[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Sokrates

Sokrates[1] (antzinako grezieraz: Σωκράτης; Atenas, Grezia, c. K.a. 470 – Atenas, Grezia, K.a. 399) Grezia Klasikoko filosofo bat izan zen. Mendebaldeko filosofiaren sortzailetzat eta pentsamenduaren tradizio etikoaren lehen filosofo moraltzat hartzen da. Sokrates, irudi enigmatikoa, ez da inongo testuren egilea, eta idazle klasikoen, bereziki Platon eta Xenofonte ikasleen, hil ondoko kontakizunen bidez ezagutzen da. Kontakizun horiek dialogo gisa idatzita daude, eta Sokratesek eta haren solaskideek gai bat aztertzen dute galdera-erantzunen estiloan: elkarrizketa sokratikoaren literatura-generoa sortu zuten. Sokratesi buruzko kontakizun kontrajarriek ia ezinezkoa egiten dute haren filosofia –hots, arazo sokratikoa– berreraikitzea. Sokrates irudi polarizatzailea izan zen Atenasko gizartean. K.a. 399. urtean, gazteria galaraztea eta hondatzea leporatu zioten. Egun bat iraun zuen epaiketa baten ondoren, heriotza-zigorra ezarri zioten. Espetxean igaro zuen azken eguna, eta ihes egiteko eskaintzak baztertu zituen.

Sokrates
Bizitza
JaiotzaAlopeke (en) Itzuli eta Atenas, c. K.a. 469 / 470
HerrialdeaAntzinako Atenas
BizilekuaAntzinako Atenas
HeriotzaAtenas, K.a. 399 (71 urte) (69/70 urte)
Heriotza moduaderrigortutako suizidioa: hemlock poisoning (en) Itzuli
Familia
AitaSophroniscus
AmaPhaenarete
Ezkontidea(k)Xantipa
Myrto (en) Itzuli
Seme-alabak
Hezkuntza
Hizkuntzakantzinako greziera
Ikaslea(k)
Jarduerak
Jarduerakfilosofoa, irakaslea, idazlea eta ethicist (en) Itzuli
InfluentziakAnaxagoras, Filosofo presokratikoak eta Sofistak
Eragin zuenMendebaldeko filosofia ia osoari; batez ere, Platon, Aristoteles, Aristipo, Antistenes
KidetzaBule
IMDB: nm1419271 Discogs: 5283433 Edit the value on Wikidata

Platonen dialogoak antzinatetik gordetzen diren Sokratesen kontakizun osatuenen artean daude. Filosofiaren arloen ikuspegi sokratikoa frogatzen dute, hala nola epistemologia eta etika. Sokrates platonikoak metodo sokratikoaren eta ironia sokratikoaren kontzeptuei ematen die izena. Galde-metodo sokratikoa, edo elenchus, galdera eta erantzun laburren bidezko elkarrizketan gauzatzen da, Sokratesek eta bere solaskideek galdera edo esanahi abstraktu baten zenbait alderdi aztertzen dituzten testu platonikoetan pertsonifikatua, normalean bertute batekin zerikusia duena, eta irteerarik gabeko kalezuloan aurkitzen dira, ulertzen zutena definitzeko gai ez direlako. Sokrates ezaguna da bere ezjakintasun osoa aldarrikatzeagatik: esaten zuen bere ezjakintasunaz baizik ez zela jakitun, eta adierazten zuen gure ezjakintasunaren kontzientzia hartzea dela filosofatzeko lehen urratsa.

Sokratesek eragin handia izan zuen Antzinate berantiarreko filosofoetan, eta hala segitu du Aro Modernoan. Erdi Aroko eta islamiar jakintsuek aztertu zuten, eta zeregin garrantzitsua izan zuen Italiako Errenazimentuaren pentsamenduan, batez ere mugimendu humanistaren baitan. Harekiko interesa ez da gutxitu, Søren Kierkegaarden eta Friedrich Nietzscheren obretan islatzen den bezala. Sokratesek artean, literaturan eta herri-kulturan zituen irudikapenek mendebaldeko tradizio filosofikoan oso ezaguna bihurtu dute.

Iturriak eta arazo sokratikoa

aldatu

Sokratesek ez zituen bere ikasketak dokumentatu. Hari buruz dakigun guztia beste batzuen kontakizunetatik dator: batez ere, batetik Platon filosofoarena eta Xenofonte historialariarena, haren ikasleak izan baitziren; bestetik, Aristofanes (Sokratesen garaikidea) Atenasko komediografoarena; eta, azkenik, Platonen ikasle Aristotelesena, Sokratesen heriotzaren ondoren jaioa. Kontakizun zahar horien istorio kontrajarriek, askotan, ikertzaileek Sokratesen benetako pentsamenduak modu fidagarrian berreraikitzeko duten gaitasuna korapilatzeko baino ez dute balio, eta honi deritzo arazo sokratikoa[2]. Platon, Xenofonte eta Sokratesen pertsonaia ikerketa-tresna gisa erabiltzen duten beste autore batzuen lanak Sokratesen eta haren solaskideen arteko dialogo gisa idatzita daude, eta Sokratesen bizitzari eta pentsamenduari buruzko informazio-iturri nagusia dira[3]. Dialogo sokratikoak (logos sokratikos) Aristotelesek sortu zuen terminoa izan zen, berriki sortutako literatura-genero hori deskribatzeko[4]. Zehazki noiz idatzi zen ez dakigun arren, litekeena da batzuk Sokrates hil ondoren idatziak izatea[5]. Aristotelesek berak esan zuen bezala, dialogo horiek Sokratesen pentsamendua zenbateraino islatzen duten eztabaidatzen da[6].

Platon eta Xenofonte

aldatu
 
Sokrates bere ikasleekin, Aleksandr Notbek.
 
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Sokratesen ikasle izan zen Platon, eta berak idatzitako liburuetan oinarritzen gara, batez ere, maisuaren pentsamendua ulertzeko. Platoni buruzko bideoa, Ikusgelan.

Xenofonte, gizon zintzoa, ez zen prestakuntzako filosofoa[7]. Sokratesen argudioak ezin zituen guztiz kontzeptualizatu edo artikulatu[8]. Sokratesi adimena, abertzaletasuna eta borroka-eremuko balioa miresten zizkion[8]. Sokratesi buruz hitz egiten du lau lanotan: Memorabilia, Oeconomicus, Symposium eta Sokratesen Apologia. Anabasian Sokrates protagonista den istorio bat ere kontatzen du[9]. Oeconomicusen nekazaritzako gai praktikoei buruzko eztabaida kontatzen du[10]. Platonen Apologiak bezala, Xenofonteren Apologiak Sokratesen iritzia deskribatzen du, baina lanak oso desberdinak dira, eta, W. K. C. Guthrieren arabera, Xenofonteren kontakizunak Sokratesen erretratu oso atsegina egiteko helburua du[11]. Symposiumen Sokratesek afaldu osteko eztabaida batean Atenasko beste biztanle garrantzitsuekin egindako elkarrizketa da, baina Platonen Symposiumaren oso bestelakoa da: ez dago gonbidatuen zerrendan bat etortzerik[12]. Memorabilian, Sokrates aldezten du gaztetasunari egiten zaizkion ustelkeria-salaketetatik eta jainkoen aurka egotetik; funtsean, Sokratesen apologia berri bat eraikitzeko bildutako hainbat istorioren bilduma da[13].

Platonek Sokratesi buruz egiten duen irudikapena ere ez da argia eta zuzena[14]. Platon Sokratesen ikasle izan zen eta bost hamarkada gehiago bizi izan zen[15]. Platonek Sokratesen atributuen irudikapenean zuen fidagarritasun-maila eztabaidagai da: Sokratesen ikuspuntuekiko ezberdinak zirenak adierazi ez izana eztabaidagarria da gaur egungo filosofo askoren iritziz[16]. Zalantza horren eragileetako bat aurkezten duen Sokratesen pertsonaiaren funsgabetasuna da[17]. Inkoherentzia horren azalpen ohiko bat zera da, Platon Sokrates historikoa zehaztasunez irudikatzen saiatu zela hasieran; geroago, berriz, Sokratesen hitzetan bere ikuspuntuak sartzen saiatu zela. Interpretazio horren arabera, bereizketa bat dago Platonen lehen lanetako Sokrates sokratikoaren eta Platonen azken idatzietako Sokrates platonikoaren artean, nahiz eta bien arteko mugak lausoa dirudien[18].

Xenofonte eta Platonen kontakizunak desberdinak dira Sokratesen deskribapenean. Xenofonteren Sokrates aspergarriagoa da, umore gutxiago agertzen du eta ez da Platonena bezain ironikoa[8][19]. Xenofonteren Sokratesek ere ez ditu Platonen Sokratesek dituen ezaugarri filosofikoak –ezjakintasuna, metodo sokratikoa edo elenchusa–, eta uste du enkrateia (autokontrola) funtsezkoa dela, eta hori ez da gertatzen Platonen Sokratesekin[20]. Oro har, logoi sokratikoiek ezin digute lagundu Sokrates berreraikitzen, ezta bere narrazioak gainjartzen diren kasuetan ere, autoreek beren kontakizunetan elkar-eragin baitezakete[21].

