Heële

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Gemeinte Heële (Heerlen)

Provincie

Limburg

Hoofplaats

Heële

Börgemeister (lies)

Roel Wever (VVD)

Opperflaakde
– daovan water

45,50 km²
0,48 km²

Inwoeners
– deechde:

87.437 (1-4-2016)
1.942/km²

Heële (ooch: Haelder of Haerle, Nederlands: Heerlen) is ing geminde en ing sjtad in 't zuudoeëste va de Hollendsje provins Limburg. De geminde Heële is circa 45 km² groeët. Op d'r ieësjte december 2010 wónde i Heële 89.286 lüj. Doamit is Heële in gruëte de veerde geminde va Limburg, noa Mesjtreech, Zitterd-Geleën en Venlo. Heële ligk i d'r Oeëstelige Miensjtrieëk en is e óngerdeel va 't besjtuurlig samewirkingsverbank Parksjtad Limburg, woeë i totaal 240.000 lüj leëve.

Kerne i de geminde

Dörper, noabersjafte en wieke (e deel hat óch Limburgstalige plaatsjnaamsjilder):

Heële (plaats)
- Heële-Centrum
- Boutsj
- Berg
- Eind
- Ekenderveld
- Euverbrook
- Flattersjtraot
- Hiërewaeg
- Hekseberg
- Kaumer
  - Ungesj Kaumer
  - Euvesj Kaumer
- Rukker
- Vrusjehuske
- Soeret

- De Beitel
- Vrusjemig
- De Hölsberg
- Hondsrug
- Huske
- Koume
- Kouvenrao
- Kuëningsbemd
- Mariageweng
- Mariaroa
- Mörge
- Musjemig
- Nieuw-Einde
- Oakersjtroat
- Oakerbaan

- Passart
- Robrook
- Rukker
- Sjandele
- Sjrievesjhei
- Sjuur
- De Sjtasjón-kolonie
- Schurenberg
- Terschuren
- Varebeuker
- De Vrank
- Vrusjehuske
- Vrusjemig
- Weggebekker

- Zeswege (Zeswegen)
Benzerao (Benzenrade)
Gebrook (Hoensbroek)
- Nuuj Lotbrook
Grasbrook
Ganzewei
Heëlebaan (Heerlerbaan)
Heëlehei (Heerlerheide)
De Hees
Imsterao (Imstenrade)
Meezenbroek
Muëleberg
Ten Esje
Terworm
Welte (Welten)

Sjild en vaan

Aod sjild van de gemingde Heële (1867-1964).

Nuier sjild van de gemingde Heële (1964-1982).

Seër de fusie mit de geminde Gebrooëk i 1982 besjteet 't gemindewoape oet inne lieëw mit krooën, op e sjild dat i twieë sjtukke is gedild. Oppe linker haofsjeet va ge sjild sjteet d'r roeë lieëw va 't vreugere hertogdom Limburg op e zilverkluërig veld, oppe rechter haofsjeet sjteet d'r sjwatte lieëw va de ouw geminde Gebrooëk op e zilverkluërig veld mit horizontaal roeë bane. De vaan va de geminde is blauw mit inne geële Romeinse adeleer en besjteet seër 1966. De adeleer is ing verwiezing noa de Romeinse gesjiechte va Heële.

Geografie

Heële ligk gemiddeld op 103 meëter boave zieënivo (NAP) oppe rank va 't Limburgse huëvellank in 't daal va drei bake: de Kaumerbaak, de Sjandelerbaak en de Geleënbaak, die bei Roeëstere oetkunt in de Maas. De noabergemindes zint Oake, Kirkroa, Lankgraaf, Broensem, Nut, Voelender en Zumpelveld.

Demografie

I de geminde Heële wónde i 2000 95.147 lüj, bekans 6.000 mieë wie i 2010. Dat kunt ónger angere durch de vergriezing: in 't joar 2000 woar 16,7 persent 65-plus, hütsedaags is dat 19 percent. 't Persentage jóng lüj (0 bis 15 joar) góng tussje de joare 2000 en 2010 umlieëg va 15,9 persent noa 13,6 persent va gen lüj. Va alle miensje hauw in 2010 4,6 persent neet de Hollendsje nationaliteit. Op de ieësjte plaatsj kómme Pruusse mit 1.047 miensje, op de twieëde plaatsj Marokkane mit 503 miensje.

