UNDP Kosovo
The primary and overarching objective of United Nations Development Programme in Kosovo is the eradication of poverty in the context of sustainable development, including the pursuit of the Millennium Development Goals, and promotion of United Nations fundamental principles. The core dimension in our approach is investing in human development, wealth creation (with emphasis on issues such as entrepreneurship, job creation) and institutional reform and capacity development. The empowerment of women is key to all development and gender equality is a core part of all policy strategies. The MDG agenda and the economic, social and environmental dimensions of development include many development activities from democratic governance, economic and social reforms, conflict prevention, social justice, promotion of access to public services, the environment and sustainable management of natural resources, pro-poor economic growth, trade development, gender equality and social inclusion.United Nations Development Programme - Kosovo addresses the challenges and helps through three practice areas: Democratic Governance, Inclusive Growth and Policy Research, Gender and Communication.
Since 1999, the United Nations Development Programme has earned a strong reputation as an independent and experienced partner in the effort to rebuild Kosovo. After the initial period of past conflict reconstruction it has helped establish and develop local institutions. Kosovo is now on a new phase of development. The international community is scaling down its presence, and local authorities are taking on the responsbilities for leading the development process and European integration. However, Kosovo faces a daunting task in coping with some of the taughest economic and social conditions. UNDP is ideally placed to help the people and institutions in overcoming these challenges. Our support comes in numerous forms and uses experience gained from developing economies around the world.
UNDP will contribute to Kosovo priorities and development of capacities of various partners through two programme components: Inclusive growth and development and Democratic governance. UNDP offers comparative advantages in these areas, drawing on its global knowledge base, best practices, lessons learnt, and past cooperation. Efforts will continue to reinforce mainstreaming gender equality and women empowerment across the programme and greater attention will be devoted to embedding a more coherent strategy for civil society engagement and research-based programming across all development interventions.
Phone: +381 38 249 066
Address: 58 Zagrebi Street, Arberia
10000 Prishtina, Kosovo
Since 1999, the United Nations Development Programme has earned a strong reputation as an independent and experienced partner in the effort to rebuild Kosovo. After the initial period of past conflict reconstruction it has helped establish and develop local institutions. Kosovo is now on a new phase of development. The international community is scaling down its presence, and local authorities are taking on the responsbilities for leading the development process and European integration. However, Kosovo faces a daunting task in coping with some of the taughest economic and social conditions. UNDP is ideally placed to help the people and institutions in overcoming these challenges. Our support comes in numerous forms and uses experience gained from developing economies around the world.
UNDP will contribute to Kosovo priorities and development of capacities of various partners through two programme components: Inclusive growth and development and Democratic governance. UNDP offers comparative advantages in these areas, drawing on its global knowledge base, best practices, lessons learnt, and past cooperation. Efforts will continue to reinforce mainstreaming gender equality and women empowerment across the programme and greater attention will be devoted to embedding a more coherent strategy for civil society engagement and research-based programming across all development interventions.
Phone: +381 38 249 066
Address: 58 Zagrebi Street, Arberia
10000 Prishtina, Kosovo
less
Uploads
Papers by UNDP Kosovo
prodhues të Kosovës1 gjatë dhjetëvjeçarit të fundit. Më konkretisht, duke u fokusuar në një grup
të industrive prodhuese, të cilat konsiderohen me rëndësi strategjike nga autoritetet e Kosovës,
ky studim do të përpiqet në radhë të parë të përcaktojë - në bazë të të dhënave empirike në
dispozicion - nëse regjimi i taksave që ka funksionuar gjatë dy viteve të fundit ka pasur një efekt
negativ, neutral ose pozitiv në zhvillimin e sektorit të prodhimit.
Pasi që Kosova nuk ka aftësinë për të zbatuar një politikë monetare, politika fiskale – të hyrat
dhe shpenzimet e qeverisë – mbetet instrument i vetëm në duart e saj për të nxitur zhvillimin
industrial. Gjatë dy viteve të fundit, shkalla e lartë e shpenzimeve publike (p.sh. investimet në
infrastrukturë, subvencione, skemat e granteve, etj) kanë stimuluar ekonominë nëpërmjet
rritjes së kërkesës agregate, duke përmirësuar kështu fondin e infrastrukturës fizike. Megjithatë,
në ekonominë e tregut, investimet e sektorit privat janë ato që luajnë rol kyç për të siguruar
zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik. Shkalla e tyre varet, ndër të tjera, nga ekzistimi i një klime
të favorshme dhe konkurruese të biznesit që zvogëlon koston e të bërit biznes.
sfida të ndryshme në qasjen e tregut dhe informatave të nevojshme për të shtuar konkurrencën
e tyre në vend dhe gjatë eksportit. Mungesa e informatave mbi çmimet e tregut,
standardet sanitare dhe të kualitetit, qasja në shërbimet e përballueshme financiare dhe
të biznesit, janë disa nga sfidat kryesore me të cilat kryesisht përballen NVM-të në Kosovë.
Për të identifikuar natyrën dhe nivelin e sfidave me të cilat përballen NVM-të në Rajonin
Ekonomik Jug (REJ), ky raport ka synuar të vlerësojë funksionimin e 500 NVM-ve në sektorët
e bujqësisë, përpunimit të ushqimit, prodhimit të materialit ndërtimor, përpunimit të
drurit, zejet artizanale, si dhe turizmit kulturor në REJ.2 Në veçanti, raporti siguron analizë
të thellë të natyrës aktuale dhe fushëveprimit të operacioneve të tyre dhe përcakton
faktorët që ndikojnë konkurrencën e tyre. Veç kësaj, siguron intervenime të veçanta
dhe reale për të shqyrtuar pengesat dhe sfidat e identifikuara.
dhe komunat Skënderaj, Vushtrri, Leposaviq, Zubin Potok dhe Zveçan. Tri komunat e
fundit dhe Mitrovica e Veriut janë të banuara me popullatë shumicë serbë të Kosovës,
ndërkaq Mitrovica e Jugut, Skënderaj dhe Vushtrria janë të banuara me popullatë shumicë
shqiptarë të Kosovës.
Sipas Strategjisë Rajonale për Zhvillim për Rajonin Ekonomik Verior, rajoni i Mitrovicës ka
qenë i njohur për industrinë e metalurgjisë dhe minierave si punëdhënësi kryesor para
konfliktit. Që nga viti 1999, vetëm rreth 780 punëtorë vazhdojnë të punojnë në Trepçë në
punë të mirëmbajtjes, ndërsa pjesa tjetër prej 6,200 punëtorëve që kanë qenë të punësuar
më herët kanë mbetur pa punë (Nisma Evropiane për Stabilitet (ESI), 2004, f.3). Derisa
kishte shfaqje të një numri të madh të ndërmarrjeve të vogla dhe të mëdha që nga fundi
i konfliktit, sipas ESI-t (2004), sigurimi i banimit është i vetmi investim që ka ndodhur në
Mitrovicë (ESI, 2004, f.4).
