Linyon éropéyen
| Linyon éropéyen Union européenne (fr) European Union (en) | |
|---|---|
|
|
| |
| Lanng ofisyèl | 24 lanng ofisyèl Anlman Annglé Bilgar Krowat Dannwè Èspangnòl Èstonnyen Finwè Fransé Grèk Ongrwè Irlandé Italyen Léton Litchwannyen Malté Néyèrlandé Pòlonnen Potidjé Tchèk Roumen Slovak Slovenn Swédwè |
| Kapital | |
| Siperfisi total | 4 493 712 km² |
| Jantilé | Éropéyen |
| Popilasyon total | 510 056 011 zab. (2016) |
Linyon éropéyen-an (LE) sa roun asosyasyon politiko-ékonnonmik sui generisde venntchwit Léta éropéyen ki ka délégé oben ka transmèt pa trété lègzèrsis-a di sèrten konpétans à dé lòrgann kouminotèr. Li ka étann so kò asou roun téritwè di 4,5 milyon di kilomèt karé, sa péplé di pli di 512 milyon di zabitan é sa dézyenm pwisans ékonnomik mondjal-a an tèrm di PIB nonminal dèyè Létazini-ya. Linyon éropéyen-an sa réji pa trété-a di Maastricht (TUE) ké trété-a di Ronm (TFUE), annan yé vèrsyon atchwèl, dipi 1é désanm 2009-a antré an vigò di trété di Lisbonn. So èstrigtir enstitisyonnèl sa an parti sipra-nasyonnal é an parti entèrgouvèlmantal : Palman éropéyen sa éli o sifraj inivèrsèl dirèk, tandi ki Konséy éropéyen-an é Konséy-a di Linyon éropéyen-an (enfòrmèlman « Konséy dé minis ») sa konpozé di rouprézantan dé Léta manm. Prézidan-an di Koumisyon éropéyen-an sa pou so pa éli pa Palman-an asou propozisyon di Konséy éropéyen. Kour di jistis di Linyon éropéyen-an sa charjé di véyé à Laplikasyon-an di drwè di Linyon éropéyen-an.
Listwè
[chanjé | Chanjé wikikod]
Prémis di lidé éropéyen (1945-1951)
[chanjé | Chanjé wikikod]O landimen di Ségon Lagèr mondjal-a, Léròp-a ka sasé roun mwéyen di konsolidé lapè-a. À laswit-a di Kout di Prag ki ka ranfòrsé pè-a di lèspansyon sovyétik-a, Lafrans, péy-a di Benelux (Bèljik, Péy-Ba ké Ligsanbou) é Rwéyonm-Ini ka siyen 17 mars 1948 trété-a di Brigsèl ki ka prévwè roun Linyon ògsidantal, ki ka enstitchwé oun kolaborasyon an matchè ékonnonmik, sosyal, kiltirèl, é di défans kolègtiv. Sa trété sa konkiransé dipi lannen-an ki ka swiv pa kréyasyon-an di OTAN, véritab lalyans militèr ki ka enkli roun pli gran nonm di péy éropéyen, mè égalman Kannanda-a é Létazini-ya.
Létablisman di KEE (1957-1986)
[chanjé | Chanjé wikikod]Trété di Ronm sa siyen 25 mars 1957 : « sis »-ya ka désidé d'aprofondir yé koopérasyon. Donmenn ékonnonmik, mè osi politik é sosyal, sa konsèrnen. Lòbjègtif-a sa d'aboutir ékonnonmikman à roun marché koumen ki ka pèrmèt lib sirkilasyon-an dé moun, dé marchandiz é dé kapital. Kouminoté ékonnonmik éropéyen-an (KEE) sa lantité entèrnasyonnal-a, di tip sipra-nasyonnal, ki enstitchwé pa trété di Ronm. Li ka doté so kò di roun kapasité otonnonm di finansman, ki endépandan di plan Marshall ki mété an plas annan kad-a di Lòrgannizasyon éropéyen-an di koopérasyon ékonnonmik (LEKE). Sa trété ka fondé roun trwézyenm kouminoté éropéyen di roun douré ki endéfini, Kouminoté éropéyen-an di lénèrji atonmik-a (KELA), ant manm di dé ròt kouminoté (CECA orijinèl é nouvèl CEE).