Gesjiechte

De gesjiechte va Heële geet trük bis i de prehistorie: a gen ing va d'r 20e ieëw, i 1997, woeëte oppene Sjelsberg i de geminde Heële reste va ing ouw noabersjaf gevónge oet de Michelsbergkultoer (4400 bis 3500 vuur Kristus), e bewies dat i d'r sjtrieëk rónk Heële al zieëker 6000 joar miensje leëve. De Romeine bouwde rónk d'r avank van os joartelling op 't kruutspunt va twieë wiechtige weëg, va Boulogne sur Mer noa Kölle en va Sante noa Trier, de plaatsj Coriovallum. 't Woar e wiechtig regionaal centrum, mit vöal póttebekereie en e groeët badhoes (thermae), dat op 18 juni 1940 trükvónge is durch inne plogende Heëlesje boer.

Uëver de gesjiechte va Heële i de ieësjte ieëwe noa d'r val va 't Romeinse Riek is neet vöal bekank. Bis d'r tieënde ieëw giet 't koom bewieze dat i Heële nóg lüj wónde. De aodste vermelding noa de Romeinse tied is oet 1065, in ing akte va Udo, d'r bissjup va Toul. Doanoa is sjproake va boerehöaf en watermuëles i de dale va gen drei Heëlesje bake. Heële woar ing handelsplaatsj gewoeëde en sjpilde obbenüts ing rol in d'r sjtrieëk. De plaatsj woar bis 1244 egedom va de groave va Ahr-Hochstaden, ing famielje oet de Eifel, die d'r Sjelmetoere en de Pankratiuskirk lete bouwe.

In 1244 woeëd Heële Broabentsj. D'r ivlood va hertog Jan va Broabant i wat hütsedaags Limburg is, woar noa d'r Sjlaag bei Woeringe teëge d'r bissjup va Kölle i 1288 fosj touwgenómme. Same mit Broabant woeëd Heële later óngerdeel va de Sjpaanse Nederlande. Noa d'r Sjpaans-Hollendsje kreeg, die doerde va 1568 bis 1648, woeëd Heële i 1661 Hollendsj.

I d'r 18e ieëw trone de autoriteite i ge lank va Heële fosj op teëge de Bokkerieësj. Historiker betwiefele hütsedaags of de Bokkerieësj, die wie de lüj doe dachte e pakt mit d'r duvel gesjloate houwe en op d'r bök durch gen lóch voeëte, wirkelig besjtange hant. Hóngerde, waarsjienlig onsjuldige en deks óch erm lüj, woeëte in die joare geëkseketeerd, noa sjwoar gemarteld te zieë.

Heële woeëd i 1793 durch Fransuëzesje troepe igenómme. Same mit plaatsje wie Mesjtreech, Valkeberg en Tóngere woeëd Heële óngerdeel va 't Fransuësezje département de la Meuse Inferieure. Óch manslüj oet Heële hant doanoa es soldoate mitgevóchte i de Europese krege va Frankriek. Inne zów d'r Kuëb va Heële geweës zieë, deë i de 20e ieëw i Heële e sjtandbild gekrieëge hat, en óch inne romanfiguur is oet e Heëlesj book oet 1883 va d'r sjriever Mathieu Kessels.

Wie de Fransoeëze i 1814 d'r kreeg verlore houwe, woeëd Heële ing geminde i de nuie Hollendsje provins Limburg, die doe besjtóng oet wat noe Belsj en Hollendsj Limburg is. Vöal lüj woare doa neet kontent mit en sjteunde doarum i 1830 d'r Belzje opsjtand. Nuëge joar lank, bis 1839, woar Heële Belsj. Durch de Konferensie va Londe i 1838 móste de Belzje evvel de oeëstelige haofsjeet va Limburg trükgeëve. Va seër a weëd Heële neet mieë oet Brussel meh oet Den Haag besjtuurd.

I 1874 woeëte a gene Valkebergerweëg de ieëstje koale i Heële vónge. Noadat i 1894 óch d'r ieësjte sjach gemaak woeëd en Heële i 1896 ing treinverbinding mit Zitterd houw gekrieëge, is rónk 1900 agevange mit de industriële exploitatie va koale. D'r Ieësjte Weltkreeg woar positief vuur de entwiklóng va de koele i Heële en umsjtrieëke. Durch d'r kreeg woar 't lestig gewoeëde um Ingelsje en Duutsje koale te importere.

