Pierwsza wzmianka o miejscowości w formie Bela pochodzi z dokumentu z 1288 roku[5], w którym książę wrocławsko-krakowski Henryk IV Probus nadał czynsze z tejże miejscowości kolegiacie św. Krzyża we Wrocławiu (zakończył się wtedy wieloletni spór księcia z Tomaszem II Zarembą[6][7]). Nazwa była później notowana także w formach Bela inferior, Bela superior (ok. 1300), von Bela, in Bielau (1329), de Bela, in Bielau (1333), Nedir Bele (1370), Langebil, in Langbil (1666-67), Langenbielau (1743), Bielau, Langen- (1845), Bielau, Langenbielau (1888), Bieława, Langenbielau (1896), Langenbielau – Bielawa (1941), Langenbielau – Bielawa, -wy, bielawski (1946)[8].
Wcześniejsza nazwa Biela lub Biała[5] była nazwą topograficzną odrzeczną[9]. Nazwa rzeki Biela lub Biała (obecnie potok Bielawica) wzięła się od białej barwy spienionych wód płynących z Gór Sowich. Nazwa Biela (*běli̯a) stanowiłaby rzeczownik derywowany przyrostkiem *-i̯a od tematu przymiotnika biały, a forma Biała (*bělai̯a) byłaby przymiotnikiem, który się zsubstantywizował po elipsie członu określanego[5]. W XIV wieku nazwa osady została zniemczona jako Bielau[8]. W tym czasie miejscowość dzieliła się na część górną i dolną, toteż rozróżniano Białą Dolną i Białą Górną (obecnie też bielawianie potocznie dzielą miasto na Bielawę Dolną i Bielawę Górną). Tę ostatnią zwano też Białą Długą (por. niem.lang ‘długi’), co nawiązywało do charakterystycznej rozciągłości geograficznej wsi[5]. Z formy zniemczonej Bielau została utworzona forma Bielawa nawiązująca do wyrazu bielawa – podmokła, błotniska łąka, torfowisko, mokradło[10][11].
W 1945 roku władze polskie ustaliły nazwę Bielawa, którą zatwierdzono administracyjnie 7 maja 1946 roku[12].
Bielawa położona jest u podnóża Gór Sowich. Najwyższym szczytem Bielawy jest Kalenica (964 m n.p.m.). Na południe od centrum miasta położony jest Panek (znany również jako Góra Parkowa) (455 m n.p.m.), na szczycie którego znajduje się wieża widokowa. Dawniej znajdował się tam również wyciąg narciarski, który ma zostać przywrócony[13]. W granicach miasta znajduje się też Kłobucznik (powszechnie Łysa Góra) (364 m n.p.m.), funkcjonująca w starszej nomenklaturze topograficznej także jako Strażnik[14] – roztacza się stąd panorama miasta z widokiem na Góry Sowie. Miejsce to jest również wykorzystywane do uprawiania sportów lotniarskich.
1288 – pierwsza udokumentowana wzmianka o Bielawie, zakończenie sporu pomiędzy ks. Henrykiem IV Probusem, a biskupem Wrocławskim Tomaszem II o Bielawę Dolną, wieś stała się własnością klasztoru przy kościele św. Krzyża we Wrocławiu[20]
(10 V) nacjonalizacja przez administrację polską i ponowne uruchomienie zakładów włókienniczych Christian Dierig AG pod nazwą Państwowa Fabryka Wyrobów Bawełnianych Nr 1 w Bielawie (tzw. Bielawska Jedynka), od 1950 jako Bielawskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. II Armii Wojska Polskiego
(23 VI) powołanie pierwszego polskiego burmistrza[21]
1946 – (12 IV) rozpoczęcie akcji przesiedlenia dotychczasowych mieszkańców Bielawy do Niemiec Zachodnich. Na ich miejsce napływają Polacy, w tym też z Kresów Wschodnich[24].
1947 – zaczęła ukazywać się gazeta „Krosno”
1956 – w Bielawie przychodzi na świat piosenkarka Eleni (właściwie Helena Tzoka), córka mieszkających tu greckich emigrantów[25].
1977 – likwidacja połączenia kolejowego ze Srebrną Górą, następnie fizyczna rozbiórka linii; zawieszenie połączenia osobowego z Dzierżoniowem[22]
1985 – (IX) nadanie Szkole Podstawowej nr 10 przy ul. Grota Roweckiego imienia gen. Świerczewskiego; wmurowanie tablicy pamiątkowej w budynek szkoły[26].
