Lisboa
| Lisboa | ||
| ||
| Kelk imaji de Lisboa | ||
|
| |
| Standardo | Blazono | |
| Lando: |  Portugal
| |
Informo:
| ||
| Latitudo: | 38°42'50" N | |
| Longitudo: | 9°08'22" W | |
| Altitudo: | 2 m | |
| Surfaco: | 100.05 km² | |
| Habitanti: | 545 796 (2021) | |
| Horala zono: | UTC+0 UTC+1 dum somero | |
| Urbestro: | Carlos Moedas (PPD/PSD.CDS-PP.A.MPT.PPM, 2021-2025) | |
Mapo:
| ||
| ||
Oficala retosituo:
| ||
| www.cm-lisboa.pt | ||
Lisboa esas chef-urbo e la maxim populoza urbo di Portugal. Ol havis 547 733 habitanti en 2011[1]. Lua tota surfaco esas 100 km². Ol jacas an la westo di Iberia apud Atlantiko e la norda rivo di la fluvio Tago. Cirkume 3 035 000 personi vivas en lua metropolala regiono[2][3], qui reprezentas cirkume 27% de la habitantaro di Portugal.
Lisboa konsideresas blokala urbo pro lua importo pri financi, komerco, jurnalaro, amuzo, arti, internacionala komerco, eduko e turismo[4][5]. Ol esas un ek la precipua ekonomiala centri di Europa, kun financala sektoro en rapida kresko ed un ek la precipua portui por buxegi dil kontinento[6]. En 2014 lua aeroportuo (aeroportuo di Portela) servis 11 milion voyajanti. Moderna choseala sistemo e lineo di treno di granda rapideso (Alfa Pendular) ligas ol a la nordo ed a la sudo di Portugal.
Lisboa esas un ek la maxim anciena urbi kontinue habitita del mondo e la maxim anciena de Europa. Ol ja habitesis mult ante kam London, Paris e Roma. Lua nomo forsan devenas de Feniciana vorto Allis Ubbo ("sekura portuo"). Altra konjekto esas ke la kolonieto recevis la pre-Romana nomo por fluvio Tago, Lisso o Lucio. Romana geografo Pomponius Mela skribis lua nomo Ulyssippo, pose modifikita dal anciena Greki a Olissipo (Ὀλισσιπών) o Olissipona (Ὀλισσιπόνα).
Historio
redaktarLisboa ja habitesis dum neolitiko da pre-Kelta tribui, qui konstruktis religiala e funerala monumenti, megaliti e dolmeni qui ankore existas en la periferio dil urbo. Kelti invadis la regiono dum l'1ma yarcento aK, e mixis su kun lua pre-Indo-Europana habitanti.
Arkeologiala restaji indikas Fenician influo ja en 1200 aK. Kelka historiisti kredas ke Feniciana faktorio okupis la nuna centro dil urbo. La protektita portuo en l'estuario di Tago esis utila por provizar Feniciana navi qui voyajis til Kornwal e l'insuli Scilly. Feniciani anke komercis kun doplandala tribui, kompris la forta Luzitana kavali e vendis metali, salo e fishi prezervita per salo.
Segun legendo, Lisboa fondesis da Odyseus, qua fondis l'urbo pos eskapar de Troya. Pose la Greka nomo aparis en vulgara Latino sub la formo Olissipona.
Pos la vinkeso di Hannibal, komandero di Kartagani dum la Punika militi, Romani decidis privacar Kartago de lua precipua posedajo: Hispania (Iberia). Per l'integrigo di Olissipo a Roman imperio kom Municipium Cives Romanorum Felicitas Julia, romana konsulo Decimus Junius Brutus Callaicus obtenis l'asocio di lua habitanti kontre Kartagani. Lokala autoritati recevis autonomio por guvernar un teritorio kun 50 km di extenso e dispensesis di imposti. Lokala habitanti divenis Romana civitani kande la regiono enkorpigesis a romana provinco di Lusitania, kun chef-urbo en Emerita Augusta, nun Mérida (Hispania).
L'atako di Luzitani (populo ne-Romana qua vivis en Iberia) stimulis la konstrukturo di murego cirkondante la kolonieto. Dum la regno di Augustus (27 aK til 14) Romani konstruktis granda teatro, publika balno, templi por Jupiter, Diana, Cibele, Tethys e Idea Phrygiae, e nekropolo sub nuna placo Figueira. Kande pirateso eliminesis e teknologial avanci introduktesis, l'urbo prosperis, e Felicitas Julia divenis centro por komerco kun Britannia (note Kornwal) e kun la regiono dil Rheno. Du importanta chosei ligis Lisboa a Bracara Augusta (nuna Braga) ed a Emerita Augusta (nuna Mérida).
Olissipo, kam altra grand urbi di Roman imperio, divenis centro por l'expanso di kristanismo. Lua unesma episkopo esis Potamius (c. 356), e multa martiri, exemple Maxima, Verissimus ed Eulalia de Mérida mortigesis ibe. Kande Roman imperio falis, Olissipo ja esis notora kristana centro.
De 409 til 429 l'urbo invadesis sucedante da Sarmatiani, Alani (la du populi originis de nuna Iran) e da Germana Vandali e Suevi. Sueva rejo integrigesis a Vizigota rejio di Toledo, qua komprenis omna peninsulo. Lisboa divenis konocita kom Ulishbona.
Mez-epoko
redaktarYe la 6ma di agosto 711 l'urbo okupesis da Mohamedana forci. Ta konquesteri esis Berberi ed Araba de la nordo di Afrika. Lia komandero esis Abdelaziz ibn Musa, un ek la filiuli di Tariq ibn Ziyad, qua komencis la konquesto di Iberia. Li konstruktis multa moskei e domi, e permisis a la habitanti mantenar lia vivo-stili e religii.
Mohamedana influo duras videbla en la quartero Alfama, qua ne destruktesis dum la ter-tremo di 1755. Por kurta periodo Lisboa apartenis a la Taifa (principeyo) di Badajoz, e pose divenis nedependanta taifa.
Dum la fino dil 11ma e komenco dil 12ma yarcenti, Portugal formacesis e gradope komencis expansar sude. En 1108 Lisboa atakesis da Norvegiana krucomiliteri komandita da Sigurd la 1ma, ma la kalifi Almoravidi riokupis ol. En 1147 krucomiliteri komandita da Afonso la 1ma di Portugal siejis e rikonquestis l'urbo, qua divenis itere kristana. Lisboa divenis chef-urbo dil rejio di Portugal en 1255. L'unesma universitato fondesis da rejulo Dinis la 1ma en 1290. En 1384 rejulo Juan 1ma di Kastilia siejis l'urbo, ma en 1385 Hispaniani vinkesis en la batalio di Aljubarrota. Lisboa remplasis Coimbra kom chef-urbo dil rejio la sam yaro.
Dum la mez-epoko l'urbo kreskis rapide e divenis importanta por la komerco kun nord-Europana ed anke kun Mediteranea-urbi.
Modern-epoko
redaktar
Dum la 15ma yarcento Portugalana expedicioni vers Azia e l'expanso di kolonial imperio komencis, kun la konquesto di Ceuta en 1415. En 1498 Vasco da Gama arivis en India, ed en 1500 Pedro Álvares Cabral arivis en la nuna Brazilia. En 1506 3.000 judi masakresis en Lisboa.
La 16ma yarcento esis l'ora epoko por Lisboa: ol esis la centro por komerco inter Afrika, India, l'Extrem Oriento e pose Brazilia e divenis richa kun la komerco di pipro, sklavi, texuri ed altra vari. Dum ta epoko aparis en l'arkitekturala stilo Manuelino, qua prezervesis en la monakeyo di Jerónimos, en la turmo di Belém, ed en altra edifici.
Portugal perdis lua nedependo en 1580 por Hispania pos la morto, sin heredanto legitima, dil rejulo Sebastião dum la batalio di Ksar el-Kebir, en Afrika. Lia onkulo, infanto Henrique, qua esis katolika kardinalo e ne povis mariajar, guvernis kom regento til lua morto en 1580. La maxim proxima parento di li esis la rejulo Felipe la 2ma di Hispania, qua unionis la du kroni e divenis anke rejulo Filipe la 1ma di Portugal. L'uniono duris dum 60 yari til la Portugalana-restaurado-milito, qua komencis kun stato-stroko da Portugalana nobeleso ye la 1ma di decembro 1640 e duris til 1668 kande Lisboa-kontrato signatesis.
