Grunnen (provìnzie)
|
Portoal:Grunnen |
Grunnen (ook: Grönnen of verhollaandst Grunningen, Frais: Grinslân, Nederlaands: Groningen) is n provìnzie in t noorden van Nederlaand mit sikkom 596.000 inwoner (2023) en het as heufdstad mitzulfde noam Stad Grunnen.
| Provìnzie Grunnen | ||
 |
| |
| Vlage van Grunnen | Woapen van Grunnen | |
 Koarte van Provìnzie Grunnen
| ||
| Informoatsie | ||
| Heufdstad | Grunnen | |
| Geleuf | Protestant 18% Katholiek 4,6% Moslim 2,5% | |
| Volkslaid | Grönnens Laid | |
| Geogroafie en bevolken | ||
| Oppervlak - Laand - Woater |
2.955,18 km² 2.315,86 km² 639,32 km² | |
| Inwoners - Totoal - Bevolkensdichtte |
596.075 (jan 2023) 257 inw./km² | |
| Koördinoaten | 53° 13′ N, 6° 24′ O
| |
| Offisiële webstee | ||
| www.provinciegroningen.nl | ||
Grunnen grìnst in t noorden aan de Waddenzee, in t noordoosten aan inhammen Ems en Dollert, in t oosten aan Oostfraislaand (Leegsaksen, Duutslaand), in t zuden aan de Drìnt en in t westen aan Fraislaand.
Bie provìnzie heuren drij leutje Waddenaailanden: t Oog, De Ploat en Zuderdunen. Aal drije binnen onbewoond deur mìnzen, môr binnen n parredies veur vogels en zeehonden. Noar dizze Waddenaailanden worden joarleks n aantal moalen wadlooptochten organiseerd.
Algemain
bewarkProvìnzie wordt ook wel Stad en Ommelanden nuimd, omdat ien vrouger tied Stad (oorspronkelk Saksisch) en t omliggend plattelaand (oorspronkelk Frais) laange tied in onmin leefd hebben. De drij historische Ommelanden binnen Hunzego, Fivelgo en t Westerkertaaier. De Ommelanden en t Oldambt waren tot 15e aiw grotendails Fraistoaleg. De Stad, t Gorecht en Westerwolde waren Leegsaksisch. Nou wordt sikkom overaal in Ommelanden Leegsaksische dialekten proat. Allend in dörpen Moarem, De Wilp en De Penne in t Westerkertaaier wordt nog Frais proat.
Der binnen vaaier steden in de provìnzie: Grunnen, n Daam, Winschoot, Delfziel.
Grunnen is noa Drenthe, Fraislaand en Zeelaand provìnzie mit minst aantal ienwoners van Nederlaand, met 246 inwoner per km².
Geogroafie
bewarkt Noordoosten van provìnzie grìnst aan t Ems-Dollart estuoariom. In streek om en bie dit estuoariom is inloop van tied bult grond biekommen. Omgeevm wordt veural kenmaarkt deur herenboeren mit schiere kapitoale stees en leutje aarbaidershoeskes der noast. Naargnswoar in Grunnen was t verschil tuzzen riek en aarm zo groot as in dit Oldambtster west. Vandoar ook dat der juust in t Oldambt n kommunistische partij ontstoan is. Dizze was tot 2006 aan tou grootste partij in de gemainteroad van gemainte Reiderlaand.
Onder t westelke dail van dit gebied (Fivelgo), ligt n grode eerdgasbel dij lèste joaren oereg leeg wordt. Hai is bie Slochter vonden en drogt den ook de noam Slochteren. t Is nait zo dat de gasbel zoch allend bie Slochter bevindt. Hai rekt zoch grofweg oet van Hoogezaand tot n Daam en van Middelstom tot Noordbrouk tou. t Vermindern van de drok in de ondergrondse eerdloagen zòrgt terveur dat grond zakken dut.
t Zuudoosten, de Veenkolonien, was oorspronkelk n oetstrekt hoogveengebied dat vanôf 17e aiw ontklaind en in kultuur brocht worden is. Oet dij tied resteert n oetgebraaid stelsel van knoalen. Traditsjoneel wörren hier veural fabriekseerdappels verbaauwd. Tegenswoordeg binnen der nog môr drij AVEBE-febrieken over, woarvan ainege verwaarkensfebriek bie Troapelknoal staait.