1995 – (I) podpisanie umowy partnerskiej z niemieckim miastem Lingen (Ems)
1996 – podpisanie umowy o Współpracy i Przyjaźni z czeskim miastem Hronov
1999 – Bielawa w granicach województwa dolnośląskiego[21]
1999 – (IX) otwarcie pływalni miejskiej „Aquarius”
2000 – zawieszenie towarowego połączenia kolejowego z Dzierżoniowem; ostatnie połączenie kolejowe Bielawy ze światem przestaje istnieć
Kościół Wniebowzięcia NMPPensjonat „Leśny Dworek”. Dawna willa Dieriga WaldhausWilla przy ul. Korczaka 4 z 1904 r., obecnie Hotel DębowyPałacDwórWilla przy ul. Cmentarnej
Położenie geograficzne Bielawy w południowo-zachodniej części Polski sprawia, że bliżej jest np. do Pragi – ok. 250 km, Wiednia ok. 360 km, niż do Warszawy ok. 420 km. Odległość do Wrocławia (najbliższe lotnisko) wynosi ok. 67 km. Przejścia graniczne z Czechami w Tłumaczowie oddalone jest o ok. 30 km, w Kudowie Słonem o 85 km., a z Niemcami w Zgorzelcu – 160 km. Przez miasto przebiega obwodnica miejska należąca do drogi wojewódzkiej nr DW384Wrocław – Nowa Ruda – Tłumaczów. W regionie działa Komunikacja Miejska (autobusowa) obsługująca 13 okolicznych miejscowości, w których żyje ok. 100 tys. mieszkańców.
U podnóża Łysej Góry w ciągu drogi wojewódzkiej nr DW384 przebiega obwodnica miejska, wokół której zlokalizowano tereny inwestycyjne dla małych i średnich przedsiębiorstw.
Rozwojowi miasta sprzyja specyficzne położenie w trójkącie miast, w skład którego wchodzą również Dzierżoniów i Pieszyce. Usytuowanie to stwarza możliwość łączenia ponadlokalnych funkcji komunikacji, oświaty, kultury. Połączenie to zwiększa potencjał gospodarczy regionu, a także sprzyja rozwojowi sektora usług w gminie.
Największe firmy w Bielawie to: Lincoln Electric Bester – producent spawarek oraz Ace Rico – producent półproduktów m.in. dla LG, Samsunga oraz firmy Dell. Do niedawna w Bielawie istniały firmy włókiennicze – Bielbaw oraz Bieltex które ogłosiły upadłość. W okresie swojej świetności zatrudniały 10 tys. pracowników. W Bielawie istnieje również kilkanaście średnich przedsiębiorstw specjalizujących się w budownictwie, kamieniarstwie, elektronice, produkcji okien, mebli, tarcicy, oprawek okularowych, pędzli i szczotek.
W okresie powojennym powstał Klub Sportowy „Bielawianka”, który już w zmienionej formie działa do obecnych czasów z sekcjami: piłkarską, lekkoatletyczną, zapaśniczą i siatkarską. Od 2003 roku działa również ULKS Muflon zrzeszający młodzież z Bielawy i Dzierżoniowa, szkoląc ją w lekkiej atletyce, a także od roku 2006 w narciarstwie biegowym.
Od 1991 r. w Bielawie działa również koszykarski Klub Sportowy Ziemi Dzierżoniowskiej „LUZ”. Drużyny młodzieżowe tego klubu rywalizują w rozgrywkach organizowanych przez Dolnośląski Związek Koszykówki. Od 1998 r. organizowane są amatorskie rozgrywki koszykarskie pod nazwą Bielawska Liga Koszykówki. W rywalizacji bierze udział zarówno młodzież, jak dorośli, którzy chcą aktywnie spędzić wolny czas.
W mieście znajduje się boisko treningowe i stadion z trybunami, hala sportowa z nawierzchnią tartanową, sala treningowa oraz pływalnia „Aquarius” z basenem przygotowanym do rozgrywania zawodów pływackich. W roku 2001 powstało Miejskie Centrum Kultury Fizycznej, które ma za zadanie koordynować i wspomagać działalność rekreacyjno-sportową w mieście. Organizuje również imprezy sportowe oraz współpracuje z innymi organizatorami. Jedną z imprez są Mistrzostwa Dolnego Śląska w Toczeniu Opony Wielkogabarytowej.
