemny C. nigra). Różne gatunki z tego rodzaju rosną jako chwasty w uprawach i są uciążliwymi gatunkami inwazyjnymi (np. chaber wełnisty C. solstitialis w Ameryce Północnej i Australii, chaber nadreński C. stoebe w Ameryce Północnej), silnie kolczasty chaber gwieździsty C. iberica identyfikowany jest z biblijnym „ostem”[8].

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj

Zasięg rodzaju obejmuje północną Afrykę oraz zachodnią, środkową i północną Eurazję[3] (w dawniejszych ujęciach systematycznych zaliczano tu także pojedyncze gatunki występujące w Ameryce Północnej i Australii, współcześnie wyodrębniane do innych rodzajów)[8][5]. Największe zróżnicowanie rodzaju występuje w rejonie Morza Śródziemnego (tylko na Półwyspie Iberyjskim rosną 94 gatunki)[8], wraz z Azją Mniejszą[9] i rejonem Kaukazu (zwłaszcza Armenią)[8].

W Polsce rośnie 7–9 (w zależności od ujęcia systematycznego) gatunków chabrów mających status rodzimych, ponad drugie tyle gatunków jest introdukowanych i zadomowionych lub przejściowo dziczejących[10].

Gatunki flory Polski (dziko rosnące)[10]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[10], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej The Plants of the World (jeśli jest inna)[3]

Gatunki spotykane w Polsce w uprawie[10][11][12]

Pierwsza nazwa naukowa według publikacji polskojęzycznych, druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej The Plants of the World (jeśli jest inna)[3]

Morfologia

edytuj
Pokrój
Przeważnie byliny o rozgałęziających się kłączach, rzadziej rośliny roczne lub dwuletnie z korzeniami wrzecionowatymi[9]. Pędy osiągają od 0,2 do 3 m wysokości[5] (u. C. babylonica do 4 m[8]), mogą się wznosić prosto ku górze, podnosić łukowato lub płożyć przy powierzchni gruntu, rozgałęziają się w różnym stopniu, czasem wcale. Pędy są nagie lub owłosione[5].
Liście
Skrętoległe, rzadko niepodzielone, częściej pierzastosieczne lub pierzastowrębne[9]. Liście są bezbronne z wyjątkiem C. benedicta. Bliżej szczytu pędu liście są mniejsze[5].
Kwiaty
Zebrane w koszyczki pojedyncze lub zebrane w złożone baldachogrono[5], rzadko skupione po kilka[9]. Okrywy koszyczków są kuliste, półkuliste lub walcowate[5], osłonięte dachówkowato ułożonymi listkami, zwieńczonymi mniej lub bardziej wydatnymi przydatkami (przyczepkami), czasem frędzlowatymi lub pierzastodzielnymi i twardymi, kolczastymi[9]. Dno koszyczka płaskie[5], pokryte plewinkami podzielonymi na włoski. Zewnętrzne kwiaty w koszyczku zwykle nijakie, o koronie powiększonej, 5- lub 8-łatkowej, skośnie lejkowatej, wewnętrzne kwiaty rurkowate i obupłciowe[9]. Korony mają barwę białą, żółtą, różową, purpurową do niebieskiej[5].
Owoce
Niełupki beczułkowate lub spłaszczone, gładkie lub żebrowane, nagie lub owłosione[5]. Puch kielichowy w postaci kilku szeregów włosków krótszych na zewnątrz, dłuższych w środku, czasem zredukowany, nawet zupełnie[9].

Systematyka

edytuj
Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae, w obrębie której klasyfikowany jest do podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Centaureinae[13]. Taksonomia rodzaju długi czas była przedmiotem kontrowersji zarówno w zakresie wyodrębniania rodzaju, jak i jego podziału na taksony wewnątrzrodzajowe. Przełom nastąpił dzięki molekularnym analizom filogenetycznym, które wykazały, że dominujące ujęcie rodzaju czyniło zeń takson polifiletyczny[5]. We współczesnym ujęciu Centaurea stanowi jeden z 32 rodzajów w obrębie podplemienia Centaureinae. Klad siostrzany względem rodzaju Centaurea tworzą rodzaje karduncelus Carduncellus, Phonus i krokosz Carthamus[14]. Ze względu na zagnieżdżenie w obrębie rodzaju włącza się do niego tradycyjnie wyróżniane rodzaje, takie jak drapacz Cnicus czy Cyanea[8][3]. Z kolei wyodrębniono z niego zaliczane tu dawniej gatunki, tworzące odrębne linie rozwojowe, m.in. oba gatunki północnoamerykańskie klasyfikowane współcześnie do rodzaju Plectocephalus[5], ale też Rhaponticoides, Psephellus, w niektórych ujęciach także Cyanus[15][16]. W obrębie rodzaju Centaurea wyróżnia się trzy podrodzaje Centaurea, Cyanus i Lopholoma, liczne sekcje i podsekcje[17]. Liczba gatunków tu zaliczanych jest bardzo różnie określana – od ok. 250[8], poprzez ok. 500[5], po ok. 750[3].

Wykaz gatunków
Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju chaber.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h Centaurea L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-21].
  4. ↑ Centaurea. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-05-21].
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m David J. Keil, Jörg Ochsmann: Centaurea Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-21].
  6. ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 46. ISBN 83-05-12868-7.
  7. ↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 343. ISBN 0-333-74890-5.
  8. ↑ a b c d e f g David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 178, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  9. ↑ a b c d e f g Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XIII. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1972, s. 35-36.
  10. ↑ a b c d e Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7.
  11. ↑ a b Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 51-52. ISBN 978-83-925110-5-2.
  12. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  13. ↑ Genus Centaurea L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-21].
  14. ↑ Sonia Herrando-Moraira, the Cardueae Radiations Group. Nuclear and plastid DNA phylogeny of tribe Cardueae (Compositae) with Hyb-Seq data: A new subtribal classification and a temporal diversification framework. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 137, s. 313-332, 2019. DOI: 10.1016/j.ympev.2019.05.001. 
  15. ↑ Greuter, W. 2003b. The Euro+Med treatment Senecioneae and the minor Compositae tribes-generic concepts and required new names, with an addentum to Cardueae. Willdenowia. 33: 245–250
  16. ↑ Wagenitz, G., Hellwig, F.H. 2000. Psephellus Cass. (Compositae, Cardueae) revisited with a broadened concept. Willdenowia 30: 29–44
  17. ↑ Hilpold, Andreas; Garcia-Jacas, Núria; Vilatersana, Roser; Susanna de la Serna, Alfonso. Taxonomical and nomenclatural notes on Centaurea: A proposal of classification, a description of new sections and subsections, and a species list of the redefined section Centaurea. „Collectanea Botanica”. 33, s. 001, 2014. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Chaber&oldid=72985400”