Sanskrit

Sanskrit (endonym संस्कृतम् saṃskṛtam) er eit gammalt språk som høyrer til den indoariske greina av den indoeuropeiske språkfamilien. Det blir brukt i dag i religiøs (hinduisk) samanheng, mest i bøner, men ein har òg skrive religiøse og filosofiske tekstar og store litterære verk på språket.

Sanskrit संस्कृतम् saṃskṛtam
Klassifisering	Indoeuropeisk  indoiransk   indoarisk    sanskrit
Bruk
Tala i	Asia
Område	India og ein del andre stader i Sør-Asia og Søraust-Asia
Sanskrittalande i alt	6.100 (folketeljing 1981)
Rangering	Ikkje topp 100
Skriftsystem	Fleire, i dag hovudsakleg devanagari
Offisiell status
Offisielt språk i	India
Normert av	-
Språkkodar
ISO 639-1	sa
ISO 639-2	san
ISO 639-3	san

Historie

Sanskrit har alltid vore eit ynda forskingsspråk for språkvitarar, både indiske og vestlege. Det inneheld mellom anna ei rekke ord som liknar på moderne ord i andre indoeuropeiske språk. Sanskrit er òg eit kasusspråk som kan minna om gammalgresk og latin.

Samanlikning av ord frå sanskrit, gammalgresk, latin og norrønt. Ord som ikkje er etymologisk beslekta med sanskritorda, står i parentes.
Sanskrit	Gammalgresk	Latin	Norrønt
अद- ad-	ἔδ- éd-	ed-	et- 'eta'
अज्रः ajraḥ	ἀγρός agrós	ager	akr 'åker'
अश्वः aśvaḥ	ἵππος híppos	equus	jór 'hest'
भ्रातृ bhrātṛ	φράτηρ phrátēr	frāter	bróðir 'bror'
दंतः daṃtaḥ	ὀδόντ- odónt-	dent-	tǫnn 'tann'
दुहितृ duhitṛ	θυγάτηρ thugátēr	(fīlia)	dóttir 'dotter'
द्वौ dvau	δύο dúo	duo	tveir 'to'
मातृ mātṛ	μήτηρ mḗtēr	māter	móðir 'mor'
पादः pādaḥ	ποδ- pod-	ped-	fótr 'fot'
पितृ pitṛ	πατήρ patḗr	pater	faðir 'far'
सूनु sūnu	υἱός huiós	(fīlius)	sonr 'son'
स्वसृ svasṛ	(ἀδελφή adelphḗ)	soror	systir 'syster'

Tidlegare trudde ein at språket var det eldste ein kjende til innan den indoeuropeiske språkfamilien, men ein har sidan funne ut at hettitisk er eldre. Sanskrit er likevel det eldste indoeuropeiske språket me har ein utfyllande litteratur for, og er truleg òg det eldste som fortsatt er i bruk.

Opphav og utvikling

Manuskript på sanskrit skrive med bhujimolskrift i Bihar eller Nepal på 1000-talet.

Sanskrit stammar frå vedisk, språket til det vediske folket, som kom til India nokre tusen år f.Kr. Språket slik det eksisterer i dag har alltid vore eit språk for dei lærde. Det blei skildra av grammatikaren Pāṇini på 300-talet f.Kr. under namnet संस्कृतभाषा saṃskṛtabhāṣā, som tyder 'kultivert språk'. Han skilde med dette språket han skildra frå folkespråka, som han kalla प्राकृतभाषा prākṛtabhāṣā, eller 'vanleg språk'. På mellom anna hindi blir संस्कृत saṃskṛta uttala [sǝ̃skrit], som er opphavet til namnet på språket i europeiske språk, sanskrit. Prakrit blei omgrepet ein brukte om folkespråk som seinare utvikla seg til moderne indiske språk, som hindi, panjabi og gujarati.

Språket er blitt noko påverka av talespråka, men har òg sjølv påverka dei. Ein vil finna lånord frå sanskrit i dei fleste indiske språka, også dei dravidiske, som ikkje er i slekt med det. Også ikkje-indiske språk, som thai og tagalog, inneheld lånord frå sanskrit grunna kontakt med hinduar i tidlegare tider.

I nyare tid er det òg teke inn mange sanskritord i offisiell hindi, for å reinska ut påverking frå urdu, og markera eit skilje til dette elles så like grannespråket.

Skrift

Sanskrit-setninga «Sjiva signe dei som finn åtgaum i gudespråket.» skrive med ulike indiske skrifttypar.

I dag skriv ein helst sanskrit med देवनागरी devanāgarīskrift, men denne bruken tok først til på 1100-talet og blei ikkje standard før på 1700-talet. Før dette hadde ein gjerne brukt nāgari, ei tidleg form av devanāgarī, शारदा śāradā og मोडी moḍī.

Kjerneområde for særskilde språk brukte sine eigne skriftspråk, til dømes bengali i aust og kannada i sør. Tamilske brukarar av sanskrit utvikla granthaskrifta frå det tamilske alfabetet.

Fonologi

Konsonantar

Sanskrit har desse konsonant-fonema. I kvar rute i tabellen er konsonanten fyrst skriven med devanāgarī, deretter, i feite typar, med IAST (International Alphabet of Sanskrit Transliteration) og til slutt, i hakeparentesar, med IPA-transkripsjon.

	Labial	Alveolar	Postalveolar apikal	Postalveolar laminal	Dorsal	Glottal
Plosiv ustemd uaspirert	प p [p]	त t [t̻]	ट ṭ [ʈ]	च c [ʧ]	क k [k]
Plosiv ustemd aspirert	फ ph [pʰ]	थ th [t̻ʰ]	ठ ṭh [ʈʰ]	छ ch [ʧʰ]	ख kh [kʰ]
Plosiv stemd uaspirert	ब b [b]	द d [d̻]	ड ḍ [ɖ]	ज j [ʤ]	ग g [g]
Plosiv stemd aspirert	भ bh [bʱ]	ध dh [dʱ]	ढ ḍh [ɖʱ]	झ jh [ʤʱ]	घ gh [gʱ]
Nasal	म m [m]	न n [n̻]	ण ṇ [ɳ]
Frikativ		स s [s̻]	ष ṣ [ʂ]	श ś [ʃ]		ह h [ɦ]
Rotikon		र r [ɾ]
Approksimant	व v [ʋ]	ल l [l̻]			य y [j]

• I tabellen er dei fire øvste radene kalla plosivar, trass i at dei fire øvste konsonantane i kolonnen postalveolar laminal er affrikatar.
• Dei artikulasjonsstadene som er kalla postalveolar apikal og postalveolar laminal i tabellen, blir ofte kalla retrofleks og palatal.
• Opposisjonen mellom dei lingvale nasalane न n og ण ṇ [ɳ] er nøytralisert ved sida av postalveolare laminale konsonantar, og vi finn ङ ṅ [ŋ] i staden.
• Opposisjonen mellom alle dei tre nasalane, dvs. म m, न n og ण ṇ [ɳ], er nøytralisert føre alle obstruentar – dvs. plosivane og frikativane i tabellen over – og vi finn ein homorgan nasal, mao. म m føre dei labiale; न n føre alveolare laminale; ण ṇ føre postalveolare apikale; ञ ñ [ɲ] føre postalveolare laminale; og ङ ṅ føre dorsale. I staden for म m, न n, ण ṇ, ञ ñ [ɲ] og ङ ṅ skriv ein ofte अनुस्वार anusvāra, ein prikk over føregåande konsonant, som blir translitterert som ṃ, jamfør दंतः daṃtaḥ 'tann'. Når konsonanten etter anusvāra er ein frikativ, ein approksimant eller eit rotikon (s, ṣ, ś, h, v, l, y eller r), blir han realisert ved nasalisering av føregåande vokal, slik at संसार saṃsāra 'attfødingssyklus' blir uttala [sãsaːɾa].
• Legg merke til at sanskrit-ortografien har eigne symbol for to nasalar som ikkje er eigne fonem, nemleg ञ ñ og ङ ṅ.
• Når h står sist i eit ord, blir han skriven ः ḥ og uttala ustemt, dvs. som [h]. Jamfør अश्वः aśvaḥ 'hest'.

Vokalar

Sanskrit har tre korte monoftongar, fem lange monoftongar og to diftongar. I kvar rute i tabellen er konsonanten fyrst skriven med devanāgarī, deretter med IAST (International Alphabet of Sanskrit Transliteration) og til slutt med IPA-transkripsjon.

Korte monoftongar

	Fremre urunda	Sentral urunda	Bakre runda
Trong	इ i [ɪ]		उ u [ʊ]
Midtre
Open		अ a [a]

Lange monoftongar

	Fremre urunda	Sentral urunda	Bakre runda
Trong	ई ī [iː]		ऊ ū [uː]
Midtre	ए e [eː]		ओ o [oː]
Open		आ ā [aː]

Diftongar

	Fremre urunda	Sentral urunda	Bakre runda
Frå open til trong	ऐ ai [aɪ]		औ au [aʊ]

Syllabiske konsonantar

Sanskrit har tre syllabiske konsonantar, dvs. konsonantar som fungerer som kjerne i stavinga, nemleg dei tre likvidane ऋ ṛ [r̩], ऋृ ṝ [r̩ː] og लृ ḷ [l̩].

Bakgrunnsstoff

Wikipedia på sanskrit