Kooj
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De kooj (inherent vrouwelek) of 't rind (geslachsneutraol, minder gebrukelek) is 'n evehoveg, herkawwend, gedomesticeerd zoogdier oet de femilie vaan hoolheurege; wat aofstamp vaan d'n oeros en ofwel 'n apaarte soort (Bos taurus) ofwel 'n oondersoort daovaan is (Bos primigenus taurus). 't Bies weurt in groete deile vaan de wereld gehawwe es mèlkvee en veur de slach, dewijl 't vel weurt gebruuk veur leer en de stroont soms es mes deent. Keuj zien zoe'n 10.500 jaor geleie veur 't iers gedomesticeerd in zuidoostelek Turkije; 't gief 'rs noe al gaw zoe'n 1,3 mieljard vaan. Neve 't rind wie veer dat kinne heet me in India nog 'n aander oondersoort gedomesticerd, de zeboe (Bos indicus of Bos primigenus indicus). De manneleke variant weurt vaan ajdsheer 'nen deur geneump. 'nen Deur dee gecastreerd is weurt 'nen os geneump. Deure weure in Spanje dèks gebruuk veur deurevege, 'n traditioneel sport.
Etymologie en terminologie
[bewirk | brón bewèrke]'t Woord kooj, in 't Aajdnederlands cuo (gezeen in de Wachtendonckse psalme), kump oetindelek vaan 't Proto-Indogermaans *gwous en is daomèt verwant aon oonder mie 't Latiens bos en 't Aajdgrieks bous. Dees wäörd beteikene, wie 't oersprunkelek groondwoord, 'rind' in 't algemein. De expliciet of impliciet vrouweleke beteikenis vaan kooj is typisch veur de Germaanse taole.[1] 't Woord rind kump allein in de Germaanse taole veur, meh ziene basis is wel wijer trök te veure: 't moot zien gevörmp oet *kren-to, boebij kren 'ne variant (zoegeneumden n-stam) is vaan *ker 'heure', en -to 'ne suffix. In de Germaanse taole woort dat hrind (Aajdnederlands Hrintsalis, e verdwene dörp bij Gent).[2]
Wie gezag weurt kooj gebruuk veur 'rind' in 't algemein, meh ouch specifiek veur 't (volwasse) vrouwelek rind. E mannelek rind hèt 'nen deur of 'ne stier (in väöl aander Limbörgse dialekte bekind es s(j)teer).[3] 't Woord deur (Aajdnederlands Thurusteti 'Dorestad') is verwant aon 't Grieks tauros en 't Latiens taurus, allebei mèt dezelfde beteikenis; s(j)teer heet dezelfden oersprunk (meh mèt s-mobile). 't Joonk weurt e kaaf geneump. 'n Jóng kooj hèt ouch 'n veers, op 't Belsh e reund. 'ne Gelubden deur hèt 'nen os.
Anatomie
[bewirk | brón bewèrke]Kooj zien veerveujege megafauna die hure bij de Evehovege; dit is direk te zien aon de gesplete hove. Vaan nature höbbe ze heures; bij d'n oeros waore die hendeg groet meh bij modern rasse zien die door selectief fokke sterk verkleind. Sommege individu's höbbe ze gaaroet neet mie; dit kump bij de populairen Holstein Frisian dèks veur (zuug de foto bovenaon).
Keuj zien herkawwers (Ruminantia; 'n apaarte oonderorde binne de Evehovege); de vertering is dus intens en 't ete weurt nao de ierste vertering weer trök in de bek gebrach. Zoe weure lesteg te vertere plante toch eetbaar en good te vertere plante lievere nog mie veujing op. De maog vaan keuj is verdeild in compartimente die bij de versjèllende fases vaan vertering betrokke zien. Dèks weurt gezag tot de kooj veer mage heet: de pens (rumen), de nètmaog (reticulum), de bookmaog (omasmum) en de lebmaog (abomasmum). De veurvertering gebäört in de pens, bij de wijer vertering nao 't herkawwe zien alle veer de maoge betrokke, meh de feiteleke vertering gebäört daan veural in de lebmaog. Daonao geit 't ete nao de derm. Bij de oetgebreide vertering produceert de kooj bezunder väöl methaan, wat ze veur 't groetste deil oetrups. De stroont is riek aon aofvalstoffe, die bij slech behier tot euverbemesting en eutrofisering vaan 't umligkend water kinne leie. 't Ziech vaan keuj is, wie bij mie landbieste, beperk tot twie kleurereceptore; de kleur roed kinne ze neet zien. De keuj höbbe twie paar uiers.
't Kaaf weurt gebore nao 'nen draagtied vaan nege maond; 't weug miestens zoe tösse de 25 en 45 kilo. Volwasse bieste zien väöl zwoerder; hun gewiech versjèlt sterk per ras meh 1000 kilo kump veur. Keuj weure dèks geslach zoe gaw ze volwasse zien, of bij mèlkkeuj es de productie tröklöp, meh ze kinne 25 jaor of awwer weure.
Genoom
[bewirk | brón bewèrke]Oonderzeuk nao de erfeleke eigesjappe vaan keuj is al laank geleie gedoon. Zoe kós beveurbeeld weure vasgestèld tot 'n effe kleur dominant is euver boont, en zwart dominant euver roed. Mèt de oontwikkeling vaan de kinnes euver DNA, zoewie speciaol computers um basepaore te bestumme kós ouch 't genoom vaan 't rind gans weure geanalyseerd. In 2009 lökden 't 'n gróp wetensjappers dit genoom gans oet te vinde. De kooj bleek zoe'n 22.000 gene te höbbe. 80% vaan die gene zien dezelfde wie bij de mins; zoe'n 1000 gene deilt 't rind daobij mèt d'n hoond en mèt knaagdiere meh neet mèt de mins. Mèt dit in kaart gebrach genoom is 't meugelek um de gene te vinde die zörge veur de versjèlle in mèlk- en vleiskwaliteit tösse versjèllende rasse. 't Rind is 't ierste stök vee wat zie genoom in kaart gebrach zaog.
Krenkdes
[bewirk | brón bewèrke]Rinder kinne versjèllende krenkdes kriege. 't Deil vaan de biestegeneeskunde wat ziech daomèt bezeghèlt weurt veeartsenij geneump; vreuger waore die wäörd synonieme. 'n Krenkde die veurkump bij alle evehovege is de moond-en-klawzier. Heitege besteit e vaccin, meh dèks weurt um commercieel reies neet geènt. In 2001 leide dit tot 'nen oetbraok. Aander krenkdes zien blauwtong, hoofrot en emfysemateus gangreen. De rinderpes is intösse gans oetgereujd. 'n Nui krenkde, BSE of gekkekojekrenkde, woort in 1986 veur 't iers besjreve. Midde jaore 1990 bleek dees doejeleke hersekrenkde op de mins euverdraagbaar door middel vaan prione. Ouch aander rinderkrenkdes zien op de mins euverdraagbaar, wie koojpokke; ind achtienden iew woort oontdèk tot dees krenkde 'ne mins immuun maak tege de väöl gevierleker echte pokke.
Domesticatie
[bewirk | brón bewèrke]Historie
[bewirk | brón bewèrke]Keuj zien al vreug gedomesticeerd; me moot daobij dinke aon 't begin vaan 't Neolithicum. Ze späölde daan ouch 'n veurnaom rol bij d'n euvergaank vaan 'n maotsjappij vaan jegers-verzaomelere nao ein vaan boere. Langen tied góng me devaan oet tot dit zoe'n 10.000 jaor geleie in Afrika waor gebäörd. Genetisch oonderzeuk nao Afrikaanse keuj wees evels oet tot die oet 't Midde-Ooste kaome. Naotot ouch Europese keuj bij 't oonderzeuk woorte betrokke, trok me de conclusie tot de ierste oerosse 10.500 jaor in Zuidoos-Turkije en noordelek Irak zien getemp. Alle hoeskeuj vaan vaandaog d'n daag stamme aof vaan neet mie es 80 wèl bieste.
Veehawwerij
[bewirk | brón bewèrke]Vaanajds weure keuj losgelaote op e rillatief groet terrein; 'n wei, 'n meint, 'ne ranch en zoe wijer, boe ze op hun eige kinne graze. In väöl traditioneel veehawwersmaotsjappije weure de bieste koelek beperk; soms verwèlderde ze weer haaf. In Wes-Europa evels is me gewoen de wei dudelek te umperke, um 't oontsnappe vaan de keuj te veurkoume. De oetvinding vaan 't tankeledraod heet dao sterk aon bijgedrage.
In Wes-Europa zalle de bieste in de wintertied ouch in 'ne stal mote blieve. Op stal stoonde keuj weurt hui of kojlgraas geveurd, zoewie soja, meh dèkser ouch veevoor gemaak vaan minselek etesaofval, aofkumsteg oet 't destructiebedrief. De koms vaan intensief veehawwerij heet de gaank vaan zake nog wijer vaan de natuur aof gebrach. Sommege boere zètte hun keuj gans 't jaor op stal (zoegeneumde opstallers). Dit geit de kant op vaan bio-industrie, zeker umtot de ruimte in stalle beperk is. D'n ultieme vörm vaan bio-industrie, 't kiskaaf (wat zie gans leve neet maag bewege um de typische smaak vaan kaafsvleis te behawwe), is intösse op groond vaan biesterechte verboje.
Produkte en aander gebruuk
[bewirk | brón bewèrke]In groete deile vaan de wereld is de kooj de belaankriekste lieverant vaan mèlk. Keuj zien rillatief productief en selectief fokke heet de mèlkproductie vaan bepaolde keuj tot zier groete wieväölhede umhoeggebrach. Koojmèlk is rillatief veterm (vetter es peerdsmèlk meh minder vet es sjaopemèlk en geitemèlk), rillatief riek aon cholesterol en gemiddeld in lactoseaondeil. De mèlk weurt neet allein gedroonke meh ouch tot talloes aander produkte verwèrk, wie kies.
Ouch veur hun vleis weure keuj väöl gehawwe. Sommege rasse weure dao speciaol veur gefok, mèlkkeuj evels weure gemeinelek ouch geslach um hun vleis. 't Weefsel vaan keuj is riek aon spiere, wat kojevleis de typische harteleke smaak gief. Orgaone weure ouch gegete, al zien die minder in trèk en daorum rillatief gojekoup. De start (de zoegeneumden ossestart) is evels zjus 'n delicatès. 't Blood weurt door sommege volker gedroonke; vaan de Masai oet Oos-Afrika is bekind tot ze blood 'aoftappe' oet levende keuj (en tenao de woond doen stolle en de keuj laote leve). Oet de maog haolt me 't stremsel, wat me gebruuk um kies te doen stolle. 't Vel is zier good gesjik veur leer vaan te make. Ouch de penis weurt gebruuk; me kin häöm doen oethelle tot 'nen deurepiezel. Vreuger woorte die dinger soms es smikske gebruuk, allewijl zien ze veural um hun op te laote knawwele.
Keuj weure ouch gebruuk zoonder tot me hun get aofnump. Ze kinne weure ingezat um natuurgebeed te begraze; dit zien dèks rasse die korter bij d'n oeros stoon. Osse weure, en woorte veural vreuger, dèks ingezat es trèkdiere, veur de ploog of veur de kaar. Es 't trop aonkump kinne ze zwoerder laste trèkke es peerd, meh ze zien e stök minder snel. Keuj zien ouch te gebruke es rijbies, meh dat is minder gebrukelek. In sport en speul weure ze ouch ingezat: op versjèllende plaotse in de wereld deit me aon deurevechte (boebij d'n deur dèks weurt doedgemaak) en op rodeo's gief 't ummer väöl oonderdeile mèt keuj.
Rasse
[bewirk | brón bewèrke]'t Gief versjèllende hoonderde kojerasse. Primair zien die oonder te verdeile in taurus-rasse en zeboerasse. De zeboe is gemekelek te verkinne aon de bölt op ziene rögk ('ne sterk oetgegreujde spier). Versjèllende rasse zien krusinge tösse bei oondersoorte. Wijer weurt algemein versjèl gemaak tösse mèlk- en vleisrasse. De bove getuinden Holstein-Frisian is 't alderpopulairste mèlkkojeras en geit trök op veural Nederlandse keuj, in 't bezunder de Fries-Hollandse kooj. Daoneve kint Nederland ouch de blaorkop, 't Maos-Rijn-IJsselrind en de lakenvelder. E bekind Belsj ras is de Belzje witblauwe. Oet Sjotland kint me d'n Aberdeen Angus en de Sjotsen hoeglander, oet Texas de iconische Texas longhorn. Intrèssant zien ouch verwèlderde keuj, die veurkoume in versjèllende dunbevolkde gebeje op plaotse boe de bevolking vaanajds hoegstens aoventouw 'n kooj sjoot of pakde en ze wijer allein leet. 't Heckrind is speciaol gefok um d'n oeros zoeväöl meugelek te benaodere; 't weurt dèks ingezat veur de geneumde natuurbegrazing.
Cultureel aspekte
[bewirk | brón bewèrke]Versjèllende culture hechte groete weerde aon keuj. In 't hindoeïsme is de kooj e heileg bies, in verband gebrach mèt de god Krishna, wat neet maag weure doedgemaak en nog door versjèllende aander taboes weurt besjermp (al weurt de mèlk wel gedroonke). In 't aajd Griekeland waor de kooj e symbool vaan vrouweleke sjoenheid; in 't werk vaan Homerus weurt Hera 'koojougeg' geneump. D'n evangelis Lucas weurt door 'nen os gesymboliseerd. Noe en daan tröf me de kooj aon es heraldisch bies.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gooddeils gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie.