Anton Constandse

Anton Constandse
	Anton Constandse in 1973
Achtergrondinformatie
Naam	Anton Levien Constandse
Geboren	13 september 1899
Geboorteplaats	Brouwershaven
Overleden	23 maart 1985
Overlijdensplaats	Den Haag
Land	Nederland
Beroep	journalist, auteur, publicist
Portaal	Media

Anton Levien Constandse (Brouwershaven, 3 september 1899 – Den Haag, 23 maart 1985) was een Nederlandse schrijver, journalist, anarchist, atheïst en vrijdenker.

Levensloop

Constandse was afkomstig uit een deels doopsgezind milieu, volgde de catechisatie bij dit kerkgenootschap en deed er openbare belijdenis van het geloof. Tijdens de Eerste Wereldoorlog wendde hij zich tot het anarchisme en het atheïsme en werd een fel pleitbezorger van beide overtuigingen. In 1918 behaalde hij de lagere onderwijsakte alsmede een lagere akte Frans. Later zou hij ook nog twee middelbare aktes Frans behalen. In 1920 werd hij veroordeeld voor heling en werd hij een half jaar opgesloten in de 'modelgevangenis' Veenhuizen.^[bron?]

Hij werkte slechts kortstondig in het onderwijs en op kantoor, gaf wat bijlessen en een tijdlang privélessen, in de jaren dertig, maar was overwegend als journalist en publicist actief. Intussen leidde hij in de jaren twintig de uitermate activistische bladen voor anarchistische jongeren Alarm en De Moker. In de jaren twintig voerde hij verder debatten over het atheïsme met ds. A.H. de Hartog en kwam zijn Grondslagen van het atheïsme (1926) uit. In 1927 werd hij tot twee maanden gevangenisstraf veroordeeld, omdat hij Nederlandse soldaten, die bij een internationaal opgezette bezetting van de Chinese havenstad Shanghai waren betrokken, had opgeroepen tot dienstweigering.

Van 1921 tot 1926 was hij getrouwd met Johanna van Harselaar; uit dit huwelijk kwamen geen kinderen voort. In 1938 hertrouwde hij met Gerarda Hendrika van der Gaag. Met haar had hij een zoon.

Constandse maakte een ontwikkeling door van een linkse pacifistische anarchist tot een meer 'zakelijke' vrijdenker, die onder druk van het opkomende fascisme en zijn ervaringen in de Spaanse Burgeroorlog, waarvoor hij in 1936 voor het blad De Dageraad verslag uitbracht, het anarchisme en het pacifisme liet varen. Zijn nieuwe bevindingen kregen hun weerslag in zijn boek Grondslagen van het anarchisme (1938).

Als vergelding voor de internering van Duitsers in Nederlands-Indië werd hij op 7 oktober 1940 samen met 109 anderen als gijzelaar naar Buchenwald overgebracht. Later werd hij in Nederland ondergebracht, onder meer in het kleinseminarie Beekvliet in Sint Michielsgestel en in kamp Vught. Tijdens deze gevangenschap ontmoette hij de oud-directeur van het Algemeen Handelsblad, waarvoor hij van 1945 tot 1964 hoofd van de redactie buitenland werd. Zijn anarchistische verleden vormde geen beletsel om bij deze liberale krant te werken, mede omdat hij een heel zakelijke wijze van verslaglegging placht te hanteren. Tegenover intimi rechtvaardigde hij zijn dienstbetrekking bij het Kapitaal dat de vorm van anarchisme, die hij voorstond, eigenlijk een speciale vorm van het liberalisme is. Constandse was ook wetenschapper: als hispanist promoveerde hij in 1951 op het proefschrift Le Baroque espagnol et Calderon de la Barca.

Constandse was een groot bewonderaar van Multatuli.

Verder heeft hij ook nog voor het Humanistisch Verbond, De Vrije Gedachte, De Gids, De AS, De Vrijdenker, Verstandig Ouderschap, het tijdschrift van de NVSH en Mens en Wereld gewerkt. In de laatste jaren van zijn leven was zijn krakend stemgeluid bijna wekelijks te horen in de radio-uitzending Het Gebouw van de VPRO, waarin hij zich in zijn commentaren steeds opnieuw en vurig bleef verzetten tegen oorlog, kapitalisme, kolonialisme, imperialisme en vooral de buitenlandse politiek van de Verenigde Staten. Na de door de VS uitgelokte gewelddadige coup en val in 1973 van de regering Salvador Allende van Chili brak zijn elan en werden zijn commentaren cynischer en pessimistischer.

