Naamval

Een naamval of casus is een middel waarmee de grammaticale functie van een lidwoord, naamwoord of voornaamwoord in het grotere verband van de zin wordt aangegeven. Meer in het bijzonder wordt meestal gedoeld op de morfologische kenmerken waardoor de betreffende woorden bepaalde uiterlijke wijzigingen ondergaan, in de vorm van vaste naamvalsuitgangen en/of een paradigmatische vormverandering. Daarnaast wordt soms ook gesproken van "onzichtbare" (abstracte) naamvallen.

Naamvallen

Abessief Ablatief (zesde naamval) Absolute naamval Absolutief Accusatief (vierde naamval) Adessief Adverbialis Algemene Latijnse vervoegingen en verbuigingen Allatief Apudessief Associatief Aversief Benefactief Causalis-finalis Causatief Comitatief Datief (derde naamval) Delatief Dieptecasus Distributief Elatief Ergatief Essief Exessief Factitief Genitief (tweede naamval) Illatief Inessief Instructief Instrumentalis (achtste naamval) Intratief Locatief (zevende naamval) Multiplicatief Nominatief (eerste naamval) Objectief Obliquus (Hindi) Obliquus Partitief Pegatief Pertingent Prepositionalis Prolatief Sociatief Sublatief Superessief Temporalis Terminatief Translatief Vocatief (vijfde naamval)

Talen waarin naamvallen een belangrijke rol spelen worden synthetische talen genoemd. Analytische talen zijn talen waarin de rol van naamvallen veel beperkter is. Het meest extreme geval, het volledig ontbreken van een naamvallensysteem (of in iets bredere zin van flexie), is kenmerkend voor een isolerende taal.

Sommige talen, zoals het Nieuwgrieks en het Arabisch, hebben slechts een paar naamvallen. Andere niet-Indo-Europese talen hebben er veel meer, zoals veel Oeraalse talen en het Baskisch. De Chinese talen en de in een klein deel van Afrika gesproken Gbe-talen worden tot de isolerende talen gerekend omdat deze talen vrijwel volledig zonder naamvallen werken.

Indo-Europese naamvallen

In de meeste Indo-Europese talen is het aantal naamvallen in de loop der tijd drastisch verminderd of zijn de naamvallen zelfs nagenoeg helemaal verdwenen, behoudens de verbogen vormen van het persoonlijk voornaamwoord (dit geldt met name voor de Romaanse talen), zo men deze vormen ook tot de naamvallen wil rekenen.

Voorbeelden van Indo-Europese talen waarin morfologisch zichtbare naamvallen een belangrijke rol zijn blijven spelen zijn het Latijn, Duits en de meeste Slavische talen (zoals het Russisch). In al deze talen gaat het naamvallensysteem terug op dat van het Proto-Indo-Europees, dat vermoedelijk acht naamvallen kende (zie hieronder).

Oorsprong

Het merendeel van de historisch-taalkundigen is van mening dat naamvalsuitgangen zich hebben ontwikkeld uit eerdere zelfstandige elementen die gaandeweg tot suffix werden, een proces dat grammaticalisatie wordt genoemd.

Benamingen

De acht Indo-Europese naamvallen hebben verschillende namen: aangegeven met de rangtelwoorden eerste t/m achtste en de vernederlandsing van de Latijnse namen. Het onderscheid tussen de locatief en de instrumentalis bestaat tegenwoordig nog in veel Slavische talen.

Rangtelwoord	Vernederlandsing
Eerste naamval	Nominatief
Tweede naamval	Genitief
Derde naamval	Datief
Vierde naamval	Accusatief
Vijfde naamval	Vocatief
Zesde naamval	Ablatief
Zevende naamval	Locatief
Achtste naamval	Instrumentalis

Overzicht van alle bekende naamvallen

Het naamvallensysteem op zich is niet specifiek iets voor de Indo-Europese taalfamilie. De term naamval wordt dan ook in breder verband tevens gebruikt voor vergelijkbare systemen in andere taalgroepen dan de Indo-Europese, al zijn de meeste taalkundigen van mening dat de betreffende verschijnselen in bijvoorbeeld het Hongaars niet echt of zelfs helemaal niet vergelijkbaar zijn.

