Nord-Korea
| Nord-Korea | ||
| 조선민주주의인민공화국 Chosŏn Minjujuŭi Inmin Konghwaguk | ||
|
| |
| Standardo di Nord-Korea | Blazono di Nord-Korea | |
| Nacionala himno: | ||
| Aegukka | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Pyongyang | |
| · Habitanti: | 3 255 388[1] (2008) | |
| Precipua urbo: | Pyongyang | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Koreana | |
| Tipo: | Socialista republiko, Stato di unika partiso | |
| · Chefo di Stato: | Kim Jong-un | |
| · Chefa ministro: | Choe Yong-rim | |
Surfaco: (98ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 120 540 km² | |
| · Aquo: | 4,87 % | |
Habitanti: (55ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 26 072 217[2] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 212 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Nord-Koreana won | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | KP
| |
PRK
| ||
408
| ||
| Reto-domeno: | .kp | |
Nord-Korea, oficale Popul-Republiko Demokrata Korea esas lando konsistanta ek la nordo di la dividita peninsulo Koreana. Lu havas kom vicini Popul-Republiko Chinia norde, Rusia nord-este, e Sud-Korea sude. Este jacas maro di Japonia e weste jacas bayo di Korea.
Bazala fakti pri Nord-Korea.
Historio
redaktar
| Precipua artiklo: Historio di Nord-Korea |
Homi ja habitis la regiono di Nord-Korea dum paleolitiko. En 2333 aK, la rejio Gojoseon (Anciena Joseon) fondesis sur la rivo di la fluvio Liao[3]. Cirkume la yaro 108 aK ta rejio desaparis e krulis en mikra stati. Dum la sequanta yari, tri rejii (Goguryeo, Silla, e Baekje) konquestis l'altra sucedanta stati ed expansis vers Mandjuria.
La rejio Silla desaparis e krulis en mikra stati dum la 9ma yarcento. En 918 aparis la dinastio Goryeo, qua guvernis tota Koreana peninsulo til 1392, kande esis sucedita da Joseon dinastio, suvereni di Korea til 1897.
En 1897 Gojong kronigis su imperiestro di Korea. Korea kom nedependanta imperio duris til 1910, ma en 1905 Japonia transformis lando en lua protektorato. En 1910 ol formale anexesis. En 1919 formacesis provizora guvernerio di Korea en exilo, qua duris til 1948.
Ye la 9ma di decembro 1941 dum la duesma mondomilito, la provizora guvernerio di Korea deklaris milito kontre Japonian okupeso. Dum ta epoko, multa ekonomiala rekursi di Korea uzesis da la Japoniani[4]. Pos la milito Usa prenis kontrolo di la sudala parto e Sovietia di la nordala parto di la peninsulo. En 1948 amba Korea proklamis su nedependanta.
En 1950, komencis la milito en Koreana peninsulo. La sangoza milito duris til 1953, ma til nun la pacala pakto ne signatabis. Oficale la milito esas haltigita nur per armistico. Kim Il-sung divenis la chefo di Nord-Korea e gradope ilu kreis persono-kulto por su ipsa.
Kim Il-Sung mortis en 1994. Ilu sucedesis da lua filiulo, Kim Jong-il, qua guvernis til lua morto ye la 17ma di decembro 2011. Dum guvernerio di lasta, eventis famino en Nord-Korea qua duris de 1995 til 1998. On kalkulas ke 900 000 til 3,5 milion personi mortis pro famino dum ta periodo[5]. Ye la 9ma di oktobro 2006 Nord-Korea probis sucese lua unesma atomobombo. Sismologiala instituti en Usa e Japonia detektis ter-tremo kun forteso 4,3 che la skalo di Richter, qua kolacionis la posibleso di ta testo. Nord-Korea probis altra atomobombo, lua lasta, ye la 25ma di mayo 2009.
Ye la 17ma di decembro 2011 Kim Jong-il mortis. Lua sucedanto esas lua filiulo, Kim Jong-un.
Politiko
redaktar
L'ideologio dil stato nomesas Yuche-ideo. Ol "mixas" marxismo-leninismo e Konfuceismo. L'ideo emfazas l'autarka ekonomio di la stato, omnalaterala nedependo, forca chefeso e diciplino.
Nord-Korea administresas diktatorale. La chefo di stato esas Kim Jong-un, indikita da Kim Jong-il ante sua morto. Dum lua regno Nord-Korea izoleskis plu force. Lua konstituco aprobesis en 1972 emendesis en 1992 ed en 1998. Lua unesma artiklo deklaras ke Nord-Korea esas nedependanta socialista stato, qua reprezentas "l'interesi di tota Koreana populo".