Zvečan, Zubin Potok and North Mitrovicë/a), and South Mitrovicë/a (municipalities: South Mitrovicë/
a, Vushtrri/Vučitrn and Skënderaj/Srbica). For the purpose of this study, the team has divided
the targeted region in South and North Mitrovicë/a. South Mitrovicë/a has a population of around
192,000 inhabitants1, mostly Albanians whereas North Mitrovicë/a has a population of around
40,000 inhabitants2, mostly Serbs.
Unemployment is one of the main challenges of the Kosovan society. The unemployment rate is
estimated to be around 30%3, remaining the highest in the region and Europe4. Although there
are no data for the Mitrovicë/a region, there is no reason to believe that labour market conditions
are different from those of the rest of Kosovo5. While there is abundant low-skilled labour available
at a reasonable cost6, there is a lack of certain profiles and specific knowledge for the needs of the
targeted value chain in South Mitrovicë/a. The situation in North Mitrovicë/a is slightly different related
to skilled labour force. After the closure of the two factories in the region, SIMPO and HRAST,
there are about 250 experienced and skilled workers available7.
mësohet për tregun botëror dhe se si një Ndërmarrje e Vogël dhe e Mesme (NVM)
e Kosovës mund të bëjë biznes atje. Udhëzuesi përqëndrohet në parimet e përgjithshme
të eksportit dhe përshkruan proceset të cilat i përdorin zakonisht bizneset
për të zhvilluar strategji të eksportit të përshtatura për nevojat e NVM-ve. Mes
tjerash, ky udhëzues do t’ju ndihmojë që:
♦♦ Të vlerësoni gatishmërinë e ndërmarrjes suaj për eksport
♦♦ Të ndërtoni një plan eksporti
♦♦ Të hulumtoni dhe të përzgjedhni tregun e synuar
♦♦ Të krijoni planin për marketing të eksporteve
♦♦ Të përcaktoni metodat më të mira për dërgimin e produktit apo shërbimit tuaj
në tregun e synuar
♦♦ Të zhvilloni një plan të mirë financiar
♦♦ Të kuptoni aspektet kryesore ligjore të tregut ndërkombëtar
Të bëni biznes jashtë Kosovës është një veprim kompleks. Por parimet e eksportit
janë majft të drejtpërdrejta dhe mijëra ndërmarrje të të gjitha madhësive dhe të të
gjithë sektorëve kanë mësuar se si t’i përdorin ato me sukses. Me një planifikim të
kujdesshëm dhe përkushtim solid drejt eksportit, NVM-ja juaj mund t’u bashkëngjitet
atyre në tregun botëror.
të Bashkuara për Zhvillim (UNDP) në bashkëpunim me Ministrinë e Tregtisë dhe Industrisë të Kosovës1
është i dyfishtë: i) të vlerësojë potencialin për rritjen e eksportit në sektorin e bujqësisë, ushqimit
dhe pijeve, materialeve ndërtimore, përpunimit të drurit, punimeve artizanale dhe turizmit, dhe ii) të
identifikojë rregullat e qasjes në treg, rregulloret dhe procedurat për eksportin Kosovar nga sektorët e
sipër përmendur në katër tregje kyçe për Kosovën – Bashkimin Evropian (BE), rajonin e Marrëveshjes
për Tregti të Lirë në Evropën Qendrore (CEFTA), Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA) dhe Turqi.
Duhet theksuar se ky dokument nuk është analitik apo preskriptiv – me fjalë tjera, nuk ka për qëllim
të ofrojë rekomandime se si të përmirësohen aspekte të caktuara të regjimit të politikave që kanë
të bëjnë me eksportet. Ky dokument është përshkrues dhe ka për qëllim të ndihmojë eksportuesit
ekzistues dhe prospektiv në përpjekjet e tyre për të eksportuar me sukses produkte nga Kosova në
tregjet e jashtme.
Ky dokument duhet parë si një kontribut tjetër nga UNDP-ja në përpjekjet për promovimin e eksportit
Kosovar në kontekstin e strategjisë më të gjerë për të zhvilluar konkurrencë në ekonominë e Kosovës dhe
krijimin e kushteve për të inkurajuar zhvillimin e një baze ekonomike të diversifikuar, me produktivitet
të lartë dhe me vlerë të shtuar.
Policymakers usually aim to promote exports as they contribute to employment generation
and economic growth. The recent literature links exports with firm and industry productivity
levels; according to this line of thinking, only high productivity firms export, whereas nonexporters
are by definition low productivity firms. Moreover, increasing exports provides new
opportunities for enterprises and entrepreneurs to further increase their productivity levels,
expand and upgrade their production, and create more and better jobs.
The current situation in the export activities of Kosovo and the high trade deficit reflect the low
level of competitiveness of the domestic market and its lack of diversification. This is a result
of various constraints that the exporting sector in Kosovo has been facing since early 2000.
They are domestic in nature – primarily institutional – and also barriers specifically related to
international transactions – both economic and political. Furthermore, firm specific constraints
exist – technology and human resources – that equally affect firm competitiveness levels in
foreign markets.
sektor na Kosovu1 tokom poslednje decenije. Konkretno, usredsređivanjem na skup proizvodnih
industrija koje su kosovske vlasti smatrale onima od strateške važnosti, ova studija će pokušati
da pre svega utvrdi – na osnovu dostupnih empirijskih podataka –da li je poreski režim
uspostavljen tokom poslednjih nekoliko godina imao negativan, neutralan ili pozitivan efekat
na rast proizvodnog sektora.
Pošto Kosovo nije u stanju da primeni monetarnu politiku, fiskalna politika – vladini prihodi i
rashodi – i dalje predstavlja jedini raspoloživi instrument da se podstakne industrijski razvoj.
Tokom nekoliko poslednjih godina, visoki nivoi javnih troškova (npr. investicije u infrastrukturu,
subvencije, šeme subvencija itd.) podstakle su privredu podizanjem ukupne potražnje,
poboljšavajući istovremeno raspoloživu fizičku infrastrukturu. Međutim, u tržišnoj privredi,
upravo investicije u privatni sektor igraju ključnu ulogu da se obezbedi održivi privredni rast.
