Fentanyl
Fentanyl is een morfinomimeticum, een stof met een werking analoog aan die van morfine. Het werkt echter vele malen sterker dan morfine (op gewichtsbasis ca. 80 maal). De stof staat op lijst 1 van de Opiumwet, werkt gemakkelijk verslaving in de hand en kan zeer schadelijk zijn voor de gezondheid. In de geneeskunde wordt het toegepast als een sterk werkende pijnstiller tijdens operaties, waarvan de effecten redelijk kort aanhouden en waarvan de werking zo nodig snel kan worden opgeheven door toediening van de antagonist naloxon. Het middel werd in 1960 gericht gesynthetiseerd door Paul Janssen.
| Fentanyl | ||||
|---|---|---|---|---|
| Chemische structuur | ||||
| ||||
| ||||
| Farmaceutische gegevens | ||||
| Metabolisatie | Lever (CYP3A4) | |||
| Halveringstijd (t1/2) | 7 uur voor de zuigtablet, andere toedieningsvormen 3-22 uur | |||
| Gebruik | ||||
| Geneesmiddelengroep | Pijn en ontsteking | |||
| Subklasse | Narcotische analgetica | |||
| Merknamen | Durogesic (Janssen-Cilag), Fentanyl Bexal (Bexal), Fentanyl (Janssen-Cilag), Fentanyl-hameln (PIT), zuigtablet Actiq (Cephalpon), sublinguale toediening Abstral (ProStrakan) | |||
| Indicaties | Anesthesie en pijnstilling | |||
| Voorschrift/recept | Ja | |||
| Toediening | Transdermaal, IM, IV, Infuus, SC | |||
| Risico met betrekking tot | ||||
| Zwangerschapscat. | C | |||
| Databanken | ||||
| CAS-nummer | 437-38-7 | |||
| ATC-code | N01AH01 N02AB03 | |||
| PubChem | 373581 | |||
| DrugBank | APRD00347 | |||
| Farmacotherapeutisch Kompas | Fentanyl | |||
| Chemische gegevens | ||||
| Molecuulformule | C22H28N2O | |||
| IUPAC-naam | N-(1-fenethyl-4-piperidyl)-N-fenyl-propanamide | |||
| Molmassa | 336,471 g/mol | |||
| ||||
De stof is opgenomen in de lijst van essentiële geneesmiddelen van de Wereldgezondheidsorganisatie.
Toediening
bewerkenIn de chronische pijnbestrijding wordt het in de vorm van pleisters gebruikt waaruit het langzaam en geleidelijk vrijkomt en via de huid wordt opgenomen. Deze fentanylpleisters (vaak incorrect aangeduid als 'morfinepleisters') hoeven maar om de drie dagen te worden vervangen.[1] Een nadeel is dat het na het opplakken enige uren duurt voor deze pleisters werken en dat het effect na verwijderen van de pleister nog enige uren aanhoudt.
Naast de pleisters is er een scala aan andere toedieningsvormen zoals zuigtabletten, neusspray en oromucosale tabletten. Deze laatste werken via het slijmvlies in de mond.
Er is een aantal fentanylanaloga gesynthetiseerd die deels een ander werkingsprofiel hebben:
- alfentanil (Rapifen), een ultrakort (5-10 min.) werkend opioïde analgeticum;
- sufentanil (Sufenta), een zeer krachtig werkend middel (10-15x sterker dan fentanyl)
- remifentanil (Ultiva), tot op heden het kortst werkende opioïde,
- carfentanil, een extreem sterk middel dat wordt gebruikt in de veterinaire geneeskunde om grote dieren mee te verdoven. Zo is 10 mg voldoende voor een volwassen olifant. Het werkt circa 10.000x zo sterk als morfine.
Naast de bovengenoemde fentanylderivaten worden er in de operatiekamer door anesthesiologen nog andere opioïden en opiaten gebruikt, zoals pethidine, piritramide, methadon en analoga.