La parlamento di Nord-Korea (Supra Asemblo di la Populo) havas 687 membri, elektita por 5-yari. Ordinare, l'asemblo kunsidas dum poka dii, dufoye omnayare. L'asemblo ordinare selektas, kompromisas sur o ratifikas politikala temi prizentita da tre oficala partisi: la Partiso di Laboristi di Korea (PLK, komunista), la Sociala Demokratiala Partiso di Korea, e la Chongu Partiso, malgre ke la precipua partiso esas la PLK.
La bazo di Nord-Koreana civila legaro esas Prusiana sistemo, kun influi de Japoniana tradicioni e komunista teorii. La nuna konstituco di Nord-Korea aprobesis en 1972, e remplasis olta di 1948. Ol emendesis en 1998, 2009, 2012, 2013, 2016, 2019 (dufoye) ed en 2023.
Geografio
redaktar
Nord-Korea havas 1416 km di frontieri kun la Popul-Republiko Chinia norde, 19 km kun Rusia nord-este, e 238 km kun Sud-Korea sude, alonge ne-militarigata zono. Lua tota surfaco, 120 540 km², esas poke plu granda kam olta di Usana stato Virginia.
Granda parto di la reliefo di la lando esas montoza o kolinoza. Existas vasta areo plana proxim westala litoro, e streta planajo este. Granda parto di la habitantaro rezidas proxim rivala zoni. La maxim alta regioni di la lando jacas proxim la frontiero kun Popul-Republiko Chinia. Ibe jacas la maxim alta monto di la lando: Baekdu o Paektu, kun 2744 metri di altitudo. Monto Paektu judikesas kom sakra che Koreana kulturo.
Segun studio del ambientala programo dil Unionita Nacioni, 70% de Nord-Koreana teritorio kovresis da foresti en 2003, la maxim multa en regioni di ravini e ravinegi. La maxim extensa fluvio di la lando esas Amok, longa de 790 km, de qui 678 km esas navigebla.
La klimato di Nord-Korea esas dolca. Pluvo-quanto esas granda dum somero. La mezavalora temperaturi en Pyongyang varias de -3°C til -13°C en januaro (vintro), e de 20°C til 29°C en agosto (somero).
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Nord-Korea |
La maxim importanta produkturi por exportaco esas minerali (magnezo, fero e karbo), metala produkturi, armi, militala garnituri, stofi, e pesko-produkturi.
Demografio
redaktar
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Nord-Korea havis 26 072 217 habitanti. La maxim multa (preske 100%) esas Koreani. Existas mikra minoritati Chiniana e Japoniana.[2]
L'oficala linguo di la lando esas Koreana.[2] Segun statistiki de 2015, 100% de la habitantaro evanta 15 yari o pluse savas lektar e skribar.[2] Frequentar skolo primara e sekundara esas gratuita ed obligenda dum 11 yari. Existas plu kam 14 mil infantala skoli, 4800 primara skoli (ube on studias dum 4 yari), e 4700 sekundara skoli, ube on studias dum 6 yari. Segun la demografiala kontado di 2008, 77% de la viri e 79% de la mulieri finabis sekundara studii. Ank existas 300 universitati e fakultati por furnisar supera eduko.
La religii kun maxim granda nombro di adepti esas Budismo e Konfuceismo. Existas kelka kristani ed adepti de la sinkretismala religio Chondogyo. Religial agado esas preske nula.[2]
Kulturo
redaktarLa kulturo tradicionala di Nord-Korea e Sud-Korea esas la sama, tamen nuntempa kulturo pos 1945 en la du landi esas diferanta. La guvernerio di Nord-Korea kontrolas lua literaturo ed arto.
En 2004, UNESKO deklaris "Kulturala Patrimonio di la homaro" la komplexo di tombi en Goguryeo.
Referi
redaktar- ↑ United Nations Statistics Division: Preliminary results of the 2008 Census in People's Republic of Korea
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 North Korea - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 21ma di januaro 2024. Idiomo: Angla.
- ↑ https://web.archive.org/web/20110216073516/http://rki.kbs.co.kr/english/korea/aboutkorea/korea_abouthistory.htm
- ↑ "Economic growth and human production in North Korea (1945-1992)" United Nations developing program
- ↑ https://web.archive.org/web/20110706214340/http://www.iie.com/publications/wp/99-2.pdf
