Vietnam

Vietnamgo Errepublika Sozialista
Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Ereserkia: Tiến quân ca (en)
Goiburua: Độc lập – Tự do – Hạnh phúc ("Independentzia, Askatasuna, Alaitasuna")
Vietnamgo bandera Emblem of Vietnam (en)
Geografia
Hiriburua	Hanoi 21°1′28″N 105°50′28″E
Azalera	331.690 km² (65.)
Punturik altuena	Fansipan (3.143 m)
Punturik sakonena	Hegoaldeko Txinako itsasoa (0 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Txinako Herri Errepublika, Kanbodia eta Laos
Administrazioa
Gobernu-sistema	Estatu unitario, unipartidismo eta errepublika
Vietnamgo Presidentea	Tô Lâm
Legebiltzarra	Vietnamgo Biltzar Nazionala
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi ASEAN eskualde foruma Aduanen Mundu Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Asia eta Ozeano Bareko Ekonomia Elkarlana Asiako Hego-ekialdeko Elkartea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Elkarren Laguntza Ekonomikorako Kontseilua Frankofonia Garapeneko Asiako Bankua Group on Earth Observations (en) Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	96.208.984
Dentsitatea	290,06 bizt/km² (46.)
Talde etnikoak	ikusi Vietnamdar, Tay people (en) , Thailandiar, Muong people (en) , Khmer, Hmong, Nùng people (en) eta Hoa people (en)
Hizkuntza ofizialak	ikusi Vietnamera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Tày (en) , Vietnamera, Eastern Cham (en) , Bulo Stieng (en) , Khua (en) , Western Cham (en) , Tây Bồi pidgin (en) , Nung (en) , Mang (en) , Sapa (en) , Qabiao (en) , Rade (en) , Ts'ün-Lao (en) , Iu Mien, Caolan (en) , Cua (en) , Pacoh (en) , Pa-Hng (en) , Brao (en) , En (en) , Monom (en) , Côông (en) , Arem (en) , Chrau (en) , Koho (en) , Chut (en) , Chru (en) , Phu Thai (en) , Phukha (en) , Phuong (en) , Duan (en) , Jeh (en) , Laha (en) , Sila (en) , Tai Daeng (en) , Haroi (en) , Nguồn (en) , Hrê (en) , Tai Thanh (en) , Khao (en) , Tai Dón (en) , Tai Do (en) , Tai Pao (en) , Muong (en) , Takua (en) , Todrah (en) , Kayong (en) , Katua (en) , Kháng (en) , Hanoi Sign Language (en) , Kucong (en) , Tày Tac (en) , Ksingmul (en) , Laghuu (en) , Bouyei (en) , O’du (en) , Maleng (en) , Sedang (en) , Haiphong Sign Language (en) , Ho Chi Minh City Sign Language (en) , Ná-Meo (en) , Rengao (en) , Tai Dam (en) , Lachi (en) , Mantsi (en) , Hani (en) , khmerera, Halang (en) , Bahnar (en) , Jarai (en) , Khmu (en) , Cacgia Roglai (en) , Northern Roglai (en) , hmong njua, Red Gelao (en) , Upper Ta'oih (en) , White Lachi (en) , Hung (en) , Green Gelao (en) , Southern Roglai (en) , Maa (en) , Eastern Mnong (en) , Thu Lao (en) , erdialdeko mnong, Budeh Stieng (en) , Eastern Bru (en) , Hmong Don (en) , Eastern Katu (en) , Tho (en) , Trieng (en) , Southern Mnong (en) , Hmong Dô (en) eta Romam (en)
Erlijioa	budismo, katolizismo, Protestantismo, Caodaism (en) eta Hòa Hảo (en)
Ezkontzeko adina	gizonezko: 20 emakumezko: 18
Emankortasun-tasa	2,06 (2021)
Eskolaratu gabeko umeak	4.069.875 (2002)
Alfabetizazioa	% 94,5 (2015)
Bizi-itxaropena	76,253 (2016)
Giniren koefizientea	35,7 (2018)
Giza garapen indizea	0,703 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	234.189.000.000 $ (2018)
BPG per capita	2.342 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	648.742.228.935 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	6.790,211 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	6,2 % (2016)
Erreserbak	49.075.567.812 $ (2017)
Inflazioa	4,7 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1976ko uztailaren 2a, 1945eko irailaren 2a eta 1804
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+84
ISO 3166-1 alpha-2	VN
ISO 3166-1 alpha-3	VNM
Ordu eremua	ikusi UTC+07:00 : Asia/Ho_Chi_Minh (en)
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.NEMA 1-15 (en) , europar loki, BS 1363 (en) eta Schuko
Internet domeinua	.vn
vietnam.gov.vn

Vietnam (vietnameraz: Việt Nam, viət˨ næm˧) ahoskatua), izen ofiziala Vietnamgo Errepublika Sozialista (vietnameraz: Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam), hego-ekialdeko Asiako estatu burujabea da, Indotxina penintsulan dagoena. Iparraldean Txina du, Tonkingo golkoa eta Hego Txinako itsasoa ekialdean eta hegoaldean, eta Thailandiako golkoa, Kanbodia eta Laos mendebaldean. 331.231 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 96,2 milioi biztanle zituen 2019an. Hiriburua Hanoi da.

