Angoola

Tekst üüb Fering

Angoola [aŋˈgo:la], amtelk Republiik faan Angoola (üüb Portugiisisk: Angola [ɐ̃.ˈɡɔ.lɐ] an República de Angola [ʁɛ.ˈpu.βli.kɐ dɨ ɐ̃.ˈɡɔ.lɐ]; üüb Nuurd Mbundu, Süüd Mbundu an Kongo Ngola an Repubilika ya Ngola) as en stoot uun a süüdwaast faan Aafrika. Uun a süüd leit Namiibia, uun a nuurd an uast det Demokraatisk Republiik Kongo, uun a uast Sambia, an uun a waast de Atlantisk Ootseaan. Angoola hee uk en eksklaawe, Cabinda, wat twesken at Republiik Kongo an Demokraatisk Republiik Kongo leit. At lun hee 25.789.024 lidj (2014). At hoodsteed as Luanda.

Geografii

Luanda

NAMIIBIA

DR KONGO

KONGO

SAMBIA

ATLANTIK

Koord faan Angoola

Geograafisk Laag

At Republiik Angoola leit twesken 4° 22’ an 18° 02’ (faan a nuurd tu a süüd) an 11° 41’ an 24° 05’ (faan a waast tu a uast). At lun as det sööwenstgratst lun uun Aafrika an triisis grater üüs Tjiisklun.

At lun dialt grensen mä fjauer lunen. Det lingst grens (2646 km, tup mä Cabinda) faan Angoola wurt mä det Demokraatisk Republiik Kongo an det kurtst (231 km) mä det Republiik Kongo diald. At lun dialt uk en 1427 km lung grens mä Namiibia an en 1065 km lung mä Sambia.

A eeg faan Angoola as 1650 km lung. Hi lingt faan det Massabi Laguun hen tu a steed tu a süüd faan at steed Cabinda (uun det Cabinda Prowins), an faan a mös faan de Kongo Struum hen tu a mös faan de Cunene Struum.

Lunskaap

Det hee en drüg liigens loongs a eeg. Uun a uast faan at liigens stun berger. Uun detheer dial faan at lun stäänt de Moco Berig, wat de huuchst berig (2620 m) faan Angoola as. Uun a uast faan a berger leit en huuchlun, wat hööchten twesken 1,200 an 1,800 m hee. Öler berger san: de Lupangue Berig (2554 m), de Ungungi Berig (2511 m), de Senha Berig (2494 m), de Mbuindo Berig (2480 m), de Vavele Berig (2479 m), de Chalima Berig (2478 m), de Catchimanha Berig (2451 m), de Tchila Berig (2442 m) an de Sacotiquite Berig (2438 m).

Struumer

De naistlingst struum uun Aafrika, de Kongo Struum, bildet dial faan't grens faan Angoola mä det DR Kongo: faan Nóqui uun Zaire Prowins tu a mös faan a struum. At lun hee uk de Cuango Struum, wat sin hood uun det Lunda Sul Prowins hee, dial faan't grens mä det DR Kongo bildet an tu a nuurd iin uun de Kasai Struum uun detdiar lun leept.

De fjuardlingst struum uun't kontinent, de Sambesi Struum, leept faan a nuurd tu a süüd troch at uastdial faan det Moxico Prowins uun a uast faan't lun. Angoola hee uk de Okavango Struum (diar üüs Rio Cubango bekäänd), wat efter a süüd, dial faan't grens mä Namiibia bildet an troch Namiibia iin uun det Okavango Delta uun Botsuana leept.

Öler struumer san: Chiluango (wat troch det Cabinda Prowins leept), Mbridge Struum (268 km lung; hi leept troch dön Uíge an Zaire Prowinsen uun a nuurd), Dande (285 km lung; hi leept troch dön Uíge an Bengo Prowinsen uun a nuurd), Bengo (300 km lung), Cuanza (965 km lung), Longa, Cuvo, Quicombo, Catumbela, Coporolo, Bentiaba, Bero, Curoca an Cunene Struum (1050 km lung), wat, üüs de Kongo Struum, iin uun’t Atlantik luup.

Sian

De gratst sia uun Angoola as Dilolo Sia, wat uun Moxico Prowins as.

Kliima

Angoola hee trii kliimatsoonen. Bi a eeg an uun a nuurd faan at lun as det troopisk. Uun a maden an a süüd as det gemeesikt-troopisk. Uun a süüduast as det för’t miast hiat.

Uun Luanda, wat uun a nuurdwaast leit, as at temperatüür uun Janewoore twesken 23,9°S an 29,5°S an uun August twesken 18,8°S an 24°S.
Uun Namibe, wat uun a süüdwaast leit, as at temperatüür uun Janewoore twesken 19,1°S an 27°S an uun August twesken 13,8°S an 20,9°S.
Uun Dundo, wat uun a nuurdwaast leit, as at temperatüür uun Janewoore twesken 19,4°S an 29,4°S an uun August twesken 18,3°S an 31,7°S.

