Klokkenstoelen in Friesland

Klokkenstoelen in Friesland geeft een overzicht van klokkenstoelen in Friesland. De locatie van een klokkenstoel is soms aangegeven door een bord. Op de oudere borden komt de naam in de vorige spelling ‘klokkestoel’ nog voor.

Klokkenstoel

Een klokkenstoel is een stellage waarin één of meerdere klokken hangen. Type klokkenstoelen:

Een klokkenstoel in een kerktoren of klokkentoren.
De klokkenstoel als losstaand bouwwerk. Onderverdeling in twee typen:
- Een open constructie (klokkenstoel op poten).
- Een gesloten bouwwerk (ook klok(ken)huis genoemd).
Een klokkenstoel aan de gevel van een kerk.

Geschiedenis

De klokkenstoel als losstaand bouwwerk dankt zijn ontstaan waarschijnlijk aan het feit dat bepaalde gebieden in Friesland te arm waren, of de gemeenschappen te klein, om een kerk te bouwen. Soms werd er een kerkje gebouwd zonder toren en werd de klok in een aparte klokkenstoel geplaatst. Werd er later wel een kerk gebouwd dan werd de klokkenstoel, nadat de klok in de kerktoren was gehangen, gesloopt. Omgekeerd gebeurde het ook dat als een kerkgebouw of kerktoren tot ruïne was vervallen er een klokkenstoel werd gebouwd.

Meestal staat de klokkenstoel in een dorp of buurtschap. Slechts enkele klokkenstoelen bevinden zich buiten de provincie Friesland en daarom mag de klokkenstoel een typisch Fries bouwwerk genoemd worden.

De klokkenstoel is bedoeld om de doden te beluiden. Er is ook een traditie van het Sint Thomasluiden, zoals in Katlijk en Oudehorne, om de boze geesten te verjagen.

Oude klokkenstoelen zijn meestal meerdere malen gerestaureerd. Bijna alle klokkenstoelen van Friesland vallen onder de monumentenzorg. Bij enkele klokkenstoelen is ook een toelichting op de geschiedenis van de desbetreffende klokkenstoel of klok aanwezig.

Architectuur klokkenstoel

De klokkenstoel laat zich beschrijven door het type dakvorm en nog een aantal bijzonderheden.

Dakvorm klokkenstoel

Een klokkenstoel heeft een van de volgende dakvormen:

Zadeldak
Schilddak
Helmdak

Overige bijzonderheden klokkenstoel

Op de klokkenstoel kan ook een weerhaan, een trap, of een vlaggenmast bevestigd zijn. De verdere omschrijving bevat het gebruikte materiaal en de fundering.

Veelal is de klokkenstoel gemaakt van hout, maar de klokkenstoelen van Luinjeberd, Gersloot, De Knipe, Oudehorne en Rottum zijn van gewapend beton.

Een aantal klokkenstoelen staat op een fundering van zwerfstenen, zoals in: Appelscha, Brongerga, Doniaga, Donkerbroek, Drachtstercompagnie, Follega, Legemeer, Nijeberkoop, Ouwster-Nijega en Spanga.

Bijzonderheden klok

De klokken zijn een verhaal apart. In sommige gevallen zijn ze al eeuwen oud. Een aantal is uit de veertiende eeuw. In de klokkenstoel van Langedijke hangt een klok uit 1300, het is de oudste van Noord-Europa. In de Tweede Wereldoorlog werd een aantal klokken door de bezetter gevorderd en omgesmolten, zoals de klokken van Loënga en Mirns. De klok van Goïngarijp is met zijn 1135 kg de zwaarste van Friesland.

De meeste klokkenstoelen hebben één klok. Elf klokkenstoelen hebben twee klokken: Donkerbroek, Elsloo, Fochteloo, Gersloot, Katlijk, Luinjeberd, Oosterwolde, Opeinde, Oudehorne, Ureterp en Ypecolsga. De klokkenstoelen van Gorredijk, Opeinde en Wijnjewoude hebben elk drie klokken.

Plaatsen met een klokkenstoel

Er staan meer dan zestig klokkenstoelen als losstaand bouwwerk op een kerkhof of begraafplaats.

De klokkenstoelen van Appelscha, Broek, Boijl, Donkerbroek, Elsloo, Goingarijp, Hemrik, Katlijk, Mildam, Nieuweschoot, Oosterwolde, Ureterp en Wijnjewoude staan op een kerkhof. De resterende op een begraafplaats. Enkele daarvan hebben ook op een kerkhof gestaan, maar de kerk is in de loop der tijd gesloopt.

Er bevonden zich ook klokkenstoelen in de plaatsen: Drachten, Haule, Jubbega, Lippenhuizen, Noordwolde, Oldeholtwolde, Oosterzee, Oudeschoot, Sintjohannesga, Sint Nicolaasga, Steggerda, Ter Idzerd, Terkaple, Terwispel, Tietjerk en Tjerkwerd.

Plaatsen met een klokhuis

Plaatsen met een klokkenstoel aan de gevel van de kerk

Kerken die tot ruïne vervallen kunnen worden gerestaureerd of (gedeeltelijk) worden gesloopt. Het is mogelijk dat alleen de kerktoren overblijft, of dat alleen de kerktoren wordt gesloopt. Dit laatste is het geval bij twee kerken, waarbij de klok uit de toren niet komt te hangen in een losstaand bouwwerk, maar in een klokkenstoel aan de gevel van de kerk.

Zie ook

Lijst van klokkenstoelen in Nederland