Historia luze eta oparoa izan du. Ia mila urtez Txinako Inperioaren mende egon zen, X. gizaldian independentzia lortu zuen arte. Harrezkero, bertako errege-dinastiak izan ziren agintean. XIX. mendean, Frantziak kolonizatu zuen, eta Bigarren Mundu Gerran Japoniak inbaditu. Gerra amaitu ondoren, Frantziak ezin izan zion eutsi hego-ekialdeko Asian zeukan botereari. Indotxinako gerra galdu zuen, eta Genevako Akordioek herrialdea bitan zatitu zuten: Ipar Vietnam (Gerra Hotzaren garaian Txinaren eta SESBaren laguntza izan zuena) eta Hego Vietnam (Ameriketako Estatu Batuen laguntzarekin).

Zatiketa horren ondorioa izan zen Vietnamgo Gerra, 1958tik 1975era iraun zuena. 1976an, Ipar Vietnamek Hego Vietnam menderatzea lortu zuen, AEBetako soldaduak kanporatu zituzten eta Vietnameko Errepublika Sozialista sortu zen. 1990eko hamarkadaren amaieran, AEBekin zuen gatazka leunduz joan zen, eta negoziazio politikoak hasi ziren. Hizkuntza ofiziala vietnamera da, eta dirua, đồnga.

Geografia

Mugak

Vietnam Indotxinako ekialdean dago, ipar latitudeko 8° eta 24° artean, eta ekialdeko longitudeko 102° and 110° artean. S luze baten itxura du, zabala iparraldean (600 kilometro) eta hegoaldean (400 kilometro) eta estua erdialdean (50 kilometro Quang Binh probintzian). Ipar eta hego muturren arteko distantzia 1.650 kilometro da. Guztira 331.231 kilometro koadroko azalera du.

Iparraldean 1.297 kilometroko muga du Txinarekin, eta mendebaldean 1.158 kilometrokoa Kanbodiarekin, eta 2.161 kilometrokoa Laosekin. Hego-mendebaldean Thailandiako golkoa dauka, eta hegoaldean eta ekialdean Hego Txinako itsasoa eta Tonkingo golkoa.

Eskualde naturalak

Lau alderdi nagusi bereiz daitezke Vietnamgo lurraldean:

• Barnealdeko mendiguneak.
  • Hoang Lien Son ipar-mendebaldean, Txinako mugan; bertan dago Fansipan, herrialdeko tontorrik garaiena (3.134 metro).
  • Annamgo mendikatea (Dãy Trường Sơn) erdialdean, Laosko mugan (mendilerroa Kanbodiako ipar-ekialdean ere barneratzen da). Txinako Yunnan-Guizhou goi-ordokiaren jarraipena da, ipar-mendebaldetik hego-ekialdera hedatzen dena. 2.000 metrotik gorako gailur asko daude, eta baso tropikal trinkoak estalirik dago.
  • Tay Nguyen hegoaldeko erdian. Basaltozko bost goi-ordokik osatzen dute, mendi malkartsuekin tartekaturik, 51.000 kilometro koadroko eremuan. Gailurrik gorenak, 2.000 metro ingurukoak, Lam Vien goi-ordokian daude.
• Ibai Gorriaren (Sông Hồng) delta ipar-ekialdean. 3.000 kilometro koadro inguru hartzen ditu Tonkingo golkoaren aurrean. Batzuetan ibaiak, bat-batean, gainezka egiten du, eta lursail handiak urperatzen ditu. Deltako lurra nekazaritzan erabiltzen da, eta ibaia ureztapenerako eta garraiorako.
• Mekongen delta hegoaldean. 40.000 kilometro koadroko delta erraldoia eta laua da, Mekong ibaiaren bokalean. Munduko arroz-eremurik handienetakoa da (10.000 kilometro koadro inguru). Urtean behin gainezkaldi luzea izaten du, eta lohi-geruza berriez estaltzen eta zabaltzen da.
• Itsasertzeko lautada estua ekialdean, Ibai Gorriaren deltaren hegoaldetik Mekongen deltaraino. Lur aberatsak dira, oro har, eta arroza lantzen da.

Klima eta landaredia

Klima tropikal hezea da, oro har. Udan 38 °C-tik gora egin dezake lurralde osoan. Negua epela da hegoaldean (25 °C) eta hotzagoa iparraldean (15 °C). Urtean 1.500 mm euri inguru izaten da Ibai Gorriaren deltan, eta hiru aldiz gehiago erdialdeko mendietan. Euri gehiena udako montzoiak ekarria da, maiatzetik urrira. Noizean behin, Hego Txinako itsasoko haize-erauntsiak jotzen du.

Hosto iraunkorreko oihan tropikalak eta hosto erorkorreko basoak lurraldearen bi bosten hartzen dituzte. Banbua ere oso zabaldua dago, bai zuhaiztien artean, bai ibai ertzeetan ere. Kostaldean, ur gaziko landaredia hazten da. Goi-lautadak sabanako belardiek eta zuhaixkek estaltzen dituzte.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Vietnamgo historia»

Lehenbiziko garaiak eta txinatar agintea

Arkeologia-aurkikuntzen arabera, Vietnamgo herria Neolitoan moldatu zen Ibai Gorriaren deltan, bertan finkaturik zegoen melanesiar edo indonesiar tankerako biztanleria eta iparretik iritsitako mongoliar jatorriko jendea elkartu ondoren. Brontzea Dong Son deituriko zibilizazioan azaldu zen, K.a. 1000 aldean. K.a. III. mendean, Âu Lạc erresuma eratu zen, eta K.a. 208an Zhao Tuo txinatar jeneralak Nam Viet erreinua sortu zuen.

