Angola

Repubblika tal-Angola
(PT) *República de Angola*
Repubblika tal-Angola (PT) República de Angola
	Mottu: Virtus Unita Fortior (Latin); "Il-virtù b'saħħtu bl-għaqda"
	Innu nazzjonali: "Angola Avante";
Belt kapitali; (u l-ikbar belt)	Luanda
Lingwi uffiċjali	Portugiż
Gruppi etniċi	37% Ovimbundu; 25% Ambundu; 13% Bakongo; 21% Afrikani oħrajn
Gvern	Repubblika Unitarja Presidenzjali
Indipendenza
Erja
Popolazzjoni
PGD (PSX)	stima tal-2022
PGD (nominali)	stima tal-2022
IŻU (2021)	▲0.588 (medju) (146)
Valuta	Kwanza (AOA)
Żona tal-ħin	WAT (UTC+1)
Kodiċi telefoniku	+244
TLD tal-internet	.ao

L-Angola, uffiċċjalment ir-Repubblika tal-Angola, hi nazzjon fin-nofsinhar tal-Afrika li tibbordura ir-Repubblika tal-Kongo u r-Repubblika Demokratika tal-Kongo fit-tramuntana, iż-Żambja fl-ilvant, u n-Namibia fin-nofsinhar, bl-oċean Atlantiku fil-punent. Erja ta' 1,246,700 kilometru kwadru^[1] u popolazzjoni ta' 34 miljun ruħ^[1] tagħmel l-Angola t-tieni l-ikbar pajjiż Lusofonu fiż-żewġ katergoriji, wara l-Brażil fiż-żewġ każijiet, u hija is-seba' l-ikbar pajjiż fl-Afrika. L-Angola għandha wkoll reġjun mqaċċat mill-bqija tal-pajjiż jismu Cabinda. Luanda hija l-belt kapitali kif ukoll l-ikbar belt fil-pajjiż.

Mappa tal-gruppi etniċi ewlenin tal-Angola, c. 1970

M'banza-Kongo (dl-1745) (li qabel kienet magħrufa bħala São Salvador bil-Portugiż mill-1570 sal-1976; Kongo: Mbânza Kôngo), hija l-kapitali tal-Provinċja tal-Majjistral taż-Zaire b'popolazzjoni ta' 148,000 fl-2014. M'banza Kongo kienet il-kapitali ta' ir-Renju tal-Kongo mit-twaqqif tiegħu qabel il-wasla tal-Portugiż fl-1483 sal-abolizzjoni tar-renju fl-1915, apparti perjodu qasir ta' abbandun matul il-gwerer ċivili tas-seklu 17. Fl-2017, M'banza Kongo ġie ddikjarat Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.

Kolonji Portugiżi fl-Afrika matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża (1961-1974)

Emblema tar-Repubblika Popolari tal-Angola (1975-25 ta' Awwissu, 1992)

L-Angola ilha abitata mill-Paleolitiku, minn-nies Khoisan, qabel ma ġew in-nies Bantu mit-tramuntana fl-ewwel millenju QK. Fost il-pajjiżi li ffurmaw matul iż-żmien wieħed jista jsib ir-renji ta' Matamba u Ndongo, li l-kelma għall-kapijiet tagħhom kienet Ngola, is-sors tal-isem modern tal-Angola, kif ukoll ir-renju tal-Kongo, illi kien ċentru ta' kummerċ importanti għan-nofsinhar tal-Afrika. Fis-seklu 16 waslu l-Portugiżi, li bdew jikkolonizzaw il-kosta, u gradwalment daħlu iktar fl-interjur tal-pajjiż. Taħt il-Portugiżi l-Angola saret ċentru importanti tal-kummerċ tal-iskjavi, fejn il-maġġoranza spiċċaw skjavi l-Brażil^[2], u fil-fatt erbgħatax-il sena wara li l-Brażil kiseb l-indipendenza, fl-1836 il-Portugall kien abolixxa l-kummerċ tal-iskjavi, u sussegwentement waqaf fl-Angola wkoll. Iżda l-Angola xorta rat żmien diffiċli taħt il-Portugall anke wara li spiċċa l-kummerċ fl-isjkavi, u wara tlettax-il sena ta' ġlied l-Angola kisbet l-indipendenza fl-1975, iżda kellha tissaporti gwerra ċivili li damet sal-2002. Illum il-ġurnata l-Angola saret repubblika unitarja preżidenzjali.

Il-lingwa uffiċjali tal-Angola hija l-Portuġiż, iżda hemm ħafna lingwi indiġini li jiġu ntużati, fosthom l-Umbundu, il-Kikongo, il-Kimbundu, u ċ-Chokwe. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni hija nisranija, fejn ftit iktar minn nofs huma kattoliċi.^[3]

Storja

It-territorju tal-Angola attwali kien abitat sa mill-Paleolitiku, oriġinarjament minn popli Bushman (li minnhom fadal inqas minn 500 fl-Angola), peress li s-6 seklu QK bdew jaslu gruppi Bantu (bħalissa l-gruppi Bantu li għandhom preżenza fl-Angola huma il-Kikongo, Chokwe, Umbundu, Kimbundu u Kwanyama); Imbagħad l-ewwel stat iffurmat fit-territorju tal-Angola kien ir-Renju tal-Kongo, iffurmat fl-1395 u li dam sa 1482. Dan l-istat kien maqsum f'6 provinċji u renji minuri bħal Ndongo u Matamba. Dawn ir-renji kienu jiddependu fuq l-agrikoltura, jesportaw anke lejn l-Imperu. d eMutapa fiż-Żimbabwe tal-lum), Fl-1482 xi karavelli Portugiżi mmexxija minn Diego Cao bdew jesploraw il-kosti Angolani, dan beda perjodu ta' skambju ekonomiku bejn il-Portugall u r-Renju tal-Kongo minbarra l-bagħtu ta' missjunarji mill-Portugall, sa Fl-aħħar tas-seklu 15, Manicongp Nizinga Nkuwu (Re tal-Kongo) tgħammed bħala Joao I tal-Kongo, dan wassal għall-adozzjoni tal-Kattoliċiżmu bħala r-reliġjon uffiċjali tar-renju.Imbagħad fl-1575 twaqqfet l-Angola Portugiża, madwar il-kapitali Luanda li ħarġet mir-Renju tal-Kongo u l-ewwel gvernatur tagħha kien Paulo Diaz de Novais. Minn dak iż-żmien 'il quddiem, l-Angola Portugiża kienet tibda tespandi fuq ir-Renju tal-Kongo. Iżda r-Renju ta 'Ndongo kien aktar diffiċli biex jirbħu u tispikka l-azala tar-Reġina Azinga, li rnexxielha tagħmel koalizzjoni ma' diversi stati fir-reġjun, li wassal biex il-Portugiżi jirtiraw fis-sena 1635. L-Olanda wkoll invadiet Luanda fl-1641, wara l-mewt tar-Reġina Azinga fl-1663 u l-Manicongo (Re tal-Kongo) Antonio I, li nqatel fil-battalja ta' Mbwila kontra l-Portugiż, spiċċa biex beda problema ta’ suċċessjoni li wasslet għal Gwerra Ċivili fir-Renju tal-Kongo li se jdum mill-1665 sal-1709, idgħajjef iż-żewġ renji u b'hekk wassal biex il-Portugall jwaħħal Ndongo fl-1671, f'dan il-perjodu l-kolonisti fl-Angola u l-Brażil jintensifikaw il-kummerċ tal-iskjavi u l-materja prima, madwar 1674 il-Portugall jehmeż ir-Renju ta 'Matamba, Fl-1836 il- jitneħħa l-kummerċ tal-iskjavi, fl-1885 issir il-Konferenza ta' Belrin u d-Diviżjoni tal-Afrika, hemmhekk l-intenzjonijiet Portugiżi li jgħaqqdu l-Możambik mal-Angola permezz taż-Żambja u l-Malawi huma ċari, anke billi jintbagħtu truppi iżda wara ultimatum mir-Renju Unit il-fruntiera tiġi deċiża bħala dawk attwali, ir-Renju ta' N'Goyo, imħasseb dwar l-annessjoni possibbli tiegħu mal-Kongo Belġjan, jagħżel li jingħaqad volontarjament mal-Angola Portugiża permezz tat-Trattat ta' Simulambuco, dan it-territorju separat mill-bqija tal-Kolonja bħalissa jissejjaħ Cabinda, Wara protesti fuq dak li kien fadal mir-Renju tal-Kongo, il-Portugall iddeċieda li jwaħħalha mal-Angola.Fl-Ewwel Gwerra Dinjija, l-armata Portugiża stazzjonata fl-Angola ddeċidiet li tibgħat 1,600 suldat biex jappoġġja lir-Renju Unit u lill-Unjoni tal-Afrika t’Isfel kontra l-Imperu Ġermaniż