Naamval	Betekenis	Voorbeeld in het Nederlands	Voorbeelden van talen met een afzonderlijke naamvalsvorm
Abessief	afwezigheid van iets	zonder het huis	Fins, Estisch, Hongaars
Ablatief (1)	indirect	het huis betreffend	Latijn, Sanskriet, Hongaars
Ablatief (2)	beweging ergens vandaan	van het huis weg	Fins, Estisch, Latijn, Turks, Tamil, Hongaars
Ablatief (3)	handelend voorwerp	door het huis	Latijn, Hongaars
Absolutief	subject van onovergankelijke werkwoorden; object van overgankelijke werkwoorden	het huis	Baskisch
Accusatief	direct object	het huis	Arabisch, Esperanto, Latijn, Grieks, Oudiers, Duits, Engels, Russisch, Tsjechisch, Slowaaks, Pools, Roemeens, Hongaars, Servisch
Adessief	dichtbij / op / om...heen	bij het huis	Fins, Estisch, Hongaars
Adverbialis	bijwoord (afgeleid van bijvoeglijk naamwoord)	...	Abchazisch, Georgisch, Hongaars
Allatief	beweging ergens heen	naar het huis, tot bij het huis	Fins, Estisch, Hongaars
Antessief	voorafgaand aan	voorafgaand aan het concert	Dravidische talen
Apudessief	naast	naast het huis	Tsezisch, Bezjta
Aversief (evitatief)	vermijdend/vrezend	het huis vermijdend/vrezend	Australische talen
Causalis-finalis	reden, oorzaak of doel voor iets	omwille van/wegens het huis	Hongaars
Comitatief	samen met	met het huis	Estisch, Hongaars
Comparatief (Equatief)	(net) als	net als het huis	Mari, Ossetisch, Fins, Sumerisch, Hongaars
Datief	richting, ontvanger; indirect object	aan het huis, ten huize	Duits, (oud-)Latijn, Russisch, Hindi, Oudiers, Pools, Roemeens, Tsjechisch, Slowaaks, Nederlands, Grieks, Hongaars, Servisch
Delatief	van...af, van...uit, over	van het huis af	Hongaars
Distributief	per, … voor …	per huis, huis voor huis	Hongaars
Distributief-temporalis	(eens) per, elke	jaarlijks, elke ochtend	Hongaars
Elatief	beweging ergens uit	het huis uit	Fins, Estisch, Hongaars
Ergatief	subject dat een overgankelijk werkwoord uitvoert	het huis	Baskisch, Inuktitut
Essief	kenmerk	zoals het huis	Fins, Estisch, Middelegyptisch
Essief-modalis	tot, bij wijze van, als	als/bij wijze van huis	Hongaars
Exessief	van...in (toestand)	van een huis tot...	Savo-Fins
Finalis	voor een huis, met een huis als einddoel	...	Semitische talen (vroeger)
Formalis	als, bij wijze van	als/bij wijze van huis	Hongaars
Genitief	bezit, betrekking	des huizes	Fins, Estisch, Arabisch, Nederlands, Duits, Hebreeuws, Oudiers, Modern-Iers, Latijn, Grieks, Pools, Roemeens, Tsjechisch, Slowaaks, Engels, Russisch, Servisch
Illatief	beweging naar binnen	het huis in	Fins, Estisch, Hongaars
Inessief	binnenin	in het huis	Fins, Estisch, Hongaars, Erzja, Ossetisch, Tsezisch, Hongaars
Instrumentalis / Instructief	benutten van iets	door het huis	Russisch, Sanskriet, Pools, Tsjechisch, Fins, Hongaars, Servisch, (oud-)Latijn
Intratief	tussen	tussen de huizen	Limbu
Latief	naar...toe	naar het huis toe	Fins, Erzja, Moksja, Mari, Hongaars
Locatief	plaats	in / bij het huis, ten huize	Sanskriet, Lets, Pools, Turks, Xhosa, (oud-)Latijn, Russisch, Tsjechisch, (Nederlands zie locatief), Hongaars, Servisch
Multiplicatief	aantal	drie huizen	Hongaars, Cherokee (taal)
Nominatief	onderwerp	het huis	vrijwel elke taal
Obliquus	omvattend/betreffend, ofwel elke andere naamval dan het onderwerp		Hindi, Kirmanci, Zazaki, Adygees, Kabardijns, Oebychs, Bulgaars (alleen bij voornaamwoorden)
Partitief	enkele / aantal / deel van	deel van huis	Fins, Estisch, Hongaars
Pegatief	agens met datief	...	Tlapaneeks
Pertingent	in aanraking met	in aanraking met het huis	Tlingit
Postpositionalis	voor bepaalde achterzetsels	het huis aan ...	Hindi
Prepositionalis	na bepaalde voorzetsels	... aan het huis	Russisch
Prolatief {Prosecutief, Vialis}	medium: "door...heen, door middel van"	door middel van het huis	Fins, Estisch, Nenets, Baskisch, Inuktitut, Hongaars
Sociatief	in gezelschap van	(samen) met het huis	Hongaars
Subessief	onder, lager dan	onder het huis	Tsezisch
Sublatief	naar het oppervlak/de bodem van	naar de bodem van het huis	Fins, Hongaars, Tsezisch
Superessief	op het oppervlak van	op het huis	Hongaars, Ossetisch, Tsezisch
Temporalis	om, met, tijdens, gedurende	gedurende de maaltijd	Hongaars
Terminatief	einde van een beweging, beëindiging in ruimte of tijd	tot aan het huis	Fins-Oegrische talen, Mongoolse talen, Sumerisch, Tibetaans
Translatief	tot, in, verandering naar iets	verandert in een huis	Fins, Hongaars, Estisch
Vocatief	aanspreekvorm	huis!	Latijn, Grieks, Oudiers, Modern-Iers, Sanskriet, Pools, Bulgaars, Tsjechisch, Welsh, Servisch