Oostelk van de Veenkolonien en t Oldambt ligt Westerwolde, n streek op zaandgrond. Hier ligt t hoogste stee van Grunnen, de Hassebaarg. Dizze streek wordt kenmaarkt deur n glooiend laandschop mit veul bozzen en neanderrivierkes.
Ook t Westerkertaaier, in t westen van t provìnzie, ligt op n laange zaandrog. Dit is n oetloper van de Hondsrog. t Het wat laandschop betreft veul van de Fraise Wolden.
In t noorden van t Westerkertaaier wordt t laandschop kenmaarkt deur hoogten.
Stad en Hoaren binnen ontstoan op de Hondsrug. Dit verkloart ook de hoogteverschillen in Stad.
Ook t Hoogelaand is, zo as de noam al vermouden dut, n hogergelegen streek. As man t over t Hoogelaand het, prat man ook voak over doar bie de diek. Dit komt deurdat de dieken dizze streek beschaarmen en ontstoan loaten hebben.
De belangriekste knoalen in de provìnzie binnen t Raitdaip, t Van Starkenbörgknoal, t Emsknoal, t Stadsknoal en t Winschoterdaip. Revierkes in t gebied binnen t Raitdaip, oetgroaven en liektrokken tot n knoal, de Laauwers en de Westerwoldse Oa dij tin zuden van Weskenhoezen de Ruten Oa nuimd wordt.
Geschiednis
bewark
De geschiednis van de provìnzie Grunnen is veur n groot dail t prozes woarbie de Stad in de run van de joaren aal meer de macht kreeg in de Ommelanden. Doar veur ligt nog n periode woarin t grootste dail van de provìnzie ain gebied vörmde mit t noaberske Westerlaauwers Fraislaand en Oostfraislaand. t Was n gebied dat t maiste vot haar van de tegenswoordege Waddenzee. Bie eb vuil t dreug, bie vloud ston t grotendails onder woater. In dat kwelderlaandschop was vaste bewonen allendeg meugelk op wierden en taarpen.
De vondst van n hunebed bie Noordloaren verwist noar t feit dat de bewonensgeschiednis op zien minst terugge gaait tot de staintied. De vondst van n verzonken hunebed bie Delfziel is n aanwiezen dat dij bewonen zoch nait allend bepaarkte tot t grìnsgebied mit de Drìnt.
De eerste bekende vermelden van t Stad Grunnen dateert oet 1024. De Stad was dou in elk geval nominoal bullen van de bisschop van Oetrecht. Aannomen wordt dat Stad oorspronkelk n Drìnts esdörp was, môr der binnen ook aanwiezens dat Stad dails bewoond wuir deur Fraizen. t Saksische karakter het in elk geval de overhaand kregen.
De Stad haar oorspronkelk ainege konkurrentsie van n Daam, môr noadat de Stad der in sloagd was om t stoapelrecht te verwaarven was de dominante positsie vestegd. De invloud van de Stad dijde vlot oet. t Toppunt van heur macht beraaikte de Stad aan t ìnde van de 15e aiw, dou heur invloud tot wied in de tegenswoordege provìnzie Fraislaand rekde, woarbie allend Froaneker zok tegen Stad verzette. In summege dailen van de provìnzie, mit noam in t Oldambt en Westerwolde was de Stad oetìndelk ook formeel boas.
De haile provìnzie nam de toal van de Stad over, môr behuil n aantel Fraise woorden en oetdrukkens.
In de tied van de Republiek was de gangboare aanduden veur Grunnen provìnzie Stad en Lande. Dij volgorde was gain touval. De heerschoppij van de Stad over grode dailen van de provìnzie ìndegde in bestuurleke zin noa de Franse tied. Dou wör de tegenwoordege provìnzie insteld woarbinnen de biezöndere positsie van de Stad formeel ôfschaft wör. De Stad bleef nog wel aigender van grode dailen van t Oldambt, Westerwolde en de Veenkolonien. Doar kwam pas n ìnde aan in de tachtiger joaren van de 20e aiw deur gemaintelke herindailen.
Vlaag en woapen
bewark t Woapen van de provìnzie Grunnen is offisjeel vaststeld in 1947. t Dateert al oet de 16e aiw. t Is tot staand kommen noadat de Stad en de Ommelanden, noa de reduksie van de Stad in 1594 verainegd wörren as ain gewest. t Woapen is den ook n kombinoatsie van t woapen van de Stad en t woapen van de Ommelanden.
In t eerste en daarde kertaaier staait t woapen van Stad. Hiermit worden de gebieden symboliseerd dij direkt onder t bestuur van de Stad vuilen (t Gorecht, baaide Oldambten, Reiderlaand en Westerwolde). t Wordt vörmd deur n golden schild mit doarin de Duutse oadler mit twij koppen en de vlaag van de Stad as schild.
In t twijde en vaaierde kertaaier staait t woapen van de Ommelanden. Dit bestaait oet n sulvern schild mit drij blaauwe banden en 11 rooie haarten. De drij baalken stoan veur de drij Ommelanden, Hunzego, Fivelgo en t Westerkertaaier. De 11 rooie haarten verwiezen noar de 11 onderkertaaieren.
t Woapen wordt dekt deur n golden kroon van vief bloader en vaaier poarels. t Wordt aan weerszieden vastholden deur n golden laiw as symbool van de Nederlanden.
De provìnzjoale vlaag is vaststeld in 1950. Ook de vlaag verwiest noar Stad en Ommelanden. De rooie en blaauwe houkvlakken verwiezen noar de kleuren van de Ommelanden, t zìntroale gruine kruus verwiest noar de zìntroale positsie van de Stad.
Der besteyt ouk een artikel "Vlage van Grunnen" mid meyr informaty op dit underwarp
Kultuur
bewarkToal
bewarkIn de provìnzie Grunnen wordt Grunnegs proat, dat n dialekt is van de Leegsaksische streektoal. Op de maiste ploatsen sprekt man meer Grunnegs as Nederlaands. t Dialekt onderschaaidt zoch van de aander Leegsaksische dialekten deur zien aksìnt, dat nait op t Duuts of t Nederlaands liekt. Ook de woordenschat is deur Fraise invlouden aans as dij van de aander Leegsaksische dialekten.
Volksbrukens
bewark
Typisch Grunnegse volksgebruken binnen neutenschaiten, ook op e gorre of neutjeriegjern nuimd, kinken en kaaibakken.
Ook wordt der in ploatsen as Troapel en Kloosterboeren karnevaal vierd. Op t Hoogelaand wordt hier en doar nog n maaiboom "plant". Liek as in Limbörg en dailen van Drìnthe, wordt der op 11 novìmber laangs de deuren lopen veur Sunt-Meerten. In t dörp Troapel wordt elk joar Middelaiws Troapel vierd om t 14e aiwse klooster hìn.
t Stad viert op 28 augustes Grunnegs ontzet (ook Bommenberend nuimd). Dit wordt vierd mit n sportevenemìnt, meziek en n kaarms. Vierd wordt dat de Stad, op 28 augustes 1672 (veur de Gregorioanse kalìnder 17 augustes), won van de bisschop van Munster, Berend van Goalen (Bommenberend), dij Stad onder vuur huil.
In Westerwolde viert man in ploatsen as Onstwedde en Jipsenhoezen op 21 december Sunt-Thomas. Op dizze körtste dag van t joar worden de kwoaie gaisten verjoagd deur op midwinterhörns te bloazen. Op 6 jannewoari, drijkeunens, gongen kinder vrouger laangs de deuren om slik te ontvangen van de bewoners. Tegenswoordeg wordt dit binoa tot hailmoal nait meer doan.
Eterij en Drinkerij
bewarkTypisch Grunneger lekkernijen binnen:
- Spekdikken. Dikke rogge pankouken mit metwôrst en spek. Zai worden veural om en bie nijjoar eten en worden ook moakt in Oostfraislaand, môr hebben doar n aander smôk as de Grunnegse.