fLbiċ tal-Afrika Ġermaniża (fil-kampanja ta' Marzu u Lulju 1915), allura l-president tal-Portugall Antonio de Olivera Salazar biddel l-status tal-Kolonja tal-Angola Portugiża għall-Provinċja Barranija tal-Angola Portugiża, 1951. Fl-1960 ma kienx hemm università waħda fit-territorju, Fl-4 ta' Frar, 1961, bdiet il-Gwerra tal-Indipendenza Angolana bis-saħħa tal-Gwerillas tal-MPLA (Komunisti, Marxisti, Lelinisti, u Nepostisti; Appoġġjati mill-Unjoni Sovjetika u Kuba), il-Front ta' Liberazzjoni Nazzjonali tal-Angola FNLA (Konservattiv Demokratiku; Appoġġjat mill-Istati Uniti), Unjoni Nazzjonali għall-Indipendenza Totali tal-Angola (Konservattiv Demokratiku; Appoġġjat mill-Istati Uniti; imwaqqfa fit-13 ta' Marzu, 1966) u gwerillieri żgħar bħall-FLEC (f'Cabinda) u l- RDL, kollha kontra l-Gvern Portugiż, wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol fil-Metropolis u l-Ftehim ta' Alvor, l-indipendenza tal-Angola nkisbet fl-1975 (wara li l-Portugeuses kienu ġew evakwati minn Luanda u ttieħdet mill-milizzja tal-MPLA) u Bidu taċ-Ċivili Angolani Gwerra 11 ta' Novembru, 1975 - 4 ta' April, 2002 (26 sena, 4 xhur, 3 ġimgħat u 3 ijiem); Fl-10 ta' Novembru, 1975, seħħet il-Battalja ta' Quifangondo, fil-Provinċja ta' Luanda, rebħa tal-MPLA (FAPLA) u Kuba fuq l-FNLA (ELNA), Zaire u l-Afrika t'Isfel, li assiguraw il-kontroll tal-Angola mill-MPLA. F'Luanda fl-1975 id-dittatorjat ta' dik li kienet tkun ir-Repubblika Popolari tal-Angola ġiet ipproklamata mill-MPLA (li kienet tikkontrolla Luanda u l-inħawi tal-madwar), filwaqt li f’Jamba ġiet iddikjarata r-Repubblika Demokratika Popolari tal-Angola (1975–1976, 1979–2002) mill-UNITA (u l-FNLA). 1976) (Li kkontrolla parti kbira mit-territorju); Wara l-Intervent Kuban bi 300,000 truppi u gwerillieri SWAPO b'appoġġ għall-MPLA u l-Intervent tal-Afrika t'Isfel (sa l-1988) u Zaire b'appoġġ għall-UNITA, Wara staġnar militari, l-Irtirar tal-forzi barranin kollha sar fl-1989., Transizzjoni lejn sistema politika multipartitika fl-1991/1992., Xoljiment tal-forzi armati tal-FNLA, Parteċipazzjoni tal-UNITA u tal-FNLA, bħala partiti politiċi, fis-sistema politika l-ġdida, mill-1991/92., Jonas Savimbi, mexxej tal-UNITA, maqtul fl-2002; L-UNITA abbandunat il-ġlieda armata u pparteċipat fil-politika elettorali.Ir-reżistenza FLEC għadha sal-lum (f'Cabinda). Truppi Angolani daħlu fl-Ewwel Kongo (24 ta' Ottubru, 1996 – 16 ta' Mejju, 1997 (6 xhur, 3 ġimgħat u ġurnata)) favur il-koalizzjoni AFDL ta' Laurent-Désiré Kabila kontra l-Gvern taż-Zaire ta' Mobutu, rebħu l-gwerra u fit-Tieni Kongo Gwerra 2 ta' Awwissu, 1998 - 18 ta' Lulju, 2003 (4 snin, 11-il xahar, ġimgħatejn u jumejn) favur Laurent-Désiré Kabila kontra r-RDK, li jispiċċa fi staġnar militari li kkawża l-iffirmar tal-Ftehim Ciudad del Sol, Ħolqien ta' gvern unifikat u multipartitiku fil-Kongo, b'Joseph Kabila bħala president, Ftehim ta' Pretoria; Irtirar tar-Rwanda mill-Kongo bi skambju għal impenn għad-diżarm tal-milizzji Hutu, Twaqqaf il-Gvern Transitorju tar-Repubblika Demokratika tal-Kongo (2003-2006), skjerament tal-MONUC, Tmiem tal-Gwerra Ċivili Angolana, Kontinwazzjoni ta' il-kunflitt Ituri. Bidu tal-kunflitt ta' Kivu.