Trété di fizyon dé ègzékitif kouminotèr sa siyen atè Brigsèl an 1965 é ka fizyonnen ègzékitif-ya (pa kréyasyon-an di Koumisyon éropéyen-an é di Konséy éropéyen) dé trwè Kouminoté éropéyen (CECA, CEE ké Euratom), alò ki sa kouminoté-ya ka dispozé déja di lenstitisyon koumen an matchè di jistis.
Létablisman di Linyon éropéyen-an (1993-2009)
[chanjé | Chanjé wikikod]Trété di Maastricht sa siyen 7 févriyé 1992 é ka antré an vigò 1e novanm 1993. Linyon éropéyen-an ka pran laswit-a di marché koumen é di Kouminoté ékonnonmik éropéyen-an (KEE), ki divini Kouminoté éropéyen (KE) an fizyonnan ké Kouminoté éropéyen-an di charbon é di lasyé (CECA) ki té ka èspiré an 2002. Li ka marké roun nouvèl zétap annan « prosésis di linyon-an san sès ki pli étrwè ant pèp di Léròp ».
Kouminoté éropéyen-yan ka roupozé alò asou trwè pilyé :
- 1e pilyé : pilyé kouminotèr-a (CE, CECA ké Euratom)
- 2e pilyé : politik étranjé é di sékirité koumen
- 3e pilyé : koopérasyon polisyé ké jidisyèr an matchè pénal
Jéyografi
[chanjé | Chanjé wikikod]
Linyon éropéyen-an ka sibdivizé so kò an 2 gran ansanm : téritwè kontinantal-a ki sitchwé an Léròp é, an rézon di so pasé kolonnyal, dé téritwè èstra-éropéyen ki réparti asou ansanm-an di glòb (à lésèpsyon di Lazi) : « Réjyon iltrapériférik »(RIP). Soupannan, sèrten téritwè èspasyal de Léta manm ka dispozé di roun èstati dérogatwè ki ka èskli yé di Linyon éropéyen-an : « péy ké téritwè di lout-lanmè ».
Lèspas iltramaren ka karagtérizé so kò pa so étérojénéyté jéyografik. Laplipa de réjyon iltrapériférik (RIP) sa ensilèr, à lésèpsyon-an di Lagwiyann ki ka trouvé so kò asou kontinan sid-anmériken-an. Ròt RIP-ya sa pou lapli o nò di sa réjyon, à lésèpsyon-an di Laréynyon ki ka trouvé so kò annan loséyan Endjen-an. À noté prézans-a di anklav èspangnòl asou kontinan afriken-an — Ceuta ké Melilla, ensi ki ròt piti téritwè — ki ka fè pati di Linyon, kwèki ka dispozé di roun èstati èspésyal.
Administrativman palan, Linyon éropéyen-an ka konpozé so kò di 28 Léta manm ki ganyen chaken yé pròp sibdivizyon téritoryal.
Kiltir
[chanjé | Chanjé wikikod]
Trété di Maastricht té pèrmèt à Linyon éropéyen-an d'étann so chan-yan di konpétans é di dévlopé roun politik kouminotèr ki oryanté bò'd kiltir-a. Sala ka anmòrfrézé so kò pa divèrs agsyon ké projé ki mennen asou téren k'Europeana, roun projé di bibliyotèk nimérik éropéyen, latribisyon-an di tit di kapital éropéyen di kiltir-a pou roun oben plizyò lavil chak lannen, dé lèd pou dé projé kiltirèl oben òkò Kiltir 2000, progranm-kad an matchè-a di 2000 à 2006.