K. a. 111n, Nam Viet osoa Txinako probintzia bihurtu zen, eta hala iraun zuen mila urte inguru. Hegoaldean, Annamen eta Kotxintxinan, hinduen zibilizazioaren eragin nabarmena zuen Champa erresuma sortu zen. Txinak, bere administrazioa ezartzearekin, herrialdea egituratu zuen, bertako gizartea txinatartu zen eta goi-klaseak konfuzianismora bihurtu ziren. Txinaren aurkako matxinadak izan baziren ere (Trung ahizpak, K.o. 39-43;, Ly Bon, 541-602) 939 arte ez zuen Nam Vietek askatasuna lortu.

Dinastia nazionalak

X. mendearen erdialdetik aitzina, bertako zenbait familiak gobernatu zuten Dai Viet herrialdea: Dinh (968-980), Le (980–1009), Ly dinastia (1010-1225). Ly dinastiarekin estatua garatu zen, eremua hedatu zen Champa lurraldeak hartuta, hiriburua egungo Hanoin kokatu zuten eta khmerren erasoak geldiarazi zituzten. Tran dinastiak (1225-1413) mongolen erasoei aurre egin zien, eta Hue aldea beretu zuen 1306an. 1400ean, Ho Quy Ly aginpideaz jabetu zen, eta Txina, Tran familiari tronua itzultzeko aitzakian, herrialdeaz jabetu zen berriro 1407an. Le Loi txinatarren aurka matxinatu zen 1427an eta, herrialdetik egotzi ondoren, Lê dinastia berria sortu zuen. Le Thanh Tonek (1460-1497) Champa menderatu zuen, eta erdialdeko Mekongeraino iritsi zen. 1527an Mac Dang Dung gudarostearen buruzagiak aginpidea eskuratu zuenetik, egonkortasuna galdu zen herrialdean.

Hội An hiria, 1470ean sortutakoa, Lê dinastiaren agintaldian.

1592an, Trinh familiak Hanoi hartu zuen, eta lêtarrak berrezarri zituen tronuan benetako aginpidea beren eskuetara iragan zenean. Hegoaldean, ordea, Nguyen familia indartsuak aurre egin zien. Herrialdea zatitu egin zen, eta Tonkin eta Annam erresumen arteko gatazka 1627tik 1802ra luzatu zen. Aldi hartan hasi ziren mendebaldeko herrialdeak bertako arazoetan esku hartzen: portugaldarrek, lehenik, nguyendarrei lagundu zieten; gero, herbeheretarrek eta britainiarrek merkataritzarako guneak ezarri zituzten bertan, eta frantsesak, azkenik, nguyendarren alde aritu ziren.

1802an, Nguyen Anhen gudarosteak Hanoi hartu zuen, eta erreinua berriro batu zuen bere agintaritzapean. Bi urte geroago, Nguyen Ahn enperadoreak (1802-1820), Gia Long izena harturik, Vietnam deitu zion bere erreinuari eta Hue aukeratu zuen hiriburutzat; errege absolutu gisa gobernatu zuen; administrazioa zentralizatu zuen, eta herri lan handiei ekin zien: errepideak, ubideak, dikeak, portuak, gotorlekuak. Ming Mang (1820-1841) haren ondorengoak Kanbodia protektoratutzat hartu zuen 1834an, eta kristauek lagunduriko Saigongo matxinada zapaldu zuen (1833-1835). Ondoko enperadoreak, Thieu Tri (1841-1847) eta Tu Duc (1847-1883), administratzaile nabarmenak izan ziren, baina Frantziaren presio gero eta handiagoa jasan behar izan zuten.

Frantziar Indotxina

Artikulu nagusia: «Frantziar Indotxina»

Frantses kolonizazioa, Indotxinan.

Bertako kristauen eta mendebaldeko misiolarien jazarpena aitzakia harturik, Napoleon III.ak Vietnam mendean hartzea erabaki zuen. 1859an, frantsesek Saigon hartu zuten. 1862ko itunaren ondorioz, Frantzia Kotxintxinaz jabetu zen, eta 1873an Hanoin sartu ziren. 1883an, Annamen eta Tonkinen Frantziaren mendeko protektoratu ezartzen zuen ituna onartu behar izan zuen enperadoreak. Txina gatazkan sartu zen frantsesen aurka, baina 1885ean Vietnam osoaren gaineko aginpidea aitortu zion Frantziari. 1887an, frantses gobernadore nagusi baten mendean zegoen Indotxinako Batasuna sortu zuten frantsesek, Kotxintxina, Annam, Tonkin, Kanbodia eta Laos barne zirela.

Frantziak administrazioa erreformatu zuen, letratu tradizionalen ordez, bere aldeko jendea ezarriz, eta hezkuntza-sistema aldatu zuen. 1905etik aurrera, europar hezierako burges-giroetan, kolonialismo-egoera aldatzea helburu zuten zenbait talde sortu ziren. Gero, beste erakunde erradikalago batzuk agertu ziren: Nguyen Thai Hocek 1927an Việt Nam Quốc Dân Đảng ("Vietnamgo Alderdi Nazionala") eratu zuen Txinako Kuomintangen eredura, eta 1930ean Indotxinako Alderdi Komunista sortu zen, Ho Chi Minh buruzagi nagusi zuela. Bi alderdiok herriaren matxinada prestatu zuten 1930ean baina, arrakastarik ez izanik, ondoko errepresio gogorra jasan behar izan zuten. Iraultzaileen aurka, frantsesek erreformabideak sustatu zituzten: 1932an, Frantzian ikasia zen Bảo Đại enperadoreak bere karguaz jabetu zen, eta Ngô Đình Diệm gaztea izendatu zuen ministro. Administrazioa berritzen saiatu ziren arren, ez zuten emaitza nabarmenik lortu.