Njihovi nivoi zavise, između ostalog, od postojanja povoljne i konkurentne poslovne klime koja
smanjuje troškove poslovanja.
identifikimin dhe analizimin e grupeve1 “natyrore” ekzistuese dhe potenciale në Kosovë2 dhe hartimin
dhe rekomandimin e veprimeve në mbështetje të këtyre bizneseve dhe ofrimin e ndihmës në kalimin në
prodhimin e produkteve me vlerë të shtuar/veprimtari më të larta. Termat e referencës kanë theksuar se
“grupet që janë nxitur përmes intervenimeve të drejtpërdrejta të politikave kanë pasur sukses të përzier,
ndërsa rezultatet më pozitive janë parë në rastin e grupeve”natyrore”, p.sh. grupet që dalin si një iniciativë
private.”
Një konsulente ndërkombëtare, Cheng G. Ong, 3 e mbështetur nga konsulenti vendor Ilir Salihu, është
autorizuar për të kryer studimin. Studimin e ka mbështetur edhe Paul Wittrok, konsulent menaxhimi dhe
ndërmarrës.
Grupet përbëhen nga rrjete të ndërlidhura të firmave dhe institucioneve në një rajon. 4 Grupet janë
përqendrimet gjeografike të firmave, furnizuesve, shërbimeve mbështetëse, infrastrukturës së specializuar,
prodhuesve të produkteve të përafërta, dhe institucioneve të specializuara (p.sh. programet e trajnimit
dhe shoqatat e biznesit) që krijohen në fusha të veçanta dhe lokacione të veçanta.
i analizira reprezentativne postojeće i potencijalne“privatno nastale” klastere na Kosovu1 i da osmisli
i preporuči radnje da se ova preduzeća podrže i da im se pomogne da pređu na proizvode/delatnosti
veće dodate vrednosti. Projektni zadatak (PZ) predviđa sledeće “Klasteri koji su podstaknuti direktnim
intervencijama na nivou politike ostvarili su mešoviti uspeh, dok su pozitivniji rezultati zabeleženi u
slučaju “privatno nastalih” klastera odnosno klastera koji nastaju na privatnu inicijativu.”
Od međunarodnog konsultanta, Cheng G. Ong,2 uz pomoć lokalnog konsultanta Ilira Salihu, zatraženo
je da sprovedu studiju. U studiji je takođe učestvovao i istu je podržao još jedan međunarodni
konsultant, Paul Wittrock, konsultant za menadžment i preduzetnik.
Klasteri predstavljaju mreže međusobno povezanih firmi i institucija koje nastaju u jednom geografskom
regionu.3 Klasteri su geografske koncentracije firmi, dobavljača, pomoćnih službi, specijalizovane
infrastrukture, proizvođača odnosnih proizvoda i specijalizovanih institucija (npr. programi
obuke i poslovna udruženja) koji nastaju u konkretnim delatnostima i na konkretnim lokacijama.
aims to identify and analyse representative existing and potential “natural-born” clusters in Kosovo1
and to design and recommend actions to support these businesses and help them move into
higher value-added products/activities. The terms of references (TORs) emphasised “Clusters that
were ignited through direct policy interventions have had a mixed success, whereas more positive
results have been seen in the case of “natural-born” clusters, i.e. clusters emerging as a private initiative.”
An international consultant, Cheng G. Ong,2 supported by local consultant Ilir Salihu, was commissioned
to conduct the study. The study also benefited from the participation and support of another
international consultant, Paul Wittrock, a management consultant and entrepreneur.
Clusters consist of networks of interrelated firms and institutions that arise in a region.3 Clusters are
geographic concentrations of firms, suppliers, support services, specialised infrastructure, producers
of related products, and specialised institutions (e.g. training programmes and business associations)
that arise in particular fields in particular locations.
Donosioci politike obično imaju za cilj da promovišu izvoz, pošto doprinosi stvaranju radnih
mesta i privrednom rastu. Nedavna literatura povezuje izvoz sa nivoima produktivnosti firmi i
industrije; u skladu sa ovim načinom razmišljanja, izvoze samo one firme koje ostvaruju visoku
produktivnost, dok su po definiciji ne-izvoznici uvek firme sa niskim nivoom produktivnosti.
Štaviše, povećavanje izvoza pruža nove prilike preduzećima i preduzetnicima da još više
povećaju svoje nivoe produktivnosti, da prošire i unaprede svoju proizvodnju i da stvore veći
broj i bolja radna mesta. Aktuelna situacija kada govorimo o izvoznoj delatnosti Kosova i visoki
trgovinski deficit odraz su niskog nivoa konkurentnosti domaćeg tržišta i nedostatka njegove
diversifikacije. Ovo je rezultat različitih ograničenja sa kojima se izvozni sektor na Kosovu suočava
još od početka 2000. godine. Ona su po svojoj prirodi domaća– prvenstveno institucionalna –
i prepreke koje se konkretno odnose na međunarodne transakcije– kako ekonomske tako i
političke. Štaviše, postoje i posebna ograničenja sa kojima se suočavaju firme – tehnologija i
ljudski resursi – koji podjednako utiču na nivoe konkurentnosti firmi na stranim tržištima.
Ova studija osmišljena je sa namerom da identifikuje ograničenja sa kojima se suočavaju
sadašnji i potencijalni izvoznici na Kosovu, i da istovremeno pruži dragocene informacije o
ključnim preprekama u vezi sa izvozom kao i koncizne, praktične preporuke o načinu njihovog
prevazilaženja.
privatni sektor u ovom regionu kako bi se razumelo gde leži neuspeh u stvaranju novih
poslova i radnih mesta, kao i da se identifikuju glavne prepreke sa kojima se privatni
sektor suočava prilikom svojih napora za proširenje i izvoz. Istraživanje je obuhvatilo 600
direktnih razgovora – intervjua (licem u lice) sa vlasnicima MSP i 200 intervjua licem u
lice sa poljoprivrednicima iz regiona. Da bi se steklo bolje razumevanje razlika u vezi sa
preprekama za rast privatnog sektora, analiza je podeljena između podregiona severne
i južne Mitrovice (u daljem tekstu: MS i MJ). Na osnovu pokazatelja (indikatora) rasta/
potencijala za zapošljavanje (proračunatih na osnovu podataka prikupljenih u istraživanju),
specifični sektori za dva podsektora su izabrani za dalju dublju kvalitativnu analizu: tekstil
i odeća, proizvodnja građevinskog materijala, prerada mesa i IT u MJ; a građevinarstvo,
prerada mesa i proizvodnja i destilacija rakije1, vina i žestokih pića u MS. Održane su
zasebne fokus grupe za ženske preduzetnice i poljoprivrednice radi istraživanja prepreka
u privatnom sektoru zasnovanih na polnim razlikama, kao i drugih tema i pitanja koja se
odnose na ekonomsko osnaživanje žena.
za razvoj (UNDP) na Kosovu1 i izrađen je u okviru aktivnosti “Pružanje
podrške u poboljšanju nivoa upravljanja kvalitetom u skladu sa priznatim
međunarodnim standardima”.