Hij schreef in totaal 5000 artikelen, hield 2750 lezingen en schreef 40 boeken, waarvan het laatste postuum in 1985 verscheen onder de titel Een ongewenste gast, gericht tegen het bezoek van de toenmalige paus aan Nederland.

Citaten

"De wereld wordt geregeerd door dwazen, en de dwazen worden geregeerd door angst."
" We kunnen onze tegenwoordige maatschappij evenzeer omschrijven als een 'genotzoekende ongelukkige samenleving' " (Studio, 1972)
" Belangrijk is, dat je je niet hecht aan maatschappelijk comfort, zekerheden, of prestige van het burgerlijk leven. Om je vrijheid te behouden is het zeer belangrijk om elk ogenblik afstand te kunnen doen. Je moet je zekerheden niet te kostbaar maken. Je moet je wennen aan soberheid. Ik geloof dat dit een 'noodzakelijke' levenshouding voor de toekomst gaat worden." (Studio, 1972)^[1]
"De organisatie van een 'romp-Europa', een verminkt werelddeel dat zwaar bewapend is, en ook nog afhankelijk van de Verenigde Staten, zulk een karikatuur van een Europese federatie moet dan worden verkocht in een campagne voor 'Europese verkiezingen' voor een quasi-parlement, dat op zijn beurt weer een aanfluiting is van de burgerlijke democratie." (in De AS, 1978)

Bibliografie (selectie)

Brochures:

Weg met de vakorganisaties, 1922 (24 blz.)
De ellende der religie. Strijdschrift tegen De Middaghoogte en Dr. A.H. de Hartog, 1923 (20 blz.); herdruk 1993
God is het kwaad, 1924 (32 blz.); reprint Jan Börger-Bibliotheek, Moerkapelle, 1993, reprint bij de AS, Moerkapelle, 1995
Socialisme tegenover de godsdienst, 1924 (16 blz.)
Welke partijen zullen ontwapenen? 1925 (20 blz.)
De waarheid over Rusland, 1925 (16 blz.)
Ludwig Feuerbach en zijn wijsbegeerte van het atheïsme, 1925 (34 blz.)
F.D. Nieuwenhuis als opvoeder, 1926 (16 blz.)
De opstand op Java, 1927 (16 blz.)
Vakorganisatie en revolutie, 1927 (16 blz.)
Het bedrog der SDAP, 1927 (16 blz.)
De SDAP en de dienstweigering, 1927 (16 blz.)
Kan er een god zijn? 1927 (Nederlandse uitgave, 16 blz.)
Kan er een god zijn? 1927 (Vlaamse uitgave, 12 blz.)
Heeft Jezus geleefd? 1927 (16 blz.)
De godsdienst in de caricatuur, 1928 (48 blz.)
Tolstoi als revolutionair, 1928 (16 blz.)
Hedendaags bijgeloof, 1929 (32 blz.)
Heeft Jezus geleefd? 1929 (gewijzigde herdruk, 16 blz.)
De onzedelijkheid van de christelijke huwelijksmoraal, 1929 (16 blz.)