Interacties
bewerkenGelijktijdige toediening van geneesmiddelen die de CYP3A4-activiteit induceren, kan de werkzaamheid van fentanyl verminderen.[2]
Veiligheid na gebruik
bewerkenFentanylpleisters bevatten een overmaat aan werkzame stof. Zo bevat de fentanyl-100 pleister 16,8 mg fentanyl, waarvan het 0,1 mg (100 μg) per uur afgeeft. Verder zijn er pleisters die gedurende drie dagen 12, 25, 50 of 75 μg per uur afgeven. Een injectie fentanyl bevat slechts 50 μg/ml.[3] Ongebruikte fentanylpleisters moeten uit veiligheidsoverwegingen op zorgvuldige wijze worden vernietigd. Op 17 juni 2014 gaf de Nederlandse registratieautoriteit nogmaals een waarschuwing uit over het niet correct vernietigen van ongebruikte fentanylpleisters.[4]
Geschiedenis
bewerkenFentanyl werd ontwikkeld door Paul Janssen in 1959 en gecommercialiseerd door zijn bedrijf Janssen Pharmaceutica.
Bij het beëindigen van de gijzeling in het Doebrovkatheater in Moskou in 2002 werden carfentanil en remifentanil gebruikt. Carfentanil is circa 125 maal krachtiger dan fentanyl, remifentanil ongeveer even krachtig. Beide hebben een hoge therapeutische index, wat een hoge veiligheidsmarge zou impliceren tussen een effectieve dosis en een dodelijke dosis. Via het ventilatiesysteem zijn de stoffen in aerosolvorm binnengebracht. Daarbij kwamen 129 van de 850 gegijzelden en 38 van de 39 gijzelnemers om door verstikking.[5][6]
Muzikant Prince overleed in april 2016 door een overdosis fentanyl, denkend dat hij pijnstiller Vicodin nam. De Vicodin was illegale namaak en bevatte fentanyl.[7][8]
In 2017 stierf Tom Petty aan een cocktail van pijnstillers van onder andere fentanyl en oxycodon.
Zanger-rapper Lil Peep, verslaafd aan Xanax, overleed in november 2017 aan met fentanyl vervuilde, illegaal geproduceerde Xanax.[9]
In 2018 stierf rapper Mac Miller aan een onopzettelijke overdosis fentanyl, cocaïne en alcohol.
In 2022 overleed de Amerikaanse rapper Coolio aan een overdosis fentanyl.[10]
In de Verenigde Staten vielen in 2016 ruim 20.000 doden door fentanylgebruik. Dat was meer dan de ruim 15.000 heroïne-doden. De DEA spreekt inmiddels van een mondiale bedreiging.[11]
Zie Opioïdencrisis voor het hoofdartikel over dit onderwerp.Wetgeving in Nederland
bewerkenFentanyl en verwante verbindingen vallen onder de bepalingen van de Opiumwet (lijst 1).
Drugsmisbruik
bewerkenSinds 2006 neemt in de VS het misbruik van fentanyl in diverse vormen toe.[12] In een rapport van de CDC wordt gesproken van 1000 sterfgevallen tussen 2005 en 2007. De meeste gevallen werden geregistreerd in Chicago, Philadelphia en Detroit.[13] In 2014 waren er 4.200 doden.[14] Ook het Canadese Vancouver staat geregistreerd voor een hoog aantal verslaafden.[15] Voorlopige gegevens laten zien dat fentanyl de oorzaak was van een groot deel van de naar schatting 59.000 tot 65.000 drugsgerelateerde sterfgevallen in het jaar 2016 in de VS. In de wijk Montgomery County was in januari en februari 2017 99 van de 100 drugsgerelateerde sterfgevallen fentanyl of een analoog de oorzaak.[16] Volgens de New York Times stierven door misbruik van fentanyl alleen al in Long Island in 2016 ten minste 220 mensen.[17]
Een reden voor de hoge sterftecijfers bij toepassing van fentanyl is de extreem hoge effectiviteit en lage therapeutische breedte (LD50 ∶ ED50 = 277, in tegenstelling tot 25.211 voor sufentanil).[18] Fentanyl kan reeds in een hoeveelheid van 2 mg voor een volwassene met een normaal gewicht fataal zijn.[19][20] Fentanyl wordt steeds meer gebruikt voor het versnijden van heroïne. Als de fentanyl niet goed door de heroine verspreid wordt, treden dodelijke hotspots met fentanyl op.[21] Fentanyl, dat versneden ofwel direct op de zwarte markt verkocht wordt, komt deels uit legale farmaceutische en deels uit illegale productie.[22]
Door het veranderen van resten in het fentanylmolecuul wordt een rij van verschillende designerdrugs gesynthetiseerd, zoals methylfentanyl en benzylfentanyl[23]
Zie ook
bewerken
- ↑ Fentanyl: hoe pijnstillers lijden tot een overdosis-epidemie (1 november 2020). Geraadpleegd op 9 februari 2024.
