Erlend Torfinnsson

Brørne Pål og Erlend overtok som samjarlar då faren Torfinn jarl døydde i 1064. Både Erlend og Pål er skildra som høge og vakre menn, utstyrte med visdom og klokskap. Det vert sagt at dei likna mest på morsætta frå Giske. Dei delte ikkje landet mellom seg slik det vart gjort ved jarleskiftet femti år tidlegare, og Orkneyinga saga understrekar at samstyret fungerte fredeleg og godt i lang tid.

Pål og Erlend arbeidde for å halde farens store rike samla, frå Shetland til Irland, og med store landområde på det skotske fastlandet. Den maktkonsentrasjonen Torfinn jarl hadde bygd opp, og som representerer sjølve glansperioden for det orknøyske jarledømmet, forutsette også ein kløktig balansegang i forholdet til skotsk og norsk kongemakt. Erlend og Pål må ha innsett at det berre ville vere mogleg å handtere desse utfordringane ved å stå saman.

Ifølgje Orkneyinga saga vart jarledømmet delt ein gong i Olav Kyrres regjeringstid. Erlends del hadde sitt tyngdepunkt i det austlege Mainland og på øyane nordanfor. Jarleætta var dermed splitta i to greiner, noko som skapte store indre styringsproblem i meir enn hundre år framover. Splid og usemje vart det først då sønene deira voks opp, og soga legg største skulda for dette på sonen til Pål, Håkon Pålsson.

I dei norrøne sagaverka som skildrar jarlestyret til Erlend og Pål, er forholdet til dei norske kongane – frå Harald Hardråde til Magnus Berrføtt – gjort til berande grunntema.

Då Harald Hardråde hausten 1066 drog vestover for å vinne den engelske trona, gjorde han Orknøyane til base for felttoget, og han fekk støtte frå heile det norrøne vesterhavsveldet. Dette understrekar for det første eit godt forhold mellom jarlemakt og kongemakt (ein arv frå siste del av Torfinn jarls regjeringstid). For det andre inneber det truleg også at jarlane har akseptert ei form for kongeleg overhøgd.

Dessutan er kongens reise via Orknøyane i seg sjølv eit vitnemål om det militære potensialet orknøyjarlane no rådde over. Begge brørne stilte med flåtestyrkar då kong Harald drog vidare til England (visse avvik i sagatradisjonen), men i det avgjerande slaget ved Stamford Bridge var dei ikkje med. Dei tilhørte då avdelinga til Olav 3. Haraldsson (seinare Olav Kyrre), som vakta leidangsflåten ved Riccall.

Forholdet til det norske kongedømmet synest å ha vore særleg godt i Olav Kyrres regjeringstid. Kongen og jarlane var i nær slekt på morssida, og skotsk press frå sør gjorde relasjonane til Noreg stadig viktigare.

Men det er også i kong Olav si tid at son til Pål, Håkon Pålsson, ifølgje sagatradisjonen byrjar å skape intrigar ved det norske og det svenske hoffet. Dette fører til at samhaldet mellom jarlane Erlend og Pål slo sprekkar.

Den ustabile situasjonen vart utnytta av Magnus Berrføtt då han la ut på sitt første vesterhavstog i 1098–1099. Målet hans var å gjere slutt på jarledømmets halvautonome stilling, og leggje området direkte under den norske krona. Slik sett ville han fullende ei politisk handlingslinje med røter tilbake til Olav Haraldssons tid kring 1020.

Både Erlend og Pål vart fanga straks Magnus Berrføtt kom til Orknøyane i 1098, og vart deretter deporterte til Noreg. Der døydde dei same året – Erlend i Bergen og Pål i Nidaros. Kongssonen Sigurd (seinare Sigurd Jorsalfar) vart sett over øyane, og det synest klart at Magnus Berrføtts mål var å gjenreise Torfinn jarls norrøne vesterhavsvelde under direkte norsk styring.

Ifølgje Heimskringla døydde Erlend på sotteseng i Bergen. Men det faktum at begge jarlane døydde straks dei kom til Noreg som fangar, førte naturleg nok til spekulasjonar om kva behandling dei eigentleg hadde fått på ferda. Orkneyinga saga fortel at Magnus Berrføtt betalte ei stor farsbot til Erlends dotter Gunnhild då ho gifta seg i 1099. Det kan tyde på at Erlend ikkje hadde lidd ein naturleg død.

• jarl
• norsk historie frå 800 til 1130
• Orknøyanes historie

• A. Orr Anderson (red.): Early Sources of Scottish History, bd. 2, Edinburgh 1922/1990
• Heimskringla, i Noregs kongesoger, bd. 2, 1979
• Orkneyinga saga, utg. av Finnbogi Guðmundsson, Íslenzk Fornrit, bd. 34, 1965, omsett i Norrøne Bokverk, bd. 25, 1929
• NFH, del 2, 1855
• NHfNF, del 2, bd. 1, 1915
• E. Bull d.e.: biografi i Norsk biografisk leksikon 1, bd. 3, 1926
• J. S. Clouston: A History of Orkney, Kirkwall 1932
• P. Sveaas Andersen: Samlingen av Norge og kristningen av landet 800–1130, Handbok i Norges historie, bd. 2, 1977
• W. P. L. Thomson: History of Orkney, Edinburgh 1987