Gebruik

Naamvallen vs. voorzetsels

Talen waarin naamvallen niet of nauwelijks een rol spelen bedienen zich in plaats daarvan op uitgebreide schaal van voorzetsels. Een voorbeeld van een naamvallen- versus voorzetselsysteem aan de hand van het Duits en het Nederlands:

Voorbeeld van een naamvallen-
versus voorzetselsysteem

Duits	Nederlands
Das Auto meines Bruders	De auto van mijn broer
Tod den Spammern!	Dood aan de spammers!

Het Duits bezigt hier aparte naamvalsvormen om de functie van mein Bruder (genitief) en die Spammer (datief) aan te geven. Het Nederlands bezigt in plaats daarvan voorzetsels: in de eerste zin van, in de tweede aan. In de eerstgenoemde zin kan het Duits echter ook een voorzetsel gebruiken, wat in de informele spreektaal zelfs de gangbare manier van uitdrukken is: das Auto von meinem Bruder. Na von staat dan een andere naamval, de datief. In de tweede voorbeeldzin is een alternatief met een voorzetsel in het Duits echter uitgesloten.

In het Duits en andere talen waarin naamvallen belangrijk zijn, worden naamvallen en voorzetsels ook dikwijls in combinatie met elkaar gebruikt, waarbij zogeheten rectie optreedt. Dit is vooral belangrijk bij voorzetsels die in combinatie met meer dan één naamval kunnen voorkomen, waardoor er een verschil in betekenis wordt gecreëerd:

• In het Russisch betekent het voorzetsel s bijvoorbeeld ofwel met ofwel vanaf. In het eerste geval gaat het gepaard met de instrumentalis in het tweede met de genitief.
• In het Duits en Latijn kan het voorzetsel in met twee verschillende naamvallen worden gecombineerd, waarmee wordt uitgedrukt of er al dan niet sprake is van een ergens naartoe bewegen:

Er fährt in die Stadt. — Accusatief: Hij rijdt naar de stad.

Er fährt in der Stadt. — Datief: Hij rijdt in de stad (rond).