- Boerenjongen en boerenwichter. Boerenjongen is braandewien mit keneel en rozinen. Boerenwicht is t zölfde allend den mit aprikosen in stee van rozinen. Boerenjong is ook de noam veur n leutje Grunnegs metwôrstke dij oorspronkelk oet Westerwolde komt.
- Grunneger Knieperkes en Rolletjes. Knieperkes binnen zuite koekies môkt mit n kniepiezer, vandoar de noam knieper. Zai worden ook moakt in Drìnthe en Overiesel, môr hebben n zuitere smoak. Rolletjes binnen oprolde kniepers en binnen typisch Grunnegs.
- Haardstoet en schoten. Haardstoetjes binnen witte, platte, ronde en haarde stoetjes. Ze worden allend in Grunnen verkocht bie ambachtelke bakkerijen. Schoten binnen laangwaarpege kadetten oet Grunnen, môkt van melkdeeg.
- Oalwief. Oalwief is n typisch Grunneger lekkernij. t Is n soort ontbijtkouk, môr wordt maisttieds eten bie de middagkovvie. t Is n soort van de Grunneger kouk, woar man ook weer aander soorten van het zo as t sukerkouk.
- Povvert. n Hoge, ronde cake mit rozinen en gember der op.
- Grunneger mostert, mostertsoep en mostertsaus. Grunneger mostert is n pittege mostert mit haile mostertzoaden der in. Hiermit wordt ook mostertsoep en mostertdipsaus môkt. Mostertdipsaus wordt dipsaus nuimt omdat der mit eerdappels in dipt wordt.
Kultureel aarfgoud
bewarkt Kultuurhistorische aarfgoud van de provìnzie wordt vörmd deur Börgen (verstaarkte laandhoezen, zo as de Fraeylemabörg in Slochter) en veule olle dörpskìrken, dij voak mit de bieheurende dörpskernen op wierden stoan. Aan de Duutse grìns liggen de vestendörpkes Boertang, Nijschaanze en Olschaanze.
Wieders is n groot kultureel zentrum van de provìnzie t Grunneger Museum. De olle grieze Martinitoren van de middelaiwse Martinikìrk is de trots van Stad en Ommelaand.
Toerisme
bewarkt Kultureel aarfgoud en aander zainsweerdegheden as t Naasjonoalpaark Laauwersmeer, de Hortus in Hoaren en de natuur in Westerwolde vörmen de belaankriekste rezens veur toeristen om noar de provìnzie Grunnen te kommen.
Gemaintes
bewark
|
|
Bestuur
bewarkProvinzjoale Stoaten
bewarkDe Provinzjoale Stoaten binnen veur t lèst kozen in 2023.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Deputeerde Stoaten
bewarkt Bestuurliek zìntrum van de provìnzie is vaastegd in t historische provìnziehoes aan t Martinikìrkhoof in t Stad Grunnen. Grunnen wordt bestuurd deur n kollege van BBB, PvdA, CU en Groninger Belang.[2]
Noast Kommissoares van de Keunegin René Paas (CDA), bestaait t kollege oet:
- Henk Emmens - BBB
- Susan Top - BBB
- Tjeerd van Dekken - PvdA
- Johan Hamster - CU
- Bram Schmaal - Groninger Belang
Hìnwiezen
bewark- ↑ Verkiezingen Provinciale Staten 2003-2023, Kiesraad
- ↑ Gedeputeerde Staten, provincie Groningen
Boetende hìnwiezen
bewark- Offisjeel webstee van de provìnzie Grunnen
- VVV Grunnen
- Regionoale radio- en tvomroup, mit fotos van Grunnen
- Groningen (provincie), Plaatsengids
- Statistieken provincie Groningen, AlleCijfers
| Grunneger Ommelanden |  |
|---|---|
|
Hunzego • Fivelgo • Westerkertier • Gerecht • Oldambt • Reiderlaand • Westerwoolde |
| Provìnzie Grunnen | | ||
|---|---|---|---|
|
| Nederlaandse provinsies |  | ||
|---|---|---|---|
|
|
Dit artikel is skreaven in et grönninger dialekt van Oldambt. |