- ↑ Fentanyl in het farmacotherapeutisch kompas[dode link]
- ↑ Registratietekst Nederland. Gearchiveerd op 7 augustus 2017. Geraadpleegd op 20 maart 2019.
- ↑ Waarschuwing CBG - Onopzettelijke accidentele blootstelling aan fentanyl pleisters
- ↑ (en) Riches JR, Read RW, Black RM, Cooper NJ, Timperley CM. (november-december 2012). Analysis of clothing and urine from moscow theatre siege casualties reveals carfentanil and remifentanil use. J Anal Toxicol 36 (9): 647-56. ISSN: 0146-4760. PMID 23002178. DOI: 10.1093/jat/bks078. Gearchiveerd van origineel op 24 augustus 2016. Geraadpleegd op 9 september 2016.
- ↑ (en) Wax PM, Becker CE, Curry SC. (mei 2003). Unexpected “gas” casualties in Moscow: A medical toxicology perspective (pdf). Annals of Emergency Medicine 41 (5): 700-5. ISSN: 0196-0644. PMID 12712038. DOI: 10.1067/mem.2003.148. Gearchiveerd van origineel op 4 november 2016. Geraadpleegd op 9 september 2016.
- ↑ "Prince died of accidental overdose of opioid fentanyl, medical examiner says", CNN, 2 juni 2016.
- ↑ Prosecutor: Evidence shows Prince thought he was taking Vicodin, not fentanyl, CBS, 19 april 2018. Gearchiveerd op 9 april 2023.
- ↑ De nieuwe generatie rappers gebruikt geen coke of xtc, maar pijnstillers of antipsychotica, de Volkskrant, 3 juni 2018. Gearchiveerd op 1 juni 2023.
- ↑ Gangsta's Paradise-rapper Coolio overleed aan overdosis pijnstiller fentanyl. NOS.nl, 7 april 2023
- ↑ Synthetisch opiaat fentanyl wordt belangrijkste oorzaak drugsdoden in VS, NRC, 5 september 2017. Gearchiveerd op 9 april 2023.
- ↑ Mexicaanse Oxy is de sluipmoordenaar van de pijnstillercrisis in de VS. Gearchiveerd op 8 april 2023.
- ↑ Nonpharmaceutical Fentanyl-Related Deaths — Multiple States, April 2005–March 2007. CDC, MMWR, 25. Juli 2008/57(29), S. 793–796. Gearchiveerd op 21 december 2022.
- ↑ Tom Porter, What is Fentanyl, the Drug Linked to Thousands of Deaths in North America?, Newsweek.com, 2017-04-28, geraadpleegd op 2017-08-11. Gearchiveerd op 8 april 2023.
- ↑ Telefacts aflevering 31/37, november 2022, VTM.
- ↑ Josh Katz: Drug Deaths in America Are Rising Faster Than Ever., New York Times. 5. Juni 2017. Gearchiveerd op 28 juni 2023.
- ↑ Kevin Duitse, "Toll van fentanyl, krachtiger is dan heroïne, stijgt", 2016/12/29.
- ↑ Reinhard Larsen: Anästhesie und Intensivmedizin in Herz-, Thorax- und Gefäßchirurgie. 5. Auflage. Springer, Berlin/Heidelberg/New York u. a. 1999, ISBN 3-540-65024-5, S. 30 f.
- ↑ Lethal vs. Medicinal Doses of Fentanyl, oxfordtreatment.com, geraadpleegd op 2018-09-25. Gearchiveerd op 7 juli 2019.
- ↑ Fentanyl drug profile. European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA) vom 8. Januar 2015, geraadpleegd op 25. September 2018.
- ↑ How lethal fentanyl 'hot spots' end up getting cut into street drugs, cbc.ca, 2016-10-17, geraadpleegd op 2017-08-11. Gearchiveerd op 10 april 2023.
- ↑ Fentanyl crisis: Is China a major source?, bbc.com, 2018-09-24, geraadpleegd op 2018-09-25. Gearchiveerd op 9 april 2023.
- ↑ Enno Freye, Opioide in Der Medizin, Verlag=Springer, 2008, ISBN=3-540-46570-7, 371