Kliimatabel faan Luanda, Angoola

	Jan	Feb	Mar	Apr	Mei	Jün	Jül	Aug	Sep	Okt	Nof	Det
Max. Temp. (°C)	29,5	30,5	30,7	30,2	28,8	25,7	23,9	24,0	25,4	26,8	28,4	28,6	Ø	27,7
Min. Temp. (°C)	23,9	24,7	24,6	24,3	23,3	20,3	18,7	18,8	20,2	22,2	23,3	23,5	Ø	22,3

Rin of snä (mm)	30	36	114	136	16	0	0	1	2	7	32	31	Σ	405

Stünjen sanskiin (h/d)	7,0	7,2	6,7	6,4	7,4	6,9	5,4	4,8	5,0	5,4	6,2	6,5	Ø	6,2

Rindaar (d)	2	3	8	8	0	0	0	0	0	1	4	3	Σ	29

Weedertempratuur (°C)	25	26	26	27	25	22	19	20	22	24	25	25	Ø	23,8

Focht uun a loft (%)	80	78	80	83	83	82	83	85	84	81	82	81	Ø	81,9

Efter: wetterkontor.de

Steeden

Dön tjiin gratst steeden uun Angoola san:

#	Steed	Lidj (2014)^[1]
1	Luanda	6.759.313
2	Lubango	600.751
3	Huambo	595.304
4	Benguela	555.124
5	Cabinda	550.000
6	Malanje	455.000
7	Saurimo	393.000
8	Lobito	357.950
9	Kuito	355.423
10	Uíge	322.531

Indialing faan Ferwalting

Angoola hee aagetanj prowinsen (üüb Portugiisk: províncias), wat iin uun kreiser (üüb Portugiisk: municípios) diald wurd.

	Prowins	Grate (km²)	Lidj (2012)^[2]	Hoodsteed
1	Bengo	31.371	351.500	Caxito
2	Benguela	31.700	1.985.400	Benguela
3	Bié	70.314	1.143.700	Kuito
4	Cabinda	7.270	441.100	Cabinda
5	Cuando Cubango	199.049	394.400	Menongue
6	Cuanza Norte	24.110	376.900	N'dalatando
7	Cuanza Sul	55.600	1.353.800	Sumbe
8	Cunene	88.342	648.400	Ondjiva
9	Huambo	34.274	1.624.000	Huambo
10	Huíla	75.002	2.098.000	Lubango
11	Luanda	2.418	5.851.200	Luanda
12	Lunda Norte	102.783	770.300	Dundo
13	Lunda Sul	56.985	387.100	Saurimo
14	Malanje	87.246	754.600	Malanje
15	Moxico	223.023	565.000	Luena
16	Namibe	58.137	368.000	Namibe
17	Uíge	58.698	1.101.200	Uíge
18	Zaire	40.130	394.800	M'banza-Kongo

Befölkring

Faan 16 ap tu 31 Marts 2014 jaft et en folksteeling uun Angoola. Efter a resultooten hee at lun 25.789.024 lidj: 12.499.041 faan a lidj san karmen an 13.289.983 san wüfhööd.

Spriiken

Bal al a aafrikoons spriiken, wat uun Angoola spreegen wurd, san Bantu Spriiken. Portugiisisk as amtsspriik faan Angoola an wurt uk faan 40% faan angolaaner üüs mamenspriik spreegen^[3]. Oner a aafrikoons spriiken uun Angoola san Süüd Mbundu (of Umbundu, wat uun a maden faan't lun spreegen wurt), Nuurd Mbundu (of Kimbundu, wat uun a nuurdwaast faan't lun spreegen wurt; amanbi 1.700.000 spreegers), Kongo (of Kikongo, wat uun a nuurd faan't lun spreegen wurt; amanbi 2.000.000 spreegers), Kituba (en kreolspriik, wat faan lidj faan det DR Kongo spreegen wurt) an Ovambo (of Oshiwambo, wat amanbi 461.000 spreegers hee).

Biljing

Det äälst uniwersiteet uun Angoola as det Agostinho Neto Uniwersiteet, wat 1962 grünjlaanjen wurd.

Sünjhaid

Wüfen raage uun't madel en ääler faan 63,7 juaren, an maaner ian faan 58,1 juaren^[4].

Histoore

De iarst bewenern faan Angoola faan daaling wiar Khoisan. Jo wurd leeder faan sköölen faan Bantu fölker ferdrüngen. Faan 1483 wurd portugiisisk hanelsposter bi a eeg apsaatet. Föör 1671 wiar det Ndongo Köningrik uun a nuurduast faan Angoola. Det süstemaatisk besaaten faan at lun faan Portugal begand uun at njüügentanjst juarhunert an wiar amanbi 1925 ufslööden. En natschunalistisk welerstant begand 1961 en krich för suwereniteet.

Suwereniteet

At Rewolutschoon faan a Nelkin broocht at diktatüür faan a Estado Novo uun Portugal 25. April 1974 tu aanj. Det broocht uk tu aanj a kriiger för suwereniteet uun portugiisk koloniien. Det do liaset ütjenölersaatingen twesken dön trii befreiingsbewegingen det FNLA (Frente Nacional de Libertação de Angola), det MPLA (Movimento Popular de Libertação de Angola) an det UNITA (União Nacional para a Independência Total de Angola). Iin uun a ütjenölersaatingen greeb dön Ferianigt Stooten, Zaire an Süüdaafrika üüb at sidj faan det FNLA an det UNITA iin, det Sowjetunioon an Kuba üüb at sidj faan det MPLA. Det MPLA hääl at boowenhun an rep 11. Nofember 1975 uun Luanda at suwereniteet ütj, tu liker tidj det FNLA an UNITA uun Huambo. António Agostinho Neto faan det MPLA wiar de iarst president faan't lun. Efter't ferklaaring faan suwereniteet saatet en bürgerkrich iin. José Eduardo dos Santos wurd 1979 de naist president efter Neto san duas. A bürgerkrich kaam 2002 tu aanj.

Politiik

Angoola as en republiik. A stootsboowenhood as a president. Efter det 2010 ferfaading, wurt at president arke fiiw juar weelet. João Lourenço as de traad president sant 26. September 2017. Det MPLA as at partei faan't regiaring. At wiar 23.-26. August 2017 woolen tu't Natschunaalfersaamling. At partei, wat a woolen wan, kön at president weele. Det MPLA wan mä 61,1 prosent faan a stemen. Det öler hoodpartei, UNITA, fing 26,7 prosent faan a stemen.