Aristofanes eta beste iturri batzuk

aldatu

Atenasko komedietako idazleek, Aristofanesek besteak beste, Sokratesi buruzko iruzkinak ere egin zituzten. Aristofanesek Sokratesi buruz duen komediarik garrantzitsuena Hodeiak da: hor, Sokrates pertsonaia nagusia da[22]. Drama horretan, Aristofanesek Sokratesen karikatura aurkezten du. Sofistatzat hartzen du[23], eta Sokrates ateo absurdo gisa irrigarri uzten du[24]. Sokrates Hodeiaken filosofia naturalaz arduratzen da, eta hori bat dator Platonek Fedonen egiten duen deskribapenarekin. Egia esan, 45 urterekin, Sokratesek arenastarren interesa bereganatu zuen filosofo gisa[25]. Ez dago argi Aristofanesen lana baliagarria den Sokrates historikoa berreraikitzeko[26].

Sokratesi buruz idatzi zituzten beste autore zahar batzuk hauek izan ziren: Eskines Esfetokoa, Antistenes, Aristipo, Bryson, Cebes, Krito Alopezekoa, Euklides Megarakoa, Fedon eta Aristoteles. Sokratesen heriotzaren ondoren idatzi zituzten guztiak[27]. Aristoteles ez zen Sokratesen garaikidea izan; Platonekin ikasi zuen Sokratesen Akademian hogei urtez[28]. Aristotelesek Sokrates aztertzen du Xenofonte eta Platonen isuririk gabe, Sokratesekiko lotura emozionala zutenak, eta Sokratesen doktrinak aztertzen ditu filosofo gisa[29]. Aristotelesek Sokratesen idatzitako eta idatzi gabeko istorioak ezagutzen zituen[30]. Sokrates ulertzen eskain dezakeen laguntza, hala ere, mugatua da. Sokratesi buruz ez zuen luze idatzi, eta, egin zuenean, Platonen lehen elkarrizketez arduratu zen, batez ere[31]. Filosofiaren historian haren fidagarritasunari buruzko zalantza orokorrak ere badaude[32]. Hala ere, haren testigantza ezinbestekoa da Sokrates hobeto ulertzeko[33].

Arazo sokratikoa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Arazo sokratikoa»

The Worth of Socrates as a Philosopher (1818; Sokratesen balioa filosofo gisa) izeneko funtsezko lanean, Friedrich Schleiermacher filosofoak Xenofonteren kontakizunei eraso egin zien, onarpen handia izan zuen erasoa berau[34]. Schleiermacherrek Xenofonte kritikatu zuen, Sokratesen irudikapen xaloa zela eta. Xenofonte soldadua zenez, argudiatzen zuen Schleiermacherrek, ez zegoen ondo kokatuta ideia sokratikoak artikulatzeko. Gainera, Xenofonte partziala zen bere lagun eta maisu ohiaren deskribapenean: uste zuen Sokrates bidegabeki tratatu zuela Atenasek, eta bere ikuspuntua frogatzen saiatu zen, kontakizun inpartzial bat eskaini beharrean. Emaitza, Schleiermacherren arabera, Xenofontek Sokrates inspirazio gutxiko filosofotzat hartu zuela da[35]. XX. mendearen hasieran, Xenofonteren kontakizuna baztertu zuten aditu gehienek[36].

Karl Joel filosofoak, bere argudioak logoi sokratoien interpretazio aristotelikoan oinarrituta, iradoki zuen elkarrizketa sokratikoak fikziozkoak direla gehienbat: Joelen arabera, elkarrizketen egileek elkarrizketaren ezaugarri sokratiko batzuk besterik ez zituzten imitatzen[37]. XX. mendearen erdialdean, Olof Gigon eta Eugène Dupréel filosofoek, Joelen argudioetan oinarrituta, proposatu zuten Sokratesen azterketak bere izaeraren eta sinesmenen bertsioetan oinarritu beharko lukeela, Sokrates historiko bat berreraiki beharrean[38]. Geroago, Gregory Vlastos filosofia zaharrean adituak iradoki zuen Platonen lehen elkarrizketa sokratikoak Sokrates historiko baