Weimar-Republiko
Weimar-Republiko esas la nomo kreita dal historiisti por nomizar federala republiko establisita en Germania en 1919 por remplasar Germana imperio. Por evitar la tumulti qui lor eventis en Berlin, la Nacional Asemblitaro kunvokesis che l'urbo Weimar, por skribar nova konstituco por la lando. To esas l'origino di la frazo "Weimar-Republiko".
| Deutsches Reich | ||
| 1919 til 1933 | ||
|
| |
| Nacionala himno: | ||
| Das Lied der Deutschen | ||
| ||
Urbi
| ||
| Chefurbo: | Berlin | |
Lingui
| ||
| Oficala lingui: | Germana | |
| Tipi: | republiko | |
| · Prezidanto: | Friedrich Ebert Paul von Hindemburg | |
| · Kancelero: | Philipp Scheidemann Wilhelm Cuno | |
| · Entote: | 468 787 km² (1925) | |
| Valuto: | marko | |
| Religii: | kristanismo | |
| Kauzo di la fino: | kreado di Nacional-socialista Germania | |
Dum lua 14-yara existo, la republiko afrontis multa problemi, exemple hiperinflaciono, politikal agitesi da partisi di dextra e di sinistra, e l'enemikesi de la vinkinti dil unesma mondomilito, qui demandis indemni e teritoriala kompensi de Germania. Tamen, ol reformis monetaro, uniformigis imposti e lua sistemo di treni, e lua arto, cinemo e muziko duris evolucionar.
Quankam ol divenis republiko en 1919 Germania duris esar nomizita Deutsches Reich en la Germana. La vorto Reich ne signifikas exakte imperio, ma aproxime "guvernerio".
Germana Revoluciono (1918 til 1919)
redaktar| Precipua artiklo: Germana Revoluciono (1918 til 1919) |
Kontrato di Versailles
redaktar| Precipua artiklo: Kontrato di Versailles (1919) |
Kom rezulto di Kontrato di Versailles, Germania perdis Alzacia-Lotringia por Francia, Memel por Lituania, parto de lua estala teritorii por Polonia e de lua sud-esto por Chekoslovakia, altra teritorii norde por Dania, e por Belgia weste. La regiono Saarlando divenis administrita dal Ligo di la nacioni.
Politikala ed ekonomiala krizo (1919 til 1923)
redaktar
La republiko rapide recevis ataki de la dextra e de la sinistra. Radikali di sinistra akuzis social-demokrati pri trahizar l'ideali de la laborema klasi por preventar komunista revoluciono. Multa grupi di dextra akuzis la guvernerio pri febleso, e preferis forta rejimo, quale la monarkio di 1871. Altra grupi de dextra akuzis judi e socialisti pri konspiro por efektigar la falio di Germania dum l'unesma mondomilito.
Dum kin yari, eventis epizodi di violento en la precipua Germana urbi. Unesma defio eventis kande grupi di komunisti ed anarkiisti proklamis la Sovietiana Republiko Bavaria, qua duris de la 6ma di aprilo til la 3ma di mayo 1919. La sedicio esis violentoze sufokata dal Freikorps, grupi di ex-soldati qui formacis "armeo" kontrolita dal Germana guvernerio. La sequanta yaro, Freikorps probis revokar Weimar-Republiko per stato-stroko, qua divenis konocita kom Kapp-Lüttwitz Putsch.
La sequanta yari pos la milito Germania subisis hiperinflaciono, ma la guvernerio simple estampis plusa bankobilieti. En 1919 un pano kompresis po 1 marko e, pro hiperinflaciono, en 1923 ol kompresis po 100 miliardi marki.
Cirkume 1923 Germania klamis ke ne povis durar la pago di milital indemni. Konseque, Franca e Belga trupi okupis la regiono Ruhr, lor la precipua industriala regiono di Germania. La habitantaro di la regiono organizis striki, qua duris dum 8 monati e afektis lua ekonomio. Malgre ke la striki produktis ekonomiala domajo, l'industriisto Hugo Stinnes profitis multe pos komprir bankrotinta kompanii. Ilu demandis recevar pagi por lua produkturi en dolari vice mark-i. Konseque, en 1923 lua "industrial imperio" valoris plua kam tota Germana ekonomio. Lua imperio faliis kande Germana guvernerio kontrolis hiperinflaciono en novembro 1923.
Politikala preso duris dum tota ta periodo. De la 8ma til la 9ma di novembro 1923 nacional-socialisti komandita da Adolf Hitler probis komencar sedicio en München, Bavaria. L'autoritatozi di Bavaria baris la 3.000 revoltinti. Hitler enkarcerigesis, e dum lua enkarcerigo ilu skribis la libro "Mea Lukto" (Germane: Mein Kampf). Ilu liberigesis de la karcero ye la 20ma di decembro 1924.
Ora epoko (1924 til 1929)
redaktar
De la fino di 1923 - pos la kontrolo di inflaciono - til 1929 la republiko vivis epoko relate stabila, konocata Germane kom Goldene Zwanziger ("l'oratra yari 1920a"). L'ekonomio kreskis e sociala nestabileso diminutis. La nova monetaro, Rentenmark helpis restaurar l'internaciona konfido en Germana ekonomio.
En 1924 kreesis la Programo Dawes, konvenciono inter Usana banki e Germana guvernerio. Usana banki prestis pekunio a Germana banki, qui kontrolis aktivi uzebla kom hipoteki por grantar la pago di indemni. Tale, Germana ferovoyi, la Nacionala Banko e multa industrii hipotekizesis por stabiligar la pekunio e grantar la prestaji.[1] Poka tempo pose, Francia e Germania konkordis ke lua frontieri ne modifikesus per milito, ed en 1925 Franca trupi abandonis Ruhr.
En 1926 Germania divenis membro di la Ligo di la nacioni kom permananta membro, e recevis povo por vetar lua normi. Gustav Stresemann, qua esis chefministro (Reichskanzler) dum 100 dii en 1923 esis la ministro pri exteral aferi di Germania de 1923 til 1929, ed esis responsiva por grantar l'eniro di la lando en la Ligo. En 1926 ilu recevis la Nobel-premio pri paco, ma mortis 3 yari pose, pro vaskulala cerebrala stroko.
Dum la yari 1920a eventis remarkinda kulturala renesanco en Germania. Mem dum la maxim mala dii di hiperinflaciono, drinkeyi plenigesis per laboristi, qui spensis lia pekunio dum tota nokto por evitar la perdajo di lua valoro la sequanta dio. L'intelektuali kondamnis l'ecesaji de kapitalismo, e demandis revolucionala chanji en la kulturo. Cinemo, literaturo, teatro e muziko en ta epoko recevis influi de Sovietia ed eniris en kreiva fazo. Kabareti e jazo divenis populara. Josephine Baker produktis granda euforio en Germana publiko.[2]
Germana pikt-arto recevis influi de impresionismo, expresionismo e kubismo. Piktisto George Grosz recevis amendi por kritikar militisti e la religio. En l'arkitekturo, l'influi de Walter Gropius e del Skolo Bauhaus atingis tota mondo. Tamen, konservemi konsideris ta modernesi "trahizo kontre la tradicionala valori Germana".
La moderneso e l'extera presti kreis aparo di permananta prospereso e stabileso, ma ta aparo krulis kun l'ekonomiala krizo di 1929, qua komencis, koincide, poka dii pos la morto di Stresseman. L'"Ora epoko" di Germania finis.
Dekado (1930 til 1933)
redaktar
Kande Usana banki rapide ekprenis pekunio de Germania pos oktobro 1929, la krizo komencis e la chomeso kreskis rapide. Politikala nestabileso anke durigis. Tota kanceleri qui guvernis de la 30ma di marto 1930 til la 23ma di marto 1933 (Heinrich Brüning, Franz von Papen, Kurt von Schleicher ed Adolf Hitler) preferis uzis dekreti vice konsultar la parlamento. Pos 1925 Paul von Hindenburg esis la prezidanto di Germania, e duris en povo til lua morto ye la 2ma di agosto 1934.