Ante la 18ma yarcento Portugal subisis kelka forta ter-tremi: 8 dum la 14ma yarcento, 5 dum la 16ma yarcento, e 3 dum la 17ma yarcento. Ye la 1ma di novembro 1755 Lisboa subisis forta ter-tremo e pose ondego, qua mortigis 30.000 til 40.000 ek lor 200.000 til 275.000 habitanti dil urbo, e destruktis 85% del urbala strukturi - to komocionis tota Europa.
Pos la ter-tremo, l'urbo rikonstruktesis segun ordeno dil Markezo de Pombal, lore chefministro dil rejio. Ilu decidis demolisar la restanta antiqua konstrukturi e konstruktar nova segun moderna urbala projeto. L'urbo recevis granda rektangula formo kun du granda placi: Praça do Rossio e Praça do Comércio, l'unesma en la komercala quartero, e la duesma permisis acesar fluvio Tago e la bateli por trairar ol. Praça do Comércio havas triumf-arko e monumento memoriganta lore rejulo José la 1ma de Portugal.
Nuntempal-epoko
redaktarNapoléon Bonaparte invadis Portugal dum la komenco dil 19ma yarcento. To koaktis royala familio translojar la sideyo di la korto vers Brazilia. Kande princulo João, pose rejulo João la 6ma di Portugal retroiris a Lisboa, multa edifici e propraji destruktabis o subisabis spoliado dal invaderi.
Dum la 19ma yarcento Liberala movemento introduktis nova chanji en l'urbala peizajo. La precipua regioni afektita esis la quarteri Baixa e Chiado, ube butiki, kafeerii, tabako-vendeyi, libro-vendeyi, klubi e teatri proliferis. L'instalo di fabrikerii e la developo dil komerco efektigis l'expanso dil urbo norde alonge l'avenuo Liberdade, inaugurita en 1879.
En 1908 eventis en Lisboa la rejocido di Carlos la 1ma di Portugal, evento qua kulminis du yari pos kun l'instalo di l'Unesma Republiko, ye la 5ma di oktobro 1910. En 1911 l'universitato di Lisboa riinauguresis.
Dum l'unesma mondomilito, Portugal subisis ataki de Germana trupi en lua kolonii Afrikana depos septembro 1914. Tamen, nur en 1916 esis ke Germania oficale deklaris milito kontre Portugal, pos ke Portugal kaptis omna Germania ed Austriana-Hungara navi qui ankragesis en Portugalana portui. En 1917, Portugalana trupi komencis luktar kontre Germani en Flandria ed en Francia.
Dum la duesma mondomilito Portugal restis un ek la poka neutra landi, e recevis plua kam 100.000 refujinti qui fugis de nacional-socialista Germania. Dum Salazarist-epoko (1926 til 1974) Lisboa expansesis e recevis monumentala e nacionalista projeti. La regiono di Belém modifikesis por recevar Portugalan Expozo en 1940. L'unesma ponto super Tago permisis rapide komunikar lua du rivi.
Ye la 25ma di aprilo 1974 la diktatoreso "Salazarista" finis per stato-stroko, qua revokis Marcelo Caetano sucedinto di Salazar. La revolucionala guverno reformis la politiko di Portugal, qua pose transformesis en demokratio. La stato-stroko divenis konocita kom dianto-revoluciono, pro ke la habitanti di Lisboa salutis la rebela soldati kun dianti en lia manui.
En 1998 fairo en la quartero Chiado destruktis multa edifici de la 18ma yarcento. Diversa restauroverki rekuperis la regiono e transformis ol en granda butikala distrikto.
Dum la yari 1990ma, multa quarteri dil urbo rinovigesis, importanta arkitektala edifici rekuperesis, e la norda rivo dil Tago recevis moderna rezidala projeti e divenis zono por libera tempo. L'internaciona expozuro Expo'98 eventis en l'urbo, e la moderna Ponto Vasco da Gama inauguresis. Ante, en 1994 ol esis l'Europana Kulturala Chef-urbo. En 2005 ol hostesis l'Europana Premio MTV pri Muziko (MTV European Music Awards). Altra muzikal evento eventas omna du yari: la festivalo Rock in Rio Lisboa, un ek la maxim granda rock-festivali del mondo.