Bigarren Mundu Gerran, 1940an zehazki, Japoniak okupatu zuen, baina Frantziaren nagusitasuna errespetatuz. Izan ere, garai hartan Vichyko gobernuaren mende zegoen Vietnam; Japonia bezala, Hitlerren aliatua zen beraz. Gerra amaiera aldera, ordea, Japoniaren eta Frantziaren arteko harremanak gaiztotu egin ziren, Frantzia aliatuen aldera mugitzen zela iruditu baizitzaion Japoniari. Horregatik, Japoniak frantziarrak kanporatzeko ahalegina egin zuen.

Indotxinako lehenbiziko gerra

Artikulu nagusia: «Indotxinako gerra»

Ho Chi Minh, hirugarrena ezkerretik, OSSko kideekin, 1945ean.

Bigarren Mundu Gerran japoniarrak Frantziar Indotxinan sartu zirenean, Indotxinako alderdi komunistaren buruzagi Ho Chi Minhek Viet Minh alderdia sortu zuen, kanpoko gudarosteei aurre egiteko eta independenzia lortzeko. Gerra bukatu ondoren, Viet Minhek aginpidea hartu eta Vietnamgo Errepublika sortu zuen. Frantziak, ordea, ez zuen bere inperio koloniala galdu nahi eta Frantziar Batasuna (frantsesez: L’Union française) eratu zuen, horrela beste izen batez koloniak atxikitzeko. Frantziako gobernuak Indotxinari erresuma independente modura eutsi nahi zion, baina Frantziar Batasunaren barruan.

1948an, frantses armada Indotxinara itzuli zen, Hai Phong hiria bonbardatu ondoren. Viet Minhen barruan komunistak, burgesak eta abertzaleak elkartu ziren Frantziaren kontra, fronte indartsu eta batuan. Viet Minhgo armadak, Võ Nguyên Giáp jeneralak zuzenduta, Cao Bangeko gudua irabazi zuen 1950ean, baina gero frantsesek kontraeraso batez lurralde osoa menderatu zuten berriro. Azkenean, Giáp jeneralak frantsesak Diên Biên Phun inguratu zituen eta 1954an Frantziako gudarostea errenditu egin zen. Genevako bake itunean, Indotxina bi estatutan banaturik geratu zen: Ipar Vietnam eta Hego Vietnam. Hala ere, Genevako Ituneko erabakiek Vietnamgo batasuna aurreikusten zuten.

Vietnamgo gerra

Artikulu nagusia: «Vietnamgo gerra»

1955eko urrian, Estatu Batuen laguntza zuela, Ngô Đình Diệmek Bảo Đại enperadorea eraitsi eta errepublika aldarrikatu zuen Hego Vietnamen, Genevako erabakiei uko egiten zien bitartean. Horrenbestez, su-etenaren ondoren hegoaldean ziren Viet Minheko kideek errepresio gogorra jasan zuten, hala demokratek nola liberalek erbesterako bidea hartu behar izan zuten. 1957an, azkeneko oste frantsesek alde egin zuten Indotxinatik, Estatu Batuek laguntza militarrerako ordezkaritza bertan finkatu ondoren. 1960ko urtarrilean lehen gudu irekiak gertatu ziren eta, urte berean, gobernuaren aurkako borroka gidatu behar zuen Hego Vietnamgo Askapenerako Nazio Frontea (FNL) sortu zen, komunistek eta joera ezberdineko beste zenbait alderdi politikok bultzatua.

Estatu Batuetako B-66 bat eta lau F-105 Ipar Vietnam bonbardatzen, 1966an.

1960an, Estatu Batuen esku-hartze zuzena hasi zen, eta 1961ean Kennedyren administrazioak aholkulari militarren kopurua handitu zuen. Hala eta guztiz, 1963an Ngô Đình Diệmen gudarostea lehen aldiz garaitua izan zen; gobernuak budisten kontrako zapalkuntza bideratu zuen, eta 1963ko maiatzean haietako batzuen jendaurreko suizidioak mundu osoaren jakin-mina erakarri zuen. Estatu Batuek Diệm familia bertan behera utzirik, militarrek hartu zuten aginpidea.

Johnsonen agintaldian (1965-1968), William Westmoreland jenerala Vietnamgo amerikar armadaren buru zela, estatubatuarren esku-hartze zuzena indartu zen: 275.000 soldadu 1966an, 550.000 1968an. Estatu Batuek Vietnamgo Errepublika Demokratikoa bonbardatu zuten, napalma eta landaredia hondatzen duten produktuak erabiliz, aldi berean beren tropek operazio handitan parte hartzen zutela. Vietnamgo Errepublikak, 1965etik Nguyên Van Thieu eta Nguyên Cao Kỳ jeneralak agintari nagusiak zirela, 1.500.000 gizonez osaturiko gudarostea eta polizia zituen. Guztiarekin ere, FNL indartsu ageri zen landa-eremuetan, eta 1966an hegoalde osoaren hiru laurdenetan bere administrazioa ezarri zuen.