W Bielawie można znaleźć dogodne warunki do odpoczynku oraz uprawiania turystyki. Z Bielawy prowadzą szlaki turystyczne piesze i rowerowe w Góry Sowie w kierunku przełęczy Jugowskiej i dalej na Wielką Sowę. Latem turyści mogą wędrować szlakami turystycznymi, zimą zaś mogą korzystać z terenów narciarskich oraz cieszyć się urokami śnieżnych krajobrazów[potrzebny przypis]. Do najważniejszych atrakcji architektonicznych Bielawy można zaliczyć: neogotycki kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, kościół katolicki pw. Bożego Ciała, Pałac Sandreckich, barokowe domy oraz krzyże pokutne.
Gmina Bielawa jest organem prowadzącym dla: 6 przedszkoli, 5 szkół podstawowych i świetlicy socjoterapeutycznej oraz Liceum Ogólnokształcące im Bolesława Chrobrego w Bielawie[55].
Przy Przedszkolu Publicznym nr l „Parkowe Skrzaty” istnieje ekologiczny plac zabaw, który powstał dzięki realizacji międzynarodowego polsko-niemieckiego projektu ekologiczno-edukacyjnego[56].
W budynku z końca XIX wieku przy ul. Wolności 57 mieści się Powiatowe Centrum Kształcenia Praktycznego[57].
W Bielawie funkcjonują 2 szkoły średnie: Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zespół Szkół w Bielawie, oraz kilka policealnych szkół.
23 marca 2001 r. w Bielawie została otwarta dziesiąta w Europie, a pierwsza w Polsce i Europie Wschodniej „Szkoła Słoneczna”. Było to wydarzenie na miarę XXI wieku. Szkoła kształci instalatorów solarnych urządzeń instalacji grzewczych: centralnego ogrzewania oraz ciepłej wody użytkowej, a także systemów fotowoltaicznych – współpracujących z siecią elektryczną i akumulatorami. W roku 2002 rozszerzono działalność „Szkoły Słonecznej” tworząc Centrum Energii Odnawialnej.
Od 1990 r. w mieście działa również Zespół Szkół Społecznych, który oprócz szkoły podstawowej i gimnazjum, prowadzi szkołę muzyczną I stopnia.
Inne placówki oświatowe w mieście to: Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy, Zespół Szkół Specjalnych, Poradnia Psychologiczno–Pedagogiczna
↑Góry Sowie – mapa turystyczna w skali 1:50 000, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera S.A., wydanie drugie, Warszawa-Wrocław 1999.
↑AbrahamA.KajzerAbrahamA., Za drutami śmierci, Wałbrzych: Muzeum Gross-Rosen, 2013, ISBN 978-83-89824-09-7. Brak numerów stron w książce
↑Historia [online], Powiat dzierżoniowski [dostęp 2022-11-03](pol.).
↑Ryszard Wolański: Leksykon polskiej muzyki rozrywkowej. Warszawa 1995: Agencja Wydawnicza MOREX. ISBN 83-86848-05-7. Brak numerów stron w książce
↑Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 773.
Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany. T. 1, A-B. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 1996, s. 170. ISBN 83-85579-34-6.
50°40′59″N 16°36′40″E/50,683056 16,611111
Bielawa – Koci Grzbiet (taras widokowy) – Leśny Dworek – Bielawska Polana
droga Szklary-Samborowice – Jagielno – Przeworno – Gromnik – Biały Kościół – Nieszkowice – Żelowice – Ostra Góra – Niemcza – Tatarski Okop – Gilów – Marianówek – Piława Dolna – Owiesno – Myśliszów – Góra Parkowa – Bielawa – Zimna Polana – Kalenica – Bielawska Polana – Zdrojowisko – Nowa Ruda – Tłumaczów – Radków – Pasterka – Karłów – Skalne Grzyby – Batorów – Duszniki-Zdrój – Szczytna – Zamek Leśna – Polanica-Zdrój – Bystrzyca Kłodzka – Igliczna – Międzygórze – Przełęcz Puchacza[44]
Czechy – Hronov[64]
Kanada – Chatham-Kent[64]
Niemcy – Lingen (Ems)[64]
Polska – Ciechanów[64]