Data

Konfini tal-art totali: 5,369 km. Pajjiżi tal-fruntiera: Ir-Repubblika Demokratika tal-Kongo 2,646 km (li minnhom 225 km hija l-konfini tal-Provinċja ta' Cabinda mhux kontigwi), ir-Repubblika tal-Kongo 231 km, in-Namibja 1,427 km, iż-Żambja 1,065 km. baħar territorjali: 22 km (12 nmi) żona kontigwa: 44 km (24 nmi) żona ekonomika esklussiva: 370 km (200 nmi). Fil-Punent għandha kostatta'a’ 1,650 km fuq l-Oċean Atlantiku. Fit-Tramuntana għandha l-enklavi ta' Cabinda li tinsab bejn iż-żewġ Kongos u l-oċean.

Organizzazzjoni Territorjali

L-Angola għandha 18-il provinċja: Bengo, Benguela, Bié, Cabinda, Cuando - Cubango, Kwanza Norte, Kwanza Sul, Cunene, Huambo, Huila, Luanda, Lunda Norte, Lunda Sul, Malanje, Moxico, Namibe, Uige, Zaire.

Organizzazzjoni territorjali
Luanda
Morro do Moco (minn umbundu omoco, 'sikkina') huwa l-ogħla punt fil-pajjiż Afrikan tal-Angola.(2,620 m), li jinsab fil-provinċja ta' Huambo. B'reġim ta' xita privileġġjat meta mqabbel mal-bqija tal-kontinent, l-Angola għandha bħala xmajjar ewlenin tagħha l-Kwanza, iż-Zaire, il-Cunene u l-Cubango.
Cuíto, li qabel kienet magħrufa bħala Silva Porto, hija belt u muniċipalità fiċ-ċentru tal-Angola, kapitali tal-provinċja ta' Bié (Popolazzjoni: 450,881 fl-2014).
Luena, li qabel kienet magħrufa bħala Luso, hija belt u muniċipalità fil-Lvant tal-Angola, il-kapitali amministrattiva tal-provinċja ta' Moxico. Il-muniċipalità b'erja ta' 42,300 km 2 (16,300 mil kwadru) kellha popolazzjoni ta' 357,413 fl-2014, b'densità ta' 8.4/km 2 (22/mil kwadru) u li minnhom 273,675 jgħixu fiż-żona urbana.

Luena, li qabel kienet magħrufa bħala Luso, hija belt u muniċipalità fil-Lvant tal-Angola, il-kapitali amministrattiva tal-provinċja ta' Moxico. Il-muniċipalità b'erja ta' 42,300 km 2 (16,300 mil kwadru) kellha popolazzjoni ta' 357,413 fl-2014, b'densità ta' 8.4/km 2 (22/mil kwadru) u li minnhom 273,675 jgħixu fiż-żona urbana.
Luena, li qabel kienet magħrufa bħala Luso, hija belt u muniċipalità fil-Lvant tal-Angola, il-kapitali amministrattiva tal-provinċja ta' Moxico. Il-muniċipalità b'erja ta' 42,300 km 2 (16,300 mil kwadru) kellha popolazzjoni ta' 357,413 fl-2014, b'densità ta' 8.4/km 2 (22/mil kwadru) u li minnhom 273,675 jgħixu fiż-żona urban

Luena, li qabel kienet magħrufa bħala Luso, hija belt u muniċipalità fil-Lvant tal-Angola, il-kapitali amministrattiva tal-provinċja ta' Moxico. Il-muniċipalità b'erja ta' 42,300 km 2 (16,300 mil kwadru) kellha popolazzjoni ta' 357,413 fl-2014, b'densità ta' 8.4/km 2 (22/mil kwadru) u li minnhom 273,675 jgħixu fiż-żona urban
Luena, li qabel kienet magħrufa bħala Luso, hija belt u muniċipalità fil-Lvant tal-Angola, il-kapitali amministrattiva tal-provinċja ta' Moxico. Il-muniċipalità b'erja ta' 42,300 km 2 (16,300 mil kwadru) kellha popolazzjoni ta' 357,413 fl-2014, b'densità ta' 8.4/km 2 (22/mil kwadru) u li minnhom 273,675 jgħixu fiż-żona urban
Knisja Sacalumbo Madonna tal-Vitorja ta Luena (Igreja Sacalumbo Nossa Senhora das Vitórias do Luena)

Luanda (il-kapitali)

Luanda hija l-belt kapitali u ewlenija tal-Angola. Hija tinsab fuq il-kosta tal-Oċean Atlantiku, u hija l-port ewlieni u ċ-ċentru ekonomiku tal-pajjiż. Hija wkoll il-kapitali tal-provinċja tal-istess isem.

Din twaqqfet fil-25 ta' Jannar 1576 min-nobbli u esploratur Portugiż Paulo Dias de Novais, taħt l-isem ta’ São Paulo da Assunção de Loanda (San Pawl tal-Assunta ta’ Loanda).

Żona: 113 km²; Altitudni Medja: 6 m s. n. m.; Popolazzjoni (2011): 5,172,900 abitant, Densità: 0.02 abitant/km²; Gentilicio: Luandés/a; HDI (2021): 0.702 (l-ewwel) - Għoli; Żona tal-Ħin: UTC+01:00; Patrun: San Pawl.

Bandiera
Tarka
Luanda
Il-Katidral tas-Salvatur Imqaddes ta' Luanda (Igreja de Nossa Senhora dos Remédios de Luanda), mibni minn koloni Portugiżi fl-1628
Bastimenti abbandunati fl-1975.
Veduta ta' Luanda fl-1883.
Mappa ta 'Luanda mill-bidu tas-seklu 18.