Godsdienst is opium voor het volk, 1929 (16 blz.); reprint bij de AS, Moerkapelle, 1993.
Ons vorstenhuis en ons volk, 1929 (8 blz.)
Anarchisme, 1930 (16 blz.)
Huwelijken worden in de hemel gesloten, 1930 (16 blz.)
Godsdienstvervolging in Rusland? 1930 (8 blz.)
De revolutie die nadert, 1931 (16 blz.)
Crisis, oorlog, revolutie, 1932 (16 blz.)
Waarheen gaat Rusland? 1932 (16 blz.)
De universiteit jubileert, 1932 (pseudoniem A. Elsee, 16 blz.)
Spinoza en het atheïsme, 1932 (16 blz.)
God, gezin, gezag, 1932 (16 blz.)
Muiterij en honger in Indonesië, 1933 (16 blz.)
Nederland, God en Oranje, 1933 (16 blz.)
Willem de Zwijger, muiterij en de SDAP, 1933 (16 blz.)
Van Ebert tot Hitler, 1933 (16 blz.)
Crisis, christendom en Jodenvervolging, 1933 (16 blz.)
Van Calvijn tot Colijn, 1933 (16 blz.)
Leven de doden? 1933 (22 blz.)
Europa's ondergang in bijgeloof en fascisme, 1934 (16 blz.)
Verloren illusies en blijvende idealen, 1934 (16 blz.)
Is de techniek een vloek? 1935 (16 blz.)
Sexuele nood en fascisme, 1935 (16 blz.)
De rooftocht in Abessynië, 1935 (16 blz.)
Wat drijft Mussolini? 1935 (16 blz.)
Het plan van de arbeid, 1935 (16 blz.)
Bellamy, het jaar 2000 en de arbeidersklasse, 1936 (16 blz.)
Met Moskou ten oorlog? 1936 (32 blz.)
Het Spaanse treurspel, 1936 (16 blz.)
Rood fascisme, 1937 (24 blz.)
Multatuli als hervormer, 1937 (16 blz.); uitgegeven door de schrijver in samenwerking met het "Multatuli-Museum", 1937, radiorede uitgesproken voor het Multatuli-Museum op 10 april 1936, hoofdstukken II, IV, VII en IX in 1937 toegevoegd.
De kerkstrijd in Duitsland, 1938 (16 blz.)
Het probleem van de dood, 1946 (12 blz.)
Spinoza, 1946 (8 blz.)
Geen godsdienst, wat dan? 1948 (24 blz.)
Het heilig jaar, Petrus en Rome, 1949 (20 blz.)
Kort begrip der vrije gedachte, 1950 (24 blz.)
L. Feuerbach en zijn kritiek op het christendom, 1951 (Verkorte herdruk, 40 blz.)
Communisme en democratie, 1969 (20 blz.)
Ideologie en politiek, 1971 (20 blz.)
De vrije mens in een leefbare wereld, 1974 (20 blz.)
Nieuwe gevaren bedreigen onze vrijheid, 1976 (14 blz.)
120 Jaar Vrijdenkers Beweging - De Dageraad - De Vrije Gedachte, 1976 (16 blz.)
Anarchisme, 1977 (Stichting Burgerschapskunde, 36 blz.)
Multatuli en Spinoza, 1977 (26 blz.)
Verantwoording, 1979 (18 blz.)
Leven op een vulkaan, 1982 (16 blz.)
Multatuli en Johannes van Vloten, 1984
De paus in Nederland. Een ongewenste gast, 1985 (postuum, 34 blz.)