FNLren barnean, bi tropa-mota bereizten ziren: herri-milizia, tokian tokiko gerrilla-ekintzak egiten zituena, eta tropa erregularrak, higikortasun handikoak eta etsaiari oste handitan erasotzeko gai zirenak. FNLren esku zeuden lurraldeen aurkako bonbardaketa etengabeek biztanleak bertatik alde egitea eta kontrolaturiko hirietara biltzea zuten helburu, baina ondorio latzak ekarri zituzten: nekazaritza-guneak hondaturik eta abandonaturik geratu ziren, eta hirietara gehiegizko jendetza bildu zen denbora laburrean. Gizartea guztiz desegituratua geratu zen. Vietnamgo Errepublikaren ekonomia guztiz Estatu Batuen mende geratu zen.

1968ko urtarriletik martxora, FNLk Tet erasoaldia jo zuen: gerrillari-talde handiak erabiliz, 34 probintzia-hiriburuz eta garrantzi txikiagoko beste hainbat hiriz jabetu zen denbora batez. Estatu Batuek, beren estrategiaren porrotaz oharturik, iparraldeko bonbardaketak geldiarazi zituzten 1968ko martxoak 31n. Hanoik bake-negoziazioak hastea proposatu zuen, eta Johnsonen administrazioak elkarrizketak hastea onartu zuen: Parisko bake konferentzia, 1968ko maiatzean hasi zena.

1965etik aurrera, Estatu Batuetan geroz eta jende gehiagok azaltzen zuen gerraren aurkako iritzia, batez ere ikasleen artean. 1968an, Richard Nixon presidente hautatua izan ondoren, Estatu Batuetako agintari berriek vietnamdartzea deitu estrategia berria abiatu zuten: beren tropak gutxitzen hasi ziren arian-arian eta, aldi berean, Saigongo erregimenari erabateko laguntza ekonomikoa zein militarra ematen zioten. FNLk 1969ko ekainean Behin-behineko Gobernu Iraultzailea sortu zuen. 1969ko abuztuan, Washington eta Hanoi isilpeko negoziaketan hasi ziren Parisen, Henry Kissinger eta Lê Ðức Thọ ordezkari nagusiak zirela.

Aldi berean, ordea, Estatu Batuek bere aire-indar guztia erabili zuten oinezko tropen murrizketa orekatzearren eta Ho Chi Minh bidea deitua (iparraldetik hegoalderako laguntza bideratzen zuena) hondatzearren. Xede horretan, CIAk Kanbodian sustaturiko estatu-kolpeak Norodom Sihanouk neutralista eraitsi zuen 1970eko martxoan eta, ondoren, hegoaldeko gudarostea amerikarrekin batera sartu zen herrialde hartan; antzeko ekintza egin zuten Laosen 1971ko martxoan. Ahalegin horiek guztiek ez zuten inolako garaipen garbirik ekarri; aitzitik, etsai guztien batasuna ekarri zuen (Ipar Vietnam, FLN, Pathet Lao, Kanbodiako gerrilla). Borrokatokiak ugaldu ziren, eta herri-armada zenbait lurralde estrategikoz nagusitu zen: Mekong haraneko goi-eskualdeak, Kanbodiako iparraldea, etab. 1971ko ekaina-uztaileko negoziaketan, Estatu Batuek uko egin zioten Hanoik eta Behin-behineko Gobernu Iraultzaileak aurkezturiko bake-planari, Nguyên Van Thieuren dimisioa eta nazio-akordiorako gobernua eskatzen baitzituzten.

Linebacker II operazioa, 1972ko abendua.

1972ko martxoaren 30ean, FLNren indarrek eta Vietnamgo Errepublika Demokratikoko gudarosteek erasoa jo zuten; Quang Tri probintziaz jabetu ziren, eta Saigondik 100 kilometrora hurbildu. Erantzun gisa, Iparraldeak gerra-hasieratik izandako bonbardaketarik gogorrenak eta hilgarrienak jasan zituen (Hanoi, Hai Phong). Halaber, Estatu Batuek minak jarri zituen iparraldeko portuetan, eta erabateko blokeoa ezarri zuen.

Zigor horiek gorabehera, FNLri irabazteko ezintasuna gero eta garbiago ageri zen Estatu Batuentzat eta 1973ko urtarrilaren 15ean bonbarbaketak gelditu zituzten. Handik egun gutxira, urtarrilaren 27an, bake-ituna sinatu zuten. Estatu Batuek bi administrazioen existentzia onartzen zuten Hegoaldeko Vietnamen eta, nazio-akordiorako batzordea eratu aurretik, su-etenaren beharra aitortzen zuten.

Guztiarekin ere, Van Thieuren gudarosteak, Estatu Batuek bultzaturik, ahaleginak egin zituen Behin-behineko Gobernu Iraultzailearen mendeko eskualdeak eskuratzearren; baina, haien kontraerasoak beharturik, 1975eko martxoan Thieuren gudarostea erdialdeko goi-lautadetatik erretiratu zen, Saigonen inguruko defentsa-perimetroa finkatzeko. Hala ere, Behin-behineko Gobernu Iraultzailearen etengabeko garaipenek etsaien desmoralizazioa eragin zuten eta, apirilaren 30ean, haien eta Vietnamgo Errepublika Demokratikoaren gudarosteak Saigonen sartu ziren.

Vietnam batua

1976ko uztailean, iparraldeak eta hegoaldeak Vietnamgo Errepublika Sozialista eratu zuten, eta Tôn Đức Thắng lehen presidentea izan zen. Nazio askok estatu berria berehala ezagutu zuten. Zeregina, ordea, handia zen: oinarri ezberdineko bi sistema ekonomiko adostu behar zen, baita gerraren ondorioei aurre egin ere: Saigonen 500.000 pertsona lanik gabe zeuden, eta laborantza bonbardaketek desegindako lurretara itzuli behar zuten; estatubatuarrak erretiratu ondoren, 300.000 prostituta geratu ziren, eta droga gogorren mendekotasunak jotako 20.000 lagun inguru.

Gerra zela kausa, milioi inguru pertsonak ihes egin zuen, aurreko erregimenarekin zerikusia zutenen eta erdi-mailako klasekoen artean. Auzo-herriekiko harremanei zegokienez, 1978ko abenduan, SESBaren eta Txinaren arteko etsaigoaren ondorioz, Vietnamgo gudarosteak Kanbodiari eraso zion eta, Txinaren laguntza zuen Khmer Gorrien gobernuaren ordez, beren aldeko gobernua ezarri zuen aginpidean. Horren ondorioz, 1979ko otsailaren 17an Txinak eraso egin zion. 1989ko irailean, Vietnamek tropa guztiak Kanbodiatik atera zituen, eta 1990ean ituna izenpetu zuen Txinarekin. gatazkari amaia emateko.

1992an konstituzio berria onartu zen. Lege-nagusi hark aukera ematen zuen hauteskundeetan hautagai independenteak aurkezteko. Hala eta guztiz ere, urte hartako hauteskundeetara aurkeztu ziren hautagaien % 90 Alderdi Komunistako kide ziren. Urte hartan bertan, Estatu Batuetako senatari-batzorde batek Vietnam bisitatu zuen 2.000 gerra-presoei buruz hitz egiteko. Pribatizazio-neurriek eta atzerriko inbertsioen liberalizazioak BPGa % 8,3 igotzea ekarri zuen. Garai hartan, Vietnamgo kanpo-ekonomia bi gairen mende zegoen: arroza eta, maila apalagoan, petrolioa. Arrozaren ekoizpenaren igoerak onurak ekarri zizkion batez ere hegoaldeari eta, aldi berean, nabarmendu egiten zituen Vietnam hegoaldearen eta iparraldearen arteko desberdintasunak.

1993an, langabezia % 30era iritsi zen eta kontrabandoa gorantz joan. AEBen boikota leuntzen hasi zen, Senatuko batzorde batek Vietnamen ez zela preso estatubatuarrik azaldu zuenean. 1994ko otsailean, 19 urte igaro ondoren, Bill Clintonek merkataritza-blokeoaren amaiera iragarri zuen. Alderdi Komunistak gogor egiten zion kontra politikaren eta ekonomiaren liberalizazioari. Vietnam eta Estatu Batuen arteko harreman diplomatikoak 1995ean hasi ziren: harreman haien ondoren, askok uste zuten estatubatuar enpresak berehala joango zirela Vietnamera inbertsioak egitera, baina ez zen horrenbestekoa izan, vietnamdar ekonomia noiz liberalizatzen zen zain baitzeuden.

1997an, Asiako diru-krisia iritsi zen herrialdera. Urte hartako bozetan, Trần Đức Lương hautatu zuten presidente, eta Phan Văn Khải lehen ministro. 1998an, lehorteak 7.000 kafe-sail hondatu zituen, eta beste 40.000 galtzeko zorian utzi. 1999an, uholdeek kalte latzak eragin zituzten ekonomian. Ustelkeria gero eta gehiago zabaldu zen eta, 1998an, arazo nazionaltzat aitortu zuten agintariek; hiru funtzionario hil zituen gobernuak, ustelkeria egotzita, eta hainbat ministro eta goi-mailako kargu dimisioa ematera behartu zituzten.

2000n eta 2001ean, hainbat hitzarmen sinatu ziren Vietnamen eta AEBen artean. 2002an, ehunka pertsona eta erakunde epaitu zituzten bankuetan iruzurra egiteagatik. Uztailean, Trần Đức Lương berriz aukeratu zuten presidente eta Phan Văn Khải, berriz, lehen ministro. 2004an, hegazti gripearen pandemia izan zen herrialdean, baina urte hartan bertan indargabetu zuten gaixotasuna. 2005ean, gerra bukatu izanaren 30. urteurrena ospatu zuten. Phan Văn Khải lehen ministroa aurrenekoz joan zen Estatu Batuetara bisita ofizialean. 2006an, legebiltzarrak ikerketa sakon bat egin zuen hainbat ministeriotako ustelkeria argitzeko, eta, azkenean, lehen ministroak eta goi-mailako beste kargudun batzuek dimisioa eman behar izan zuten. 2007an, Nguyễn Tấn Dũng lehen ministro berriak gobernua eraberritu zuen.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Vietnam alderdi bakarreko errepublika marxista-leninista unitarioa da. Vietnamgo Alderdi Komunistak (lehenago Vietnamgo Lanaren Alderdia) kontrolatutako sistema baten bidez gobernatzen da. Presidentea da estuburua, eta lehen ministroa gobernuburua. Gobernua, teorian, alderdi komunistatik independentea den arren, alderdiak hartzen ditu erabakirik garrantzitsuenak. Legebiltzarrak ganbera bakarra du, Vietnamgo Biltzar Nazionala Quốc hội Việt Nam, 500 kidez osaturik dagoena.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Vietnamen banaketa administratiboa»

Vietnam 59 probintziatan (vietnameraz: Tỉnh) eta probintzia-mailako 5 udalerritan (vietnameraz: thành phố trực thuộc trung ương) banaturik dago; probintziak barrutietan eta udalerrietan azpibanaturik daude. Vietnamgo gobernuak zortzi eskualdetan batzen ditu probintziak:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 * ** *** **** Vietnamgo probintziak Uharteak: *-Phu Quoc (Kiên Giang probintzia [58]) **-Con Dao (Con Dao barrutia, Bà Rịa–Vũng Tàu probintzia [51]) ***-Paracel uharteak (Hoàng Sa barrutia, Đà Nẵng [4]) ****-Spratly uharteak (Trường Sa barrutia, Khánh Hòa probintzia [43])

Ipar-mendebaldea 6. Điện Biên 22. Hòa Bình 7. Lai Châu 8. Lào Cai 16. Sơn La 12. Yên Bái	Ipar-ekialdea 20. Bắc Giang 14. Bắc Kạn 10. Cao Bằng 9. Hà Giang 11. Lạng Sơn 17. Phú Thọ 21. Quảng Ninh 15. Thái Nguyên 13. Tuyên Quang	Ibai Gorriaren delta 1. Hanoi (udalerria) 3. Hai Phong (udalerria) 19. Bắc Ninh 26. Hà Nam 24. Hải Dương 23. Hưng Yên 27. Nam Định 28. Ninh Bình 25. Thái Bình 18. Vĩnh Phúc
Ipar-erdialdeko kosta 31. Hà Tĩnh 30. Nghệ An 32. Quang Bình 33. Quảng Trị 29. Thanh Hóa 34. Thừa Thiên–Huế	Erdialdeko mendialdea 41. Đắk Lắk 42. Đắk Nông 38. Gia Lai 37. Kon Tum 44. Lâm Đồng	Hego-erdialdeko kosta 4. Da Nang (udalerria) 39. Bình Định 46. Bình Thuận 43. Khánh Hòa 45. Ninh Thuận 40. Phú Yên 35. Quảng Nam 36. Quảng Ngãi
Hego-ekialdea 2. Ho Chi Minh Hiria (udalerria) 51. Bà Rịa–Vũng Tàu 49. Bình Dương 47. Bình Phước 50. Đồng Nai 48. Tây Ninh	Mekongen delta 5. Cần Thơ (udalerria) 56. An Giang 62. Bạc Liêu 55. Bến Tre 63. Cà Mau 53. Đồng Tháp 59. Hậu Giang 58. Kiên Giang 52. Long An 61. Sóc Trăng 54. Tiền Giang 60. Trà Vinh 57. Vĩnh Long

Demografia

Biztanleria

Cham etniako emakumeak dantzan.

Vietnamek 96,2 milioi biztanle zituen 2019an. Adinari dagokionez, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak, % 22,6; 15-24 urte bitartekoak, % 15,2; 25-54 urte bitartekoak, % 45,7; 55-64 urte bitartekoak, % 9,5; eta 65 urtetik gorakoak, % 6,9. Bizi itxaropena 75,5 urtekoa da: 72,9 urtekoa gizonezkoena eta 78,4 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).

Biztanleriaren dentsitatea 290 bizanle/km² bada ere, alde handiak daude eskualde batetik bestera: Ibai Gorriaren deltan bizi da biztanleen % 27, lurraldearen % 8 besterik ez izan arren (1.000 biztanle/km²); Mekongen deltan, berriz, biztanleen % 35 lurraldearen % 19an (445 biztanle/km²). Erdialdeko kostaldeko lautadetan biztanleriaren dentsitate handia da; mendiguneetan, aldiz, oso jende gutxi bizi da.

Bi gerren ondorioz, biztanleen lekualdatze handia izan zen herrialdean bertan: iparraldeko katolikoak hegoaldera, hegoaldeko iheslariak iparralderantz, herrietako biztanleak hirietara hegoaldean, eta alderantziz iparraldean. 1975eko batasunaren ondoren, jende asko ekonomiaren gune berrietara joan zen. Atzerrira ere iheslari asko joan ziren (1,3 milioi 1975-1989 bitartean), Estatu Batuetara, Kanadara, Australiara eta Frantziara gehienak. Horiez gain, 270.000 langile inguru Ekialdeko Europako herrialde sozialistetara joan ziren, baina gehienak etxera itzuli ziren 1990eko hamarkadaren hasieran.

Banaketa etnikoa

Etnia anitzeko herrialdea da. Gobernuak 54 talde etniko ezberdin onartzen ditu, zortzi familia linguistikotatik eratorriak (Viet-Muong, Tay-Thai, Mon-Khmer, Mong-Dao, Ka-Belt, Nam duc, Han eta Tang). Banaketari dagokionez: vietnamdarrak, edo kinh, dira gehienak, % 85,3. Tay-ak, %  1,9 dira; thai-ak, % 1,9; muong-ak, % 1,5; khmer-ak, % 1,4; nung-ak, % 1,1; besteak, % 5,2. Eskualde menditsu eta landatarretan biltzen dira gutxiengo etnikoak, baina herrialde osoan zehar ere sakabanatu dira, gerraren eta migrazioaren ondorioz. Komunitate eta herrixka askotan elkarrekin bizi dira 3-4 talde etniko desberdin.

Hizkuntzak

Vietnamera hizkuntz ofiziala da, eta ingelesa gero eta gehiago mintzatzen da. Frantsesa, txinera, khmerera, tai-kadai, monera-khmerera, kantonera eta zenbait mintzaira malaiar-polinesiar ere hitz egiten dira.

Erlijioa

2020ko datuen arabera, vietnamdar gehienak, % 73.7, ez dira erlijio antolatuen jarraitzaileak, baina erlijio tradizionalen erritoak praktikatzen dituzte. Budistak % 14,9 dira, kristauak % 8,5 (katolikoak % 7,4, protestanteak % 1,1), Hòa Hảo budistak % 1,5, eta Caodaismoaren jarraitzaileak % 1,2.

Ekonomia

Vietnam garapen bidean dagoen herrialdea da. Per capita errenta errenta 277 dolar zen 1995ean, 1.673 dolar 2010ean, eta 3.526 dolar 2020an. Ekonomian eta aberastasunean alde handiak daude eskualde batetik bestera.

Ekonomia kolonialaren ondoren, bi erregimen izan ziren, komunista iparraldean eta kapitalista hegoaldean. Iparraldean, nekazaritzaren erreforma ahularen ondoren, 1975. urteaz geroztiko kolektibizazio-programak (kooperatibak) ez zuen nekazaritza-ekoizpena hazterik lortu. 1979tik aurrera, ordea, familiara mugatutako ustiakuntza-sistema hartu zuten. 1988 eta 1989an izan ziren liberalizazioekin bizkortu egin zen kolektibizazioak amaitzeko prozesua. 1993ko ondasunen gaineko lege berriaren bidez, indartu egin zen nekazariek lurra erabiltzeko eskubidea. Arroz-ekoizpena bikoiztu egin zen 1980tik 1996ra. Industriak izan zuen bilakaera nekazaritzaren oso antzekoa izan zen. 1979ko lehenengo liberalizazioa 1987an berretsi zen, atzerriko inbertsioak indartzen zituen lege baten bidez. 1990-1996 urteen bitartean, Vietnamgo ekonomiak % 8-9,5 bitarteko urteko hazkundea izan zuen. Baina 1997ko Asiako krisiak geldiarazi egin zuen hazkunde hori.

Nekazaritza

Vietnamdarrak baratzeak lantzen.

Nekazaritza da herrialdeko ekonomiaren oinarria: barne produktu gordinaren % 15,3 hartzen zuen 2017an, eta langileen % 40,3. Mekongen deltan ekoizpenaren % 38 lantzen da, eta Ibai Gorriaren deltan, berriz, % 18. Delta-inguruetako lurraren % 90 arroza lantzeko erabiltzen da (43,8 milioi tona 2021ean) eta, toki askotan, bi uzta biltzen dira urtean.

Arrozaz gainera, azukre-kanabera, artoa, batata, tea, barazkiak, manioka, tabakoa, soja, kafea, kotoia, kautxua eta fruitu garratzak lantzen dira, besteak beste. Herrialdea berugaina da elikagaiei dagokionez, eta 2010eko hamarkadan arroz-esportatzaile handienetan hirugarrena, Indiaren eta Thailandiaren ondoren.

1990eko hamarkadan, txerri eta hegazti hazkuntzak garrantzi handia hartu zuen. 2018an, 3,8 milion tona txerriki (munduko 5. herrialdea) eta 839.000 tona oilasko ekoitzi zituen.

Arrantzak ere gora egin du azken hamarkadetan, eta proteina-iturri nagusia bihurtu da (400.000 tona 1980an, 900.000 1995ean). Basoak lurraldearen % 44 hartzen zuen 1943an, eta 1995ean, berriz, % 23. Urritze horrek bi arrazoi nagusi ditu: batetik, herrialdeko bertako erabilera eta, bestetik, estatubatuarren kontrako gerra. Basogabetzea lehen mailako arazo bihurtu zen vietnamdarrentzat, eta 1992an gobernuak debekatu zuen zuraren esportazioa.

Meatzaritza eta energia

Vietnamek aberastasun handia du lurpean, ikatza eta burdin mea, batez ere, ipar-ekialdean. Bauxita, antimonioa, kromoa, kobrea, eztainua, titanioa, zinka, urrea, manganesoa, fosfatoak eta harribitxiak ere daude. Petrolioa 1986tik ustiatzen da, hegoaldean aurkitu diren itsaspeko hobiei esker; 2017an, 25,41 milioi tona petrolio atera ziren. Gas natural hobiak ere garrantzizkoak dira.

Industria

Industriak BPGaren % 33,3 hartu zuen 2017an, eta langileen % 25,7k ziharduen sektore horretan lanean. 1987tik, ordura arteko estatuaren mendeko sistemaren ordez merkatu-ekonomia nagusitu zen. Kontsumo-produktuak, esportaziora zuzenduak batez ere, indartu ziren. Iparraldean industria astunak eta ekipo-ondasunak (siderurgia, engranajeak, papera) dira nagusi. Industria arinak eta eskulangintza, eskulan merkearekin, hegoaldean daude batez ere: ehungintza, elikagaiak, osagai elektrikoak eta elektronikoak.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak

• (Ingelesez) Vietnamgo gobernuaren webgunea, chinhphu.vn
• (Ingelesez) Turismo webgune ofiziala, vietnamtourism.gov.vn
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

• Datuak: Q881
• Multimedia: Vietnam / Q881