Rónk 1900 wónde i Heële zoeëget 6.000 miensje. Durch de koele woare dat 'rs i 1910 al 12.000 en i 1930 32.000. Vöal lüj va boete Limburg koame noa Heële um es koempels i gen koele te wirke. 't Dörp is doadurch ing sjtad gewoeëde. I de 60'er joare woeëd de exploitatie van de koele evvel lanksaam minder rendabel, en op 17 desember 1965 zag d'r minister va Economische Zaken Joop den Uyl i Heële dat sjleting nuëdig woar. De letste koel i Heële góng i 1974 touw. Durch de sjleting koame i d'r ganse sjtrieëk 60.000 miensje oane wirk te zitte.

Noa de sjleting perbeerde de regering de miensje nui wirk te geëve, onger angere durch 't Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP) en 't Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) noa Heële te sjikke. De geminde wil de sjtad, die durch de koele e 'sjwat' imago houw geer e greuner imago geëve. De letste joare kómme bedrieve die zonnecelle make noa d'r sjtrieëk.

Historische inwoeënertalle

In ciefesj van aw volkstèllinge is good te zeen wie sjterk de Heële i d'r aavank van d'r twintigste ieëw, durch de koms van d'r koel, gegreujd is.

Joar	Aantal	Greuj (gans Limburg)
1830	4.140^[1]	--
1840	4.336^[2]	+4,7% (+5,6%)
1849	4.539^[3]	+4,7% (+4,3%)
1859	4.811^[4]	+6,0% (+4,4%)
1869	4.927^[5]	+2,4% (+4,5%)
1879	5.105^[6]	+3,6% (+7,0%)
1889	5.350^[7]	+4,8% (+6,8%)
1899	6.312^[8]	+18,0% (+10,2%)

Joar	Aantal	Greuj (gans Limburg)
1909	10.789^[9]	+70,9% (+17,8%)
1920	32.263^[10]	+199,0% (+32,6%)
1930	46.917^[11]	+45,4% (+25,1%)
1947	56.625^[12]	+20,7% (+24,2%)
1956	66.342^[13]	+17,2% (+27,3%)
1960	71.967^[14]	+8,5% (+7,4%)
1971	74.495^[15]	+3,5% (+13,9%)

Bemerkinge

Alle aatalle zint zónger Gebrook, wat ieësj i 1982 bij Heële koam.
't Aatal va 1971 is op ganse vieftalle aafgerunk.

Rillatief óntwikkeling va 1830 bis 1971

(logaritmische sjoal; x₁₈₃₀=100)

Greun: Gemingde Heële
Blauw: Provins Limburg

Winkbülle

D'r beinaam va lüj oet Heële is winkbülle. Heële woar i vreuger ieëwe al 't grutste dörp i d'r sjtrieëk, en de lüj oet de anger dörper vónge dat lüj oet Heële get al te tevreie mit zichzelf woare. Noe is 'De Winkbülle' d'r naam va d'r Heëlesje vasteloavesverein.

Sjproak

Durch de massaal immigratie va neet-Limburgers noa Heële is hütsedaags Nederlands of inne variant doava die Heëlesj Hollendsj weëd geneumd de mieëts gesjproake taal i de geminde. 't Aod Heëlesj plat en de doava aafwiekende dialekte va Heëlehei en Gebrooëk besjtónt evvel nog ummer. Wieväöl lüj die dialekte hüj nog kalle, is neet bekank. Heële hat inne eige Veldeke-krink, deë zich bezig hilt mit 't plaatsjlig dialek.

Bis wied i d'r 19e ieëw woeëd i Heële neëve Heëlesj en Hollendsj óch Duutsj gesjproake, vuural i g'n kirk. "'t is noe al joare geleje, in d'r tied dat i Heële en op de anger dörper van de umgeëvóng i gen kirk alles in 't Duutsj woeëd gehouë. De preëdig en de kristelieër, alles woar in 't Duutsj," hat d'r Heëlesje sjriever Eugène Vreuls (1868-1940) doa uëver gesjrieëve. Die passage geet uëver de periode rónk 1880. Besjtuurstaal en taal i gen gemindesjoeël woare doe evvel Hollendsj. Noa d'r Ieësjte Weltkreeg woar de rol va 't Duutsj i Heële oetgesjpild.