UE ŋgbɛyɛ
Eerɔpʋ tɛtʋ taa ajɛya wɛna ŋgbɛyɛ naɖɩyɛ. Payaɣ-ɖɩ se UE ŋgbɛyɛ. Ŋgbɛyɛ ńɖɩ, ɖɩlakɩ politiki tʋmɩyɛ nɛ ɖɩlʋkɩ siŋŋ se Eerɔpʋ tɛtʋ taa ajɛya tɔsɩŋ ɛɖɛɛna ɛsɩndaa nɛ pɩkɩlɩ.
Eerɔpʋ tɛtʋ taa ajɛya nɛɛlɛ nɛ lutozo (28) nɩŋna ɖama nɛ aɖʋ ŋgbɛyɛ ńɖɩ. Ajɛya ana, a-walanzɩ tɩŋɛ kɛ km2 waa 4,5 miiliyɔɔ. Ajɛya ana, a-tɩŋa a-taa ɛyaa yaa samaɣ ñʋʋ kɛ miiliyɔɔ waa 510. UE ŋgbɛyɛ ajɛya tɔzɩŋ kɩlɩna ɖɛʋ ɛsɩndaa kedeŋa yɔɔ.
UE ŋgbɛyɛ taa ajɛya laba kedizasɩ sɔsɔsɩ naalɛ saŋayɩŋ fenaɣ taa, pɩnaɣ 2009 ñɩŋa taa. Palaba nakɛyɛ Maastriche tɛtʋ taa nɛ pâla lɛɛka Room tɛtʋ taa. Kedizasɩ naalɛ nzɩ sɩkpaɣna paɣtʋ ndʋ tɩ-yɔɔ pʋwɛɛ se UE ŋgbɛyɛ ɛɖɔ tɩ-yɔɔ nɛ piɖena ŋgbɛyɛ ńɖɩ ɖɩ-taa ajɛya tɩŋa yɔ. UE ajɛya laba ɖɔɖɔ kedizaɣ sɔsaɣ nakɛyɛ Lisbonne tɛtʋ taa nɛ patasɩ paɣtʋ ndɩ ndɩ lɛɛtʋ kpaɣʋ se UE ajɛya ɛtɩŋna tɩ-yɔɔ nɛ pɛ-ŋgbɛyɛ tʋma ɖɛɛna ɛsɩndaa. UE ajɛya kewiisi taa ɛyaa tɔʋ caca nɛ palɩzɩ UE ŋgbɛyɛ paɣtʋ ndɩ ndɩ. UE ŋgbɛyɛ wɛna kedizaɣ nakɛyɛ labʋ paa pɩnaɣ ŋga ka-taa. UE ŋgbɛyɛ ajɛya tɛ Minisi waa wɛna ɖɔɖɔ kedizaɣ nakɛyɛ labʋ paa pɩnaɣ ŋga ka-taa.
UE ŋgbɛyɛ paɣtʋ lɩzɩyaa lɩzɩɣna UE ŋgbɛyɛ ñʋʋdʋ. Ɛlɛ, UE ŋgbɛyɛ kedizaɣ taa pɔyɔɔdʋʋ nɛ pʋcɔ paɣtʋ lɩzɩyaa ḿba, pɛwɛɛna ɖoŋ nɛ palɩzɩ ŋgbɛyɛ ńɖɩ ɖɩ-ñʋʋdʋ. UE ŋgbɛyɛ tɔm hʋʋ pɩlɩʋ lʋkɩna nɛ paa ɛjaɖɛ ńɖɩ ɖɩña UE ŋgbɛyɛ tɛ waɖɛ camɩyɛ. Fransɩ ɛjaɖɛ tɛ Minisi weyi ɛcɔŋna Fransɩ ɛjaɖɛ nɛ ajɛya lɛɛna pa-taabalɩyɛ ɖʋʋ tʋma yɔɔ yɔ, ɛyɔɔda tɔm natʋyʋ agoza fenaɣ kɩyakʋ nakʋ ñɩŋʋ wiye, pɩnaɣ 1950 taa. Fransɩ ɛjaɖɛ tɛ Minisi ɛnʋ, payaɣ-ɩ se Robert Schuman.
Toovenum lɛ, tɔm ndʋ Minisi ɛnʋ ɛyɔɔdaa yɔ tiyebina nɛ UE ŋgbɛyɛ ñɔ. Eerɔpʋ tɛtʋ taa politiki laɖaa sɔsaa nabɛyɛ tɛsɩna seɣtuu Eerɔp tɛtʋ taa ajɛya siŋŋ nɛ UE ŋgbɛyɛ kpa ɖoŋ. Ɖajaanaa ḿba, pa-hɩla yɔ : ɖajaa Konrad Adenauer nɛ ɖajaa Jean Monnet nɛ ɖajaa Alcide De Gasperi. :Dajaanaa panɛ peyebina nɛ Eerɔpʋ tɛtʋ ñɔ. Pa-hɩla sɛ siŋŋ kedeŋa yɔɔ. Pɩnaɣ 1951 taa Eerɔpʋ tɛtʋ taa ajɛya loɖo naayɛ nɩna ɖama nɛ paɖʋ ŋgbɛyɛ naɖɩyɛ. Ajɛya loɖo ana, akpɛndʋʋ nɛ alakɩ aka nɛ mbʋ payaɣ se asiyee (acier) yɔ pʋ-tʋma.
Ajɛya wena ayeba nɛ UE ŋgbɛyɛ ñɔ yɔ, anaa yɔ : Caama ɛjaɖɛ nɛ Pɛlɩziiki nɛ Fransɩ nɛ Italii nɛ Lukizambuuri ne Peyibaa. Pɩnaɣ 1957 taa UE ŋgbɛyɛ ñɔɔ. Ɛlɛ, pɩnaɣ 1973 taa lɛ, Eerɔpʋ tɛtʋ taa ajɛya naadozo naayɛ sʋʋ UE ŋgbɛyɛ taa. Ajɛya ana, anaa yɔ : Tanemarɩkɩ nɛ [[Irilandɩ[] nɛ Kewiisi kpɛndʋʋ.
UE ŋgbɛyɛ tasɩ walʋʋ nɛ hadɛ kiŋ hɔɔlʋʋ taa pɩlɩɩna ajɛya naayɛ yɔɔ. Pʋ-tɔbʋʋ se Eerɔpʋ tɛtʋ nɛ hadɛ kiŋ hɔɔlʋʋ taa ajɛya naayɛ tasɩ sʋʋ UE ŋgbɛyɛ taa. Ajɛya ana, anaa yɔ : Krɛɛsɩ nɛ Ɛsɩpañɩ nɛ Pɔɔrɩtigaal. Krɛɛsɩ ɛjaɖɛ sʋ UE ŋgbɛyɛ taa pɩnaɣ 1981 ñɩŋa taa nɛ piyele Ɛsɩpaañɩ ɛjaɖɛ nɛ Pɔɔrɩtigaalɩ alɛ sʋʋ pɩnaɣ 1986 ñɩŋa taa.