En 2007 eventis en Lisboa la somito dil Europana Uniono qua rezultis en la Kontrato di Lisboa, efikiva pos la 1ma di decembro 2009. En 2010 eventis la somito di la membri di NATO en l'urbo.
Geografio
redaktar
Lisboa jacas proxim l'ekflueyo dil fluvio Tago, an la latitudo 38°42′49.75″N e la longitudo 9°8′21.79″W, ed esas la maxim westala chef-urbo di kontinental Europa. Weste del urbo jacas la Parko Forestala di Monsanto (Parque Florestal de Monsanto) kun 10 km² di surfaco, okupante 10% dil urbo. Lua metropolala regiono (Grande Lisboa) formacesas per l'urbi Amadora, Queluz, Agualva-Cacém, Odivelas, Loures, Sacavém, Almada, Barreiro, Seixal e Oeiras.
La historiala centro dil urbo jacas super 7 kolini. Terpleni, note dum la 19ma yarcento, augmentis la plana surfaco apud Tago. Ta terpleni permisis la konstruktado di avenui, ferovoyi, e recente di la Parko di la Nacioni (Parque das Nações) por l'Expo'98.
Lua klimato esas subtropikala-mediteranea, (Csa, segun Köppen-klasifikuro) kun moderema vintri e varma someri.Yarala mezvalora temperaturo esas 17.5 °C. Dum la maxim kolda monato - januaro - la temperaturi dum la dio varias de 11°C til 18°C, dum ke la noktala temperaturi varias de 3°C til 13°C. Dum la somero la temperaturi povas variar de 26°C til 35°C. Pluvas precipue dum la vintro, dum ke la someri ordinare esas sika.
L'urbo posedas plua kam 100 parki, gardeni e verda placi, du botanika gardeni, zoo*, publik aquario (Aquário de Lisboa) ed un oceanario* kun marala fishi, pinguini e lutri.
Kelka turistala loki
redaktar
- La quarteri Alfama, Baixa Pombalina, Chiado e Bairro Alto nun esas ceneyo por multa muzikala spektakli, sive erudita, sive populara. La granda Placo dil Komerco (Praça do Comércio) esas la maxim granda de la regiono Baixa. Dum la kolonial epoko la komprado e la vendado di produkturi de la kolonii facesis ibe. Proxim ol esas la ferovoyala staciono Rossio, de ube departas treni vers Sintra. La strado Augusta ligas la Placo dil Komerco a la placo Rossio. La quartero Baixa anke koncentras hoteli, restorerii e kafeerii.
Jacante 5 km weste de la centro di Lisboa, la quartero Belém koncentras tri loki qui recevas multa viziteri:
- la grandega Monakeyo Jerónimos, konstruktita dum la 16ma yarcento dum la regno di Manuel la 1ma di Portugal kun la richesi qui originis de la kolonii. Ante la monakeyo, existis chapelo en la sama loko, ube navigisti quale Vasco da Gama e Pedro Álvares Cabral pregis longe ante lia voyaji vers India.[7]
- Irante vers la fluvio Tago tra la bela placo avan Monakeyo on trovas apud la fluvio la Monumento pri la Deskovraji, o Monumento a la Navigisti (Portugalane: Padrão dos Descobrimentos, Monumento aos Descobrimentos, od anke Monumento aos Navegantes), konstruktita en 1940 segun la formo di karavelo, kun imaji pri la precipua Portugalana navigisti, historiografi, ed altra personaji de la historio di la navigadi skultita en lua lateri, exemple Pedro Álvares Cabral, Vasco da Gama, Bartolomeu Dias, la jezuito Santa Franciskus Xavier, la rejulo Afonso la 5ma di Portugal, ed altri.[7]
- Proxim la Monumento pri la Deskovraji existas la Turmo di Belém, konstruktita por protektar l'urbo de marala ataki. nun la turmo jacas apud la fluvio Tago, pro la modifiki en lua lito dum la ter-tremo di Lisboa.[7]
- Fine, pedirante cirkume 30 minuti de la Turmo di Belém jacas la kukiferio Pastéis de Belém, qua produktas la famoza kuko samnoma.
- La Kastelo di Santa Georgios (Castelo de São Jorge) an la quartero Santa Maria Maior. Pro lua privilejizita loko, la viziteri havas ampla vidado pri l'urbo.
- L'Oceanario* di Lisboa: konstruktita an la Parko di la Nacioni (Parque das Nações) ed inaugurita en 1998 ol esas giganta aquario qua montras speci di fishi, amfibii, koralii, di animali senvertebra, uceli (pinguini) e mamiferi (lutri) del oceani Pacifiko, Atlantiko, Indiano, ed Antarktiko, ed anke de kelka fluvii.
- La zoo* di Lisboa inauguresis en 1884, e havas nun 2.000 animali de 332 diferanta speci, di qui 114 esas mamiferi, 157 esas uceli, 56 esas repteri e 5 esas amfibii. Ank existas kolekturo pri artropodi. Inter l'animali de la zoo* esas reda pandi, pinguini e delfini.
- La futbalo-stadii Estádio da Luz (sideyo dil klubo Sport Lisboa e Benfica o simple Benfica) e la Estádio José Alvalade (sideyo dil klubo Sporting Clube de Portugal, o simple Sporting).
Fratala urbi
redaktar- Bissau,
Guinea-Bisau[8][9] - Brasília,
Brazilia[8] - Budapest,
Hungaria[8][9] - Cacheu, Guinea-Bisau[8][9]
- Guimarães,
Portugal[8][9] - Luanda,
Angola[8][9] - Macau,
PR Chinia[8][9] - Madrid,
Hispania[8][9] - Malacca,
Malaizia[8][9] - Maputo,
Mozambik[8][9] - Natal, Brazilia[10]
- Praia,
Kabo Verda[8][9] - Rabat,
Maroko[8][9] - Rio de Janeiro, Brazilia[8][9]
- Salvador, Brazilia[8][9]
- São Paulo, Brazilia
- São Tomé,
San-Tome e Principe[8][9]
Referi
redaktar
- ↑ População residente (N.°) por Local de residência e Sexo; Decenal (2011) - URL vidita ye 20ma di novembro 2012. Idiomo: Portugalana.
- ↑ United Nations Department of Economic and Social Affairs, World Urbanization Prospects (2009 revision) - Publikigita da Unionita Nacioni. Dato di publikigo: 2010, Tabelo A.12. Statistiko por 2007..
- ↑ Statistics Portugal - Publikigita da Ine.pt. Dato di publikigo: 30ma di junio 2009. URL vidita ye 8ma di julio 2009.
- ↑ The World According to GaWC 2010 - Publikigita da Globalization and World Cities Study Group and Network, Loughborough University. URL vidita ye 3ma di marto 2009.
- ↑ Inventory of World Cities - Publikigita da Globalization and World Cities (GaWC) Study Group and Network. URL vidita ye 1ma di decembro 2007. Idiomo: Angla.
- ↑ "Avance del Plan Territorial Sectorial de la Red Intermodal y Logística del Transporte de la Comunidad Autónoma del País Vasco" - Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco
- ↑ 7,0 7,1 7,2 O Distrito de Belém de Lisboa - Publikigita da LisbonWeekendGuild.com. URL vidita ye 3ma di decembro 2017.
- ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 8,13 8,14 Geminações de Cidades e Vilas - Publikigita da Associação Nacional de Municipios Portugueses. Nomo di la publikigo: www.anmp.pt. URL vidita ye 1ma di junio 2013. Idiomo: Portugalana.}
- ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 Acordos de geminação, de cooperação e de amizade - Publikigita da Câmara Municipal de Lisboa. URL vidita ye 1ma di junio 2013. Idiomo: Portugalana.}
- ↑ Mirante da Gente é transformado em grande espaço cultural - Dato di publikigo: 21ma di agosto 2009. URL vidita ye 10ma di septembro 2014. Idiomo: Portugalana.