Boeken:

Grondslagen van het atheïsme, 1926 (320 blz.); tweede druk 1938. Gewijzigde heruitgave in 1978 onder de titel Grondgedachten van het atheïsme. Fotomechanische herdruk van de tweede druk uit 1938 bij Pamflet, Groningen/Driebergen, 1994.
De zelfvernietiging van het Protestantisme, 1927 (122 blz.); reprint bij uitg. de AS, Moerkapelle, 1993.
Grote persoonlijkheden, 1928 (christelijke romantici, Ibsen, Heine, 144 blz.)
De schande, 1928 (sociale roman, 190 blz.)
Arische cultuur of Pruisendom, 1935 (92 blz.)
De autobandieten, 1936 (De geschiedenis van de Bonnot-bende in verhalend proza, 152 blz.); tweede druk 1977, derde druk 2010.
Sexuologie en levensleer. De sexuele en politieke psychologie van Dr. W. Reich, 1938 (64 blz.); herdruk bij Kritiese Uitgeverij, Tilburg, 1969.
Dertig jaar Sowjet-Unie, 1947 (208 blz.)
Michail Bakoenin, Russisch rebel. Een biografie, 1948 (vie romancée, 280 blz.); 2de druk Pamflet, Amsterdam/Groningen, 1976; derde druk 1980.
Vertellingen van Cervantes, 1949 (vertaald en ingeleid, 375 blz.)
Le Baroque espagnol et Calderon de la Barca, dissertatie, Amsterdam: Van Campen, 1951; 144 blz.
Mexico en Midden-Amerika, 1957 (224 blz.); tweede druk 1963.
Achter de schermen der diplomatie, 1959 (192 blz.); tweede, herziene, druk 1976 onder de titel: Achter de schermen van de diplomatie. Over de achtergronden van de Tweede Wereldoorlog en zijn gevolgen, ISBN 9029005637.
Het lot belooft geen morgenrood. Beeld en balans van onze eeuw, 1960 (278 blz.); derde druk onder de titel Geen morgenrood, 1979.
Dynastie van staal. Honderdvijftig jaar Krupp, 1961 (192 blz.)
Gelijk hebben en krijgen, 1962 (met mr. J.L. Heldring en Paul van 't Veer, 160 blz.)
Tito, 1962 (96 blz.); tweede druk 1977.
Chroestsjow, 1963 (96 blz.)
Cuba, 1964 (268 blz.)
Joegoslavië, 1964 (216 blz.); tweede druk 1968
Kennedy, 1965 (96 blz.)
Geschiedenis van het humanisme in Nederland, 1967 (192 blz.); vijfde druk 1984.
Anarchisme van de daad, 1969 (192 blz.); zesde druk 1980.
Indo-China, relaas van een tragedie. Feiten over Vietnam. Voor het comité Kunstenaars voor Vietnam, De Bezige Bij, Amsterdam, 1971 (96 blz.)
Mao Tse-Toeng, 1972 (86 blz.)
De Alarmisten 1918-1933, Politieke teksten, gedichten, essays en tekeningen uit de anarchistische tijdschriften 'Alarm' en 'Opstand', 1975 (160 blz.)
De jaren der verleugening, 1975 (240 blz.); tweede druk 1975.
Humanisme en socialisme, 1975 (met W. van Dooren; 152 blz.)
Bevrijding door verachting. Essays, 1976 (12 essays, 180 blz.)
F. Domela Nieuwenhuis en het anarchisme in Nederland, bijdrage in: De volle vrijheid - Ideologie en geschiedenis van het anarchisme - Manteau, 1976 - ISBN 90-223-0521-X
Eros, de waan der zinnen, 1977 (12 essays, 189 blz.) ISBN 9029005157; tweede druk 1979.
Grondgedachten van het atheïsme, 1978 (196 blz.)'
Anarchisme, inspiratie tot vrijheid, 1979 (210 blz.); tweede druk 1981.
Oranje zonder mythe, Pamflet, Amsterdam 1980, tevens 2de en 3de druk in 1980 (80 blz.),
De derde wereldoorlog: analyse van de voorbereidingen, 1980 (80 blz.)
Het weerbarstige woord, 1981 (Zeventien essays, 202 blz.)
Het soevereine ik: het individualisme, van Lao-tse tot Friedrich Nietzsche, 1983 (192 blz.)
De bron waaruit ik gedronken heb. Herinneringen van een vrijdenker, 1985 (postuum, 152 blz.). Compilatie van autobiografische fragmenten.

Daarnaast publiceerde Constandse van 1956 t/m 1984 in totaal 65 hoofdstukken in boeken en bundels. Voor een overzicht zie De bron waaruit ik gedronken heb. Herinneringen van een vrijdenker, Amsterdam: Meulenhoff, 1985, blz. 140-143.

Literatuur

Anton Constandse - Leven tegen de stroom in, door Bert Gasenbeek, Rudolf de Jong, Pieter Edelman, druk 1999, 268 blz., uitgeverij Papieren Tijger - Breda en uitgeverij Het Humanistisch Archief - Utrecht, ISBN 9067280992
Jan Rogier, 'Anton Constandse', in: Jan Rogier, De Geschiedschrijver des Rijks en andere socialisten. Politieke portretten I, Nijmegen: Socialistiese Uitgeverij Nijmegen, 1979, pp. 213–219 (oorspr. verschenen in weekblad Vrij Nederland in 1969). Bij de zeventigste verjaardag van Constandse verscheen een speciaal aan hem gewijd dubbelnummer van De Gids, waarvan hij redacteur was. Behalve een bloemlezing uit zijn werk van 1919 tot 1969 bevat dit nummer een gesprek van Theo Stibbe met hem en een beknopte bibliografie, waarin de door hem tot dan toe geschreven boeken, brochures en bijdragen aan boeken zijn opgenomen. Onvermeld bleven zijn talloze bijdragen aan tijdschriften, dag- en weekbladen.

Externe links

Biografie op de site van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis
Profiel bij de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (dbnl)
archief vrij raadpleegbaar bij het International Instituut for Social History

Bronnen, noten en/of referenties

↑ uit interview met voor Studio (1972): Een vrij man [1]

[1] uit interview met voor Studio (1972): Een vrij man [1]

[1]