Cilj ovog angažovanja je pružanje pomoći za poslovnu zajednicu u dobijanju
relevantnih informacija o međunarodnim standardima kvaliteta.
Pored toga, projekat ima za cilj podržavanje preduzeća radi povećanja
mogućnosti za izvoz, pružajući uputstva za poboljšanje kvaliteta sistema
upravljanja i njihovih poslovnih aktivnosti u skladu sa međunarodnim
priznatim standardima ISO 9001 (Sistem Upravljanja Kvalitetom), ISO
14001 (Sistem Upravljanja Sredinom) i HACCP (Analiziranje rizika i kontrolisanje
kritičnih tačaka).
Programme (UNDP) “Aid for Trade” project in cooperation with the Ministry of Trade and Industry of
Kosovo1, is two-fold: i) to assess the potential for increased exports in the sectors of agriculture, food
and drinks, construction materials, wood-processing, handicrafts and tourism; and, ii) to identify market
access rules, regulations and procedures for Kosovo exports from the above-mentioned sectors in four
key markets for Kosovo – European Union (EU), Central Europe Free Trade Agreement (CEFTA) region,
the United States (U.S.) and Turkey.
It should be emphasized that this document is not analytical or prescriptive – in other words, it does
not aim at providing policy recommendations for how to improve certain aspects of the policy regime
related to exports. This document is descriptive and is intended to aid existing and prospective
exporters in their quest to export products from Kosovo successfully to foreign markets.
This document should be seen as another contribution from UNDP to Kosovo’s export promotion
efforts in the context of the broader strategy to develop the competitiveness of Kosovo’s economy and
create conditions to encourage the development of a diversified, high-productivity and high-valueadded
economic base.
za Razvoj, koji se sprovodi u saradnji sa Ministarstvom Trgovine i Industrije Kosova1, je dvostruka: i)
istražiti potencijal povećanog izvoza u sektorima poljoprivrede, hrane i pića, građevinskog materijala,
prerade drveta, rukotvorina i turizma; i, ii) identifikovati pravila za pristup tržištu, pravila i procedure
kosovskog izvoza iz gorepomenutih sektora u četiri ključna tržišta za Kosovo a to su – Evropska Unija
(EU), region Centralnoevropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (CEFTA), Sjedinjene Američke Države
(SAD) i Turska.
Treba naglasiti da ovaj dokument nije analitičan niti preskriptivan - drugim rečima, njegov cilj nije da
obezbedi političke preporuke ili preporuke o tome kako poboljšati određene aspekte političkog režima
vezano za izvoz. Ovaj dokumenat je opisan i ima za cilj da pomogne postojeće i buduće izvoznike u
potrazi za izvozom njihovih proizvoda sa Kosova na stranim tržištima uspešno.
Ovaj dokument treba posmatrati kao još jedan doprinos UNDP-a kosovskim naporima za promociju
izvoza u kontekstu šire strategije za razvijanje konkurentnosti kosovske privrede i stvaranje uslova za
podsticaj i razvoj raznovrsne, visoko-produktivne i dodate vrednosti privredne baze.
zhvillimin e bizneseve të qëndrueshme dhe tregtinë me produkte të cilat
nuk mund të tregtohen në një treg, por megjithatë mund të gëzojnë kërkesë
të mirë në një treg tjetër – e ndonjëherë në treg të largët.
Mundësitë vijnë pas analizimit të faktorëve të ndryshëm të cilët janë të
nevojshëm në mënyrë që produkti të arrijë tregun e dëshiruar ndërkombëtar
(në vendin e duhur) në kohën e duhur, me cilësinë e duhur, me çmimin e duhur,
dhe në qoftë se lëviz nëpër zinxhirin e vlerave në mënyrë të qëndrueshme,
atëherë kur konsumatorët në treg janë të gatshëm dhe të vullnetshëm për të
blerë mallra.
Shumë sipërmarrës në vendet në zhvillim janë në kërkim të zhvillimeve të
eksportit në një përpjekje për të rritur të ardhurat për familjet e tyre dhe për
të përmirësuar cilësinë e jetës. Mendimi i përgjithshëm është se Kina është
fabrika e botës, por a e mbulon Kina të gjithë tregun botëror me të gjitha
llojet e mallrave? Përgjigja është sigurisht “jo“. Kina nuk i kënaq plotësisht
nevojat dhe dëshirat e tregjeve. Shumë vende të tjerai janë aktive dhe të
suksesshme në tregtinë ndërkombëtare për shkak të specifikave të tregut
të shitjes me pakicë në nivele të ndryshme dhe për produkte të ndryshme.
pri pristupu tržištu i informacijama koje su potrebne za povećanje njihove
domaće i izvozne konkurentnosti. Nedostatak informacija o tržišnim cenama, standardima
kvaliteta i sanitarnim standardima, o dostupnosti priuštivih poslovnih i finansijskih
usluga, predstavljaju neke od ključnih izazova sa kojima se uglavnom suočavaju
MSP na Kosovu.
Da bi se identifikovali priroda i dimenzije izazova sa kojima se suočavaju MSP u
ekonomskom regionu jug (ERJ), ovaj izveštaj ima za cilj da proceni funkcionisanje 500
MSP-a u sektorima poljoprivrede, obrade hrane, proizvodnje građevinskog materijala,
obrade drveta, domaće radinosti i kulturnog turizma u ERJ.2 Naročito, ovo pruža dubinsku
analizu postojeće prirode i opsega njihovog rada i definiše faktore koji utiču
na njihovu konkurentnost. Pored ovoga, ovaj izveštaj pruža specifične i realistične
intervencije za rešavanje identifikovanih barijera i izazova.
samoodrživih biznisa i trgovine sa produktima koji nemaju dobar promet
na jednom tržištu ali zato mogu imati veliku potražnju na nekom drugom
tržištu – koje može biti udaljeno.
Mogućnosti dolaze nakon analize različitih faktora koji su neophodni za
jedan produkt da stigne na ciljano međunarodno tržište (do pravog mesta)
u pravo vreme, sa pravim kvalitetom, sa pravom cenom, i ako prođe kroz lanac
vrednosti na održivi način, kada su korisnici na tržištu spremni i voljni kupiti
robu.
Mnogi preduzetnici u zemljama u razvoju traže način za razvoj izvoza da
bi povećali finansijski prihod za svoje familije i da poboljšaju kvalitet života.