En septembro 1930 nacional-socialisti recevis 18,3% ek la voti por la Reichstag (parlamento) e kreis nefacilesi por la sequanta guvernerii. Ja ne esis posibla por republikani formacar majoritato por guvernar kun altra partisi sen l'extrema dextra. Tamen, anke ne esas posibla por la nacional-socialisti formacar guvernerio, e la violento inter rivala politikala grupi durigis.
De 1930 til 1932 l'ekonomiala krizo divenis plu mala. Sequante la konservema ekonomiala teorio, poka guvernala spenso stimulus l'ekonomio, do Brüning tranchis spensi, inkluzite en la sociala sektoro. To efektigis min-mult avantaji por chomanti e la kresko di kontributi di la laboristi.
Komence, kapitalisti suportis Brüning, ma kun la kresko di laborala revolti, li komencis suportar l'opozanti, Alfred Hugenberg e Hitler. En 1932 eventis elekto por prezidanto di Germania. Hindenburg vinkis Hitler suportita da Brüning. Tamen, Brüning perdis la suporto di Hindenburg e renuncis ye la 30ma di mayo 1932.
Hindenburg indikis Franz von Papen com kancelero por remplasar Brüning. Papen permisis nacional-socialisti riorganizar lua paramilitaral organizuro SA. L'opozantaro kreskis e Von Papen decidis kunvokar elekti ye la 31ma di julio 1932, en qui l'extrema dextra recevis 37.2% ek la voti e la socialdemokrati divenis minoritato. Hitler decidis ne partoprenar en la guvernerio di Papen, postulis la kancelereso por ilu propra, ma Hindenburg ne aceptis. Konseque, la guvernerio dissolvesis e nova elekti eventis. Ye la 6ma di novembro 1932 nacional-socialisti recevis 33.2% ek la voti, 2 milion voti min kam en julio. Hindenburg kunvokis Kurt von Schleicher por okupar la kancelereyo.
Papen komencis laborar sekrete por la falio di Von Schleicher, ed ye la 4ma di januaro 1933 renkontris Hitler e propozis suportar guvernerio ube Hitler esis kancelero, ma la ministriindik esis da Papen. En ta renkontro, Hitler anke grantis solvo por ekonomiala problemi di lua partiso, helpita dal industriisti. Ye la 23ma di januaro 1933 Schleicher dicis a Hindenburg ke il ne sucesis pri formacar nova guvernerio. Ye la 28ma di januaro ilu renuncis. Hindenburg pensis itere en Von Papen, ma Schleicher dicis ad il ke Von Papen ne esus aceptebla dal Reichstag (parlamento). Do, Hindenburg kunvokis Adolf Hitler por esar kancelero.
Pos un monato, dum la nokto di la 27ma di februaro 1933 eventis incendio en l'edifico dil Reichstag. Marinus van der Lubbe, Nederlandana komunisto, kaptesis proxim l'edifico ed akuzesis pro la fairo. Naziisti konvinkis publika opiniono ke la komunisti esis responsiva por l'incendio. Hitler profitis de to, e postulis de Hindenburg aprobo pri dekreto qua restriktis la liberesi pri jurnalaro, pri yuro a sekreto di letri, pri libereso di opiniono e pri respekto a la privata proprieto. Pokope, Naziisti komencis kontrolar altra politikala grupi ed eliminar lua opozinti. La demokratiala rejimo instalita en 1919 finis.
Referi
redaktar- ↑ Kitchen, Illustrated History of Germany, Cambridge University Press, 1996, p 241
- ↑ "Josephine Baker in Berlin". Cabaret Berlin - Exploring the entertainment of the Weimar era.