Naamval vs. woordvolgorde

Het gebruik van naamvallen in een taal hangt tot op zekere hoogte samen met de mate waarin de woordvolgorde vastligt. Een voorbeeld aan de hand van het Nederlands en het Latijn:

• Cornelia slaat Marcus

Aan Cornelia en Marcus is niet te zien welke functie ze hebben in de zin. Je kan niet zeggen Marcus slaat Cornelia als je bedoelt dat Marcus geslagen wordt door Cornelia. In het Latijn – waar de zelfstandige naamwoorden uitgangen kregen – is het anders. De volgende twee zinnen betekenen hetzelfde:

• Cornelia Marcum castigat (Cornelia slaat Marcus)
• Marcum Cornelia castigat (Cornelia slaat Marcus)

Dit kan omdat in het Latijn de functie van woorden uit de naamvalsvorm ervan blijkt. De nominatiefuitgang -a bij Cornelia wijst er in dit geval op dat Cornelia onderwerp is in deze zin. De accusatiefuitgang -um bij Marcum wijst erop dat dit woord lijdend voorwerp is. Hierdoor is de woordvolgorde dus niet meer van belang. Zou je willen zeggen dat Marcus Cornelia slaat, dan wordt het:

• Marcus Corneliam castigat (Marcus slaat Cornelia)
• Corneliam Marcus castigat (Marcus slaat Cornelia)

Als er persoonlijke voornaamwoorden worden gebruikt die in het Nederlands nog naamvalsvormen kennen, is het omdraaien van de volgorde ook hier vaak mogelijk: Hij ziet mij niet betekent hetzelfde als: Mij ziet hij niet. In de tweede zin wordt het voorwerp (mij) beklemtoond.

In het Latijn werkt dit ook bij gecompliceerdere zinnen, bijvoorbeeld:

• Cornelia Marco librum antiquum dat (Cornelia geeft Marcus een oud boek)
• Marco dat librum Cornelia antiquum
• Antiquum Cornelia dat librum Marco
• Librum Marco Cornelia antiquum dat

Alle mogelijke woordvolgordes (in dit geval 120) zijn in deze zin mogelijk, zonder dat de betekenis verandert. De nadruk in de zin kan echter wel verschillend zijn. De nominatiefuitgang -a geeft aan dat Cornelia onderwerp is, -um (accusatief) dat librum (boek) en antiquum (oud) lijdend voorwerp zijn en -o (datief) dat Marco meewerkend voorwerp is. Hierdoor maakt de volgorde waarin ze staan niet meer uit.

Naamvallen in afzonderlijke talen

Nederlands

Zie ook Nederlandse grammatica

Het moderne Nederlands kent alleen nog een echt naamvalsonderscheid bij sommige persoonlijke voornaamwoorden. Hier is dus wij nominatief en ons datief en accusatief:

• Wij vragen de anderen.
• De anderen vragen ons.

Anders kent het Nederlands in principe geen naamvalsonderscheid meer. In plaats daarvan spelen woordvolgorde en het gebruik van voorzetsels een belangrijke rol bij het bepalen van de grammaticale functies van zinsdelen.

In uitdrukkingen als de onderstaande is de eerdere verbuiging van het lidwoord en/of het zelfstandig naamwoord nog te zien:

• De heer des huizes = de heer van het huis
• Het jaar der jaren = het jaar van de jaren
• Het beste lied aller tijden = het beste lied van alle tijden
• 's Morgens ga ik naar school = Des morgens ga ik naar school = In de morgen ga ik naar school
• Woordenboek der Nederlandsche taal = Woordenboek van de Nederlandse taal
• Van harte!
• Op den duur
• Dat doet niet ter zake
• Iemand in koelen bloede vermoorden

Ook in (achter)namen komen nog naamvallen voor:

• Peter van den Berg
• Wilko ter Witte
• Jan den Appel

De genitief komt van alle traditionele Indo-Europese naamvallen in geschreven modern Nederlands nog het meest voor, al beperkt het gebruik zich tot de formele of gekunstelde stijl. Het Nederlands kent daarnaast, net als het Engels en Duits, een aan de tweede naamval verwante vorm, ook wel de Saksische genitief genoemd.

Zie ook

• Declinatie (taalkunde)
• Dieptecasus
• Lijst van Nederlandse versteende uitdrukkingen met een naamval
• Ontleding (grammatica)

Bronnen, noten en/of referenties

Noten

Referenties