Opšte razmišljanje je da je Kina svetska fabrika, međutim da li Kina pokriva
celo svetsko tržište sa svim vrstama dobara? Sigurno da je odgovor “ne“. Kina
ne zadovoljava kompletne potrebe i htenja na svetskom tržištu. Mnoge
druge zemlje su aktivnei uspešne u međunarodnoj trgovini upravo zbog
specifičnosti malo prodaje na tržištu na različitim nivoima i za različite
produkte.
u sticanju znanja o svetskom tržištu i kako MSP (mala i srednja preduzeća)
na Kosovu mogu da u takvom okruženju posluju. Koncentrisali smo se na sveobuhvatne
principe izvoza i opisivanju procesa koje kompanije često koriste da razviju
izvozne strategije prilagođene potrebama MSP-a.
Između ostalog, ovaj vodič će vam pomoći u:
♦♦ Proceni pripremljenosti vaše kompanije za izvoz
♦♦ Pripremi plana za izvoz
♦♦ Istraživanju i odabiru vašeg ciljnog tržišta
♦♦ Stvaranju marketing plana za izvoz
♦♦ Određivanju najboljih metoda za dostavu vašeg proizvoda ili usluga ka vašem
ciljnom tržištu
♦♦ Izradi konkretnog finansijskog plana
♦♦ Razumevanju ključnih pravnih aspekata međunarodne trgovine;
Priprema za poslovanje van Kosova predstavlja složeni poduhvat. Ali osnovni principi
izvoza su prilično jednostavni pa je tako hiljade kompanija svih veličina i u svim
sektorima naučilo kako da ih uspešno upotrebljava. Uz pažljivo planiranje i solidnu
posvećenost u sticanju statusa izvoznika, vaša MSP mogu da im se pridruže i na
globalnom tržištu.
prodhues të Kosovës1 gjatë dhjetëvjeçarit të fundit. Më konkretisht, duke u fokusuar në një grup
të industrive prodhuese, të cilat konsiderohen me rëndësi strategjike nga autoritetet e Kosovës,
ky studim do të përpiqet në radhë të parë të përcaktojë - në bazë të të dhënave empirike në
dispozicion - nëse regjimi i taksave që ka funksionuar gjatë dy viteve të fundit ka pasur një efekt
negativ, neutral ose pozitiv në zhvillimin e sektorit të prodhimit.
Pasi që Kosova nuk ka aftësinë për të zbatuar një politikë monetare, politika fiskale – të hyrat
dhe shpenzimet e qeverisë – mbetet instrument i vetëm në duart e saj për të nxitur zhvillimin
industrial. Gjatë dy viteve të fundit, shkalla e lartë e shpenzimeve publike (p.sh. investimet në
infrastrukturë, subvencione, skemat e granteve, etj) kanë stimuluar ekonominë nëpërmjet
rritjes së kërkesës agregate, duke përmirësuar kështu fondin e infrastrukturës fizike. Megjithatë,
në ekonominë e tregut, investimet e sektorit privat janë ato që luajnë rol kyç për të siguruar
zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik. Shkalla e tyre varet, ndër të tjera, nga ekzistimi i një klime
të favorshme dhe konkurruese të biznesit që zvogëlon koston e të bërit biznes.
sfida të ndryshme në qasjen e tregut dhe informatave të nevojshme për të shtuar konkurrencën
e tyre në vend dhe gjatë eksportit. Mungesa e informatave mbi çmimet e tregut,
standardet sanitare dhe të kualitetit, qasja në shërbimet e përballueshme financiare dhe
të biznesit, janë disa nga sfidat kryesore me të cilat kryesisht përballen NVM-të në Kosovë.
Për të identifikuar natyrën dhe nivelin e sfidave me të cilat përballen NVM-të në Rajonin
Ekonomik Jug (REJ), ky raport ka synuar të vlerësojë funksionimin e 500 NVM-ve në sektorët
e bujqësisë, përpunimit të ushqimit, prodhimit të materialit ndërtimor, përpunimit të
drurit, zejet artizanale, si dhe turizmit kulturor në REJ.2 Në veçanti, raporti siguron analizë
të thellë të natyrës aktuale dhe fushëveprimit të operacioneve të tyre dhe përcakton
faktorët që ndikojnë konkurrencën e tyre. Veç kësaj, siguron intervenime të veçanta
dhe reale për të shqyrtuar pengesat dhe sfidat e identifikuara.
dhe komunat Skënderaj, Vushtrri, Leposaviq, Zubin Potok dhe Zveçan. Tri komunat e
fundit dhe Mitrovica e Veriut janë të banuara me popullatë shumicë serbë të Kosovës,
ndërkaq Mitrovica e Jugut, Skënderaj dhe Vushtrria janë të banuara me popullatë shumicë
shqiptarë të Kosovës.
Sipas Strategjisë Rajonale për Zhvillim për Rajonin Ekonomik Verior, rajoni i Mitrovicës ka
qenë i njohur për industrinë e metalurgjisë dhe minierave si punëdhënësi kryesor para
konfliktit. Që nga viti 1999, vetëm rreth 780 punëtorë vazhdojnë të punojnë në Trepçë në
punë të mirëmbajtjes, ndërsa pjesa tjetër prej 6,200 punëtorëve që kanë qenë të punësuar
më herët kanë mbetur pa punë (Nisma Evropiane për Stabilitet (ESI), 2004, f.3). Derisa
kishte shfaqje të një numri të madh të ndërmarrjeve të vogla dhe të mëdha që nga fundi
i konfliktit, sipas ESI-t (2004), sigurimi i banimit është i vetmi investim që ka ndodhur në
Mitrovicë (ESI, 2004, f.4).
Zvečan, Zubin Potok and North Mitrovicë/a), and South Mitrovicë/a (municipalities: South Mitrovicë/
a, Vushtrri/Vučitrn and Skënderaj/Srbica). For the purpose of this study, the team has divided
the targeted region in South and North Mitrovicë/a. South Mitrovicë/a has a population of around
192,000 inhabitants1, mostly Albanians whereas North Mitrovicë/a has a population of around
40,000 inhabitants2, mostly Serbs.
Unemployment is one of the main challenges of the Kosovan society. The unemployment rate is
estimated to be around 30%3, remaining the highest in the region and Europe4. Although there
are no data for the Mitrovicë/a region, there is no reason to believe that labour market conditions
are different from those of the rest of Kosovo5. While there is abundant low-skilled labour available
at a reasonable cost6, there is a lack of certain profiles and specific knowledge for the needs of the
targeted value chain in South Mitrovicë/a. The situation in North Mitrovicë/a is slightly different related
to skilled labour force. After the closure of the two factories in the region, SIMPO and HRAST,
there are about 250 experienced and skilled workers available7.
mësohet për tregun botëror dhe se si një Ndërmarrje e Vogël dhe e Mesme (NVM)
e Kosovës mund të bëjë biznes atje. Udhëzuesi përqëndrohet në parimet e përgjithshme
të eksportit dhe përshkruan proceset të cilat i përdorin zakonisht bizneset
për të zhvilluar strategji të eksportit të përshtatura për nevojat e NVM-ve. Mes
tjerash, ky udhëzues do t’ju ndihmojë që:
♦♦ Të vlerësoni gatishmërinë e ndërmarrjes suaj për eksport
♦♦ Të ndërtoni një plan eksporti
♦♦ Të hulumtoni dhe të përzgjedhni tregun e synuar
♦♦ Të krijoni planin për marketing të eksporteve
♦♦ Të përcaktoni metodat më të mira për dërgimin e produktit apo shërbimit tuaj
në tregun e synuar
♦♦ Të zhvilloni një plan të mirë financiar
♦♦ Të kuptoni aspektet kryesore ligjore të tregut ndërkombëtar
Të bëni biznes jashtë Kosovës është një veprim kompleks. Por parimet e eksportit
janë majft të drejtpërdrejta dhe mijëra ndërmarrje të të gjitha madhësive dhe të të
gjithë sektorëve kanë mësuar se si t’i përdorin ato me sukses. Me një planifikim të
kujdesshëm dhe përkushtim solid drejt eksportit, NVM-ja juaj mund t’u bashkëngjitet
atyre në tregun botëror.
të Bashkuara për Zhvillim (UNDP) në bashkëpunim me Ministrinë e Tregtisë dhe Industrisë të Kosovës1
është i dyfishtë: i) të vlerësojë potencialin për rritjen e eksportit në sektorin e bujqësisë, ushqimit
dhe pijeve, materialeve ndërtimore, përpunimit të drurit, punimeve artizanale dhe turizmit, dhe ii) të
identifikojë rregullat e qasjes në treg, rregulloret dhe procedurat për eksportin Kosovar nga sektorët e
sipër përmendur në katër tregje kyçe për Kosovën – Bashkimin Evropian (BE), rajonin e Marrëveshjes
për Tregti të Lirë në Evropën Qendrore (CEFTA), Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA) dhe Turqi.
Duhet theksuar se ky dokument nuk është analitik apo preskriptiv – me fjalë tjera, nuk ka për qëllim
të ofrojë rekomandime se si të përmirësohen aspekte të caktuara të regjimit të politikave që kanë
të bëjnë me eksportet. Ky dokument është përshkrues dhe ka për qëllim të ndihmojë eksportuesit
ekzistues dhe prospektiv në përpjekjet e tyre për të eksportuar me sukses produkte nga Kosova në
tregjet e jashtme.
Ky dokument duhet parë si një kontribut tjetër nga UNDP-ja në përpjekjet për promovimin e eksportit
Kosovar në kontekstin e strategjisë më të gjerë për të zhvilluar konkurrencë në ekonominë e Kosovës dhe
krijimin e kushteve për të inkurajuar zhvillimin e një baze ekonomike të diversifikuar, me produktivitet
të lartë dhe me vlerë të shtuar.
Policymakers usually aim to promote exports as they contribute to employment generation
and economic growth. The recent literature links exports with firm and industry productivity
levels; according to this line of thinking, only high productivity firms export, whereas nonexporters
are by definition low productivity firms. Moreover, increasing exports provides new
opportunities for enterprises and entrepreneurs to further increase their productivity levels,
expand and upgrade their production, and create more and better jobs.
The current situation in the export activities of Kosovo and the high trade deficit reflect the low
level of competitiveness of the domestic market and its lack of diversification. This is a result
of various constraints that the exporting sector in Kosovo has been facing since early 2000.
They are domestic in nature – primarily institutional – and also barriers specifically related to
international transactions – both economic and political. Furthermore, firm specific constraints
exist – technology and human resources – that equally affect firm competitiveness levels in
foreign markets.
sektor na Kosovu1 tokom poslednje decenije. Konkretno, usredsređivanjem na skup proizvodnih
industrija koje su kosovske vlasti smatrale onima od strateške važnosti, ova studija će pokušati
da pre svega utvrdi – na osnovu dostupnih empirijskih podataka –da li je poreski režim
uspostavljen tokom poslednjih nekoliko godina imao negativan, neutralan ili pozitivan efekat
na rast proizvodnog sektora.
Pošto Kosovo nije u stanju da primeni monetarnu politiku, fiskalna politika – vladini prihodi i
rashodi – i dalje predstavlja jedini raspoloživi instrument da se podstakne industrijski razvoj.
Tokom nekoliko poslednjih godina, visoki nivoi javnih troškova (npr. investicije u infrastrukturu,
subvencije, šeme subvencija itd.) podstakle su privredu podizanjem ukupne potražnje,
poboljšavajući istovremeno raspoloživu fizičku infrastrukturu. Međutim, u tržišnoj privredi,
upravo investicije u privatni sektor igraju ključnu ulogu da se obezbedi održivi privredni rast.
Njihovi nivoi zavise, između ostalog, od postojanja povoljne i konkurentne poslovne klime koja
smanjuje troškove poslovanja.
identifikimin dhe analizimin e grupeve1 “natyrore” ekzistuese dhe potenciale në Kosovë2 dhe hartimin
dhe rekomandimin e veprimeve në mbështetje të këtyre bizneseve dhe ofrimin e ndihmës në kalimin në
prodhimin e produkteve me vlerë të shtuar/veprimtari më të larta. Termat e referencës kanë theksuar se
“grupet që janë nxitur përmes intervenimeve të drejtpërdrejta të politikave kanë pasur sukses të përzier,
ndërsa rezultatet më pozitive janë parë në rastin e grupeve”natyrore”, p.sh. grupet që dalin si një iniciativë
private.”
Një konsulente ndërkombëtare, Cheng G. Ong, 3 e mbështetur nga konsulenti vendor Ilir Salihu, është
autorizuar për të kryer studimin. Studimin e ka mbështetur edhe Paul Wittrok, konsulent menaxhimi dhe
ndërmarrës.
Grupet përbëhen nga rrjete të ndërlidhura të firmave dhe institucioneve në një rajon. 4 Grupet janë
përqendrimet gjeografike të firmave, furnizuesve, shërbimeve mbështetëse, infrastrukturës së specializuar,
prodhuesve të produkteve të përafërta, dhe institucioneve të specializuara (p.sh. programet e trajnimit
dhe shoqatat e biznesit) që krijohen në fusha të veçanta dhe lokacione të veçanta.
i analizira reprezentativne postojeće i potencijalne“privatno nastale” klastere na Kosovu1 i da osmisli
i preporuči radnje da se ova preduzeća podrže i da im se pomogne da pređu na proizvode/delatnosti
veće dodate vrednosti. Projektni zadatak (PZ) predviđa sledeće “Klasteri koji su podstaknuti direktnim
intervencijama na nivou politike ostvarili su mešoviti uspeh, dok su pozitivniji rezultati zabeleženi u
slučaju “privatno nastalih” klastera odnosno klastera koji nastaju na privatnu inicijativu.”
Od međunarodnog konsultanta, Cheng G. Ong,2 uz pomoć lokalnog konsultanta Ilira Salihu, zatraženo
je da sprovedu studiju. U studiji je takođe učestvovao i istu je podržao još jedan međunarodni
konsultant, Paul Wittrock, konsultant za menadžment i preduzetnik.
Klasteri predstavljaju mreže međusobno povezanih firmi i institucija koje nastaju u jednom geografskom
regionu.3 Klasteri su geografske koncentracije firmi, dobavljača, pomoćnih službi, specijalizovane
infrastrukture, proizvođača odnosnih proizvoda i specijalizovanih institucija (npr. programi
obuke i poslovna udruženja) koji nastaju u konkretnim delatnostima i na konkretnim lokacijama.
aims to identify and analyse representative existing and potential “natural-born” clusters in Kosovo1
and to design and recommend actions to support these businesses and help them move into
higher value-added products/activities. The terms of references (TORs) emphasised “Clusters that
were ignited through direct policy interventions have had a mixed success, whereas more positive
results have been seen in the case of “natural-born” clusters, i.e. clusters emerging as a private initiative.”
An international consultant, Cheng G. Ong,2 supported by local consultant Ilir Salihu, was commissioned
to conduct the study. The study also benefited from the participation and support of another
international consultant, Paul Wittrock, a management consultant and entrepreneur.
Clusters consist of networks of interrelated firms and institutions that arise in a region.3 Clusters are
geographic concentrations of firms, suppliers, support services, specialised infrastructure, producers
of related products, and specialised institutions (e.g. training programmes and business associations)
that arise in particular fields in particular locations.
Donosioci politike obično imaju za cilj da promovišu izvoz, pošto doprinosi stvaranju radnih
mesta i privrednom rastu. Nedavna literatura povezuje izvoz sa nivoima produktivnosti firmi i
industrije; u skladu sa ovim načinom razmišljanja, izvoze samo one firme koje ostvaruju visoku
produktivnost, dok su po definiciji ne-izvoznici uvek firme sa niskim nivoom produktivnosti.
Štaviše, povećavanje izvoza pruža nove prilike preduzećima i preduzetnicima da još više
povećaju svoje nivoe produktivnosti, da prošire i unaprede svoju proizvodnju i da stvore veći
broj i bolja radna mesta. Aktuelna situacija kada govorimo o izvoznoj delatnosti Kosova i visoki
trgovinski deficit odraz su niskog nivoa konkurentnosti domaćeg tržišta i nedostatka njegove
diversifikacije. Ovo je rezultat različitih ograničenja sa kojima se izvozni sektor na Kosovu suočava
još od početka 2000. godine. Ona su po svojoj prirodi domaća– prvenstveno institucionalna –
i prepreke koje se konkretno odnose na međunarodne transakcije– kako ekonomske tako i
političke. Štaviše, postoje i posebna ograničenja sa kojima se suočavaju firme – tehnologija i
ljudski resursi – koji podjednako utiču na nivoe konkurentnosti firmi na stranim tržištima.
Ova studija osmišljena je sa namerom da identifikuje ograničenja sa kojima se suočavaju
sadašnji i potencijalni izvoznici na Kosovu, i da istovremeno pruži dragocene informacije o
ključnim preprekama u vezi sa izvozom kao i koncizne, praktične preporuke o načinu njihovog
prevazilaženja.
privatni sektor u ovom regionu kako bi se razumelo gde leži neuspeh u stvaranju novih
poslova i radnih mesta, kao i da se identifikuju glavne prepreke sa kojima se privatni
sektor suočava prilikom svojih napora za proširenje i izvoz. Istraživanje je obuhvatilo 600
direktnih razgovora – intervjua (licem u lice) sa vlasnicima MSP i 200 intervjua licem u
lice sa poljoprivrednicima iz regiona. Da bi se steklo bolje razumevanje razlika u vezi sa
preprekama za rast privatnog sektora, analiza je podeljena između podregiona severne
i južne Mitrovice (u daljem tekstu: MS i MJ). Na osnovu pokazatelja (indikatora) rasta/
potencijala za zapošljavanje (proračunatih na osnovu podataka prikupljenih u istraživanju),
specifični sektori za dva podsektora su izabrani za dalju dublju kvalitativnu analizu: tekstil
i odeća, proizvodnja građevinskog materijala, prerada mesa i IT u MJ; a građevinarstvo,
prerada mesa i proizvodnja i destilacija rakije1, vina i žestokih pića u MS. Održane su
zasebne fokus grupe za ženske preduzetnice i poljoprivrednice radi istraživanja prepreka
u privatnom sektoru zasnovanih na polnim razlikama, kao i drugih tema i pitanja koja se
odnose na ekonomsko osnaživanje žena.
za razvoj (UNDP) na Kosovu1 i izrađen je u okviru aktivnosti “Pružanje
podrške u poboljšanju nivoa upravljanja kvalitetom u skladu sa priznatim
međunarodnim standardima”.
Cilj ovog angažovanja je pružanje pomoći za poslovnu zajednicu u dobijanju
relevantnih informacija o međunarodnim standardima kvaliteta.
Pored toga, projekat ima za cilj podržavanje preduzeća radi povećanja
mogućnosti za izvoz, pružajući uputstva za poboljšanje kvaliteta sistema
upravljanja i njihovih poslovnih aktivnosti u skladu sa međunarodnim
priznatim standardima ISO 9001 (Sistem Upravljanja Kvalitetom), ISO
14001 (Sistem Upravljanja Sredinom) i HACCP (Analiziranje rizika i kontrolisanje
kritičnih tačaka).
Programme (UNDP) “Aid for Trade” project in cooperation with the Ministry of Trade and Industry of
Kosovo1, is two-fold: i) to assess the potential for increased exports in the sectors of agriculture, food
and drinks, construction materials, wood-processing, handicrafts and tourism; and, ii) to identify market
access rules, regulations and procedures for Kosovo exports from the above-mentioned sectors in four
key markets for Kosovo – European Union (EU), Central Europe Free Trade Agreement (CEFTA) region,
the United States (U.S.) and Turkey.
It should be emphasized that this document is not analytical or prescriptive – in other words, it does
not aim at providing policy recommendations for how to improve certain aspects of the policy regime
related to exports. This document is descriptive and is intended to aid existing and prospective
exporters in their quest to export products from Kosovo successfully to foreign markets.
This document should be seen as another contribution from UNDP to Kosovo’s export promotion
efforts in the context of the broader strategy to develop the competitiveness of Kosovo’s economy and
create conditions to encourage the development of a diversified, high-productivity and high-valueadded
economic base.
za Razvoj, koji se sprovodi u saradnji sa Ministarstvom Trgovine i Industrije Kosova1, je dvostruka: i)
istražiti potencijal povećanog izvoza u sektorima poljoprivrede, hrane i pića, građevinskog materijala,
prerade drveta, rukotvorina i turizma; i, ii) identifikovati pravila za pristup tržištu, pravila i procedure
kosovskog izvoza iz gorepomenutih sektora u četiri ključna tržišta za Kosovo a to su – Evropska Unija
(EU), region Centralnoevropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (CEFTA), Sjedinjene Američke Države
(SAD) i Turska.
Treba naglasiti da ovaj dokument nije analitičan niti preskriptivan - drugim rečima, njegov cilj nije da
obezbedi političke preporuke ili preporuke o tome kako poboljšati određene aspekte političkog režima
vezano za izvoz. Ovaj dokumenat je opisan i ima za cilj da pomogne postojeće i buduće izvoznike u
potrazi za izvozom njihovih proizvoda sa Kosova na stranim tržištima uspešno.
Ovaj dokument treba posmatrati kao još jedan doprinos UNDP-a kosovskim naporima za promociju
izvoza u kontekstu šire strategije za razvijanje konkurentnosti kosovske privrede i stvaranje uslova za
podsticaj i razvoj raznovrsne, visoko-produktivne i dodate vrednosti privredne baze.
zhvillimin e bizneseve të qëndrueshme dhe tregtinë me produkte të cilat
nuk mund të tregtohen në një treg, por megjithatë mund të gëzojnë kërkesë
të mirë në një treg tjetër – e ndonjëherë në treg të largët.
Mundësitë vijnë pas analizimit të faktorëve të ndryshëm të cilët janë të
nevojshëm në mënyrë që produkti të arrijë tregun e dëshiruar ndërkombëtar
(në vendin e duhur) në kohën e duhur, me cilësinë e duhur, me çmimin e duhur,
dhe në qoftë se lëviz nëpër zinxhirin e vlerave në mënyrë të qëndrueshme,
atëherë kur konsumatorët në treg janë të gatshëm dhe të vullnetshëm për të
blerë mallra.
Shumë sipërmarrës në vendet në zhvillim janë në kërkim të zhvillimeve të
eksportit në një përpjekje për të rritur të ardhurat për familjet e tyre dhe për
të përmirësuar cilësinë e jetës. Mendimi i përgjithshëm është se Kina është
fabrika e botës, por a e mbulon Kina të gjithë tregun botëror me të gjitha
llojet e mallrave? Përgjigja është sigurisht “jo“. Kina nuk i kënaq plotësisht
nevojat dhe dëshirat e tregjeve. Shumë vende të tjerai janë aktive dhe të
suksesshme në tregtinë ndërkombëtare për shkak të specifikave të tregut
të shitjes me pakicë në nivele të ndryshme dhe për produkte të ndryshme.
pri pristupu tržištu i informacijama koje su potrebne za povećanje njihove
domaće i izvozne konkurentnosti. Nedostatak informacija o tržišnim cenama, standardima
kvaliteta i sanitarnim standardima, o dostupnosti priuštivih poslovnih i finansijskih
usluga, predstavljaju neke od ključnih izazova sa kojima se uglavnom suočavaju
MSP na Kosovu.
Da bi se identifikovali priroda i dimenzije izazova sa kojima se suočavaju MSP u
ekonomskom regionu jug (ERJ), ovaj izveštaj ima za cilj da proceni funkcionisanje 500
MSP-a u sektorima poljoprivrede, obrade hrane, proizvodnje građevinskog materijala,
obrade drveta, domaće radinosti i kulturnog turizma u ERJ.2 Naročito, ovo pruža dubinsku
analizu postojeće prirode i opsega njihovog rada i definiše faktore koji utiču
na njihovu konkurentnost. Pored ovoga, ovaj izveštaj pruža specifične i realistične
intervencije za rešavanje identifikovanih barijera i izazova.
samoodrživih biznisa i trgovine sa produktima koji nemaju dobar promet
na jednom tržištu ali zato mogu imati veliku potražnju na nekom drugom
tržištu – koje može biti udaljeno.
Mogućnosti dolaze nakon analize različitih faktora koji su neophodni za
jedan produkt da stigne na ciljano međunarodno tržište (do pravog mesta)
u pravo vreme, sa pravim kvalitetom, sa pravom cenom, i ako prođe kroz lanac
vrednosti na održivi način, kada su korisnici na tržištu spremni i voljni kupiti
robu.
Mnogi preduzetnici u zemljama u razvoju traže način za razvoj izvoza da
bi povećali finansijski prihod za svoje familije i da poboljšaju kvalitet života.
Opšte razmišljanje je da je Kina svetska fabrika, međutim da li Kina pokriva
celo svetsko tržište sa svim vrstama dobara? Sigurno da je odgovor “ne“. Kina
ne zadovoljava kompletne potrebe i htenja na svetskom tržištu. Mnoge
druge zemlje su aktivnei uspešne u međunarodnoj trgovini upravo zbog
specifičnosti malo prodaje na tržištu na različitim nivoima i za različite
produkte.
u sticanju znanja o svetskom tržištu i kako MSP (mala i srednja preduzeća)
na Kosovu mogu da u takvom okruženju posluju. Koncentrisali smo se na sveobuhvatne
principe izvoza i opisivanju procesa koje kompanije često koriste da razviju
izvozne strategije prilagođene potrebama MSP-a.
Između ostalog, ovaj vodič će vam pomoći u:
♦♦ Proceni pripremljenosti vaše kompanije za izvoz
♦♦ Pripremi plana za izvoz
♦♦ Istraživanju i odabiru vašeg ciljnog tržišta
♦♦ Stvaranju marketing plana za izvoz
♦♦ Određivanju najboljih metoda za dostavu vašeg proizvoda ili usluga ka vašem
ciljnom tržištu
♦♦ Izradi konkretnog finansijskog plana
♦♦ Razumevanju ključnih pravnih aspekata međunarodne trgovine;
Priprema za poslovanje van Kosova predstavlja složeni poduhvat. Ali osnovni principi
izvoza su prilično jednostavni pa je tako hiljade kompanija svih veličina i u svim
sektorima naučilo kako da ih uspešno upotrebljava. Uz pažljivo planiranje i solidnu
posvećenost u sticanju statusa izvoznika, vaša MSP mogu da im se pridruže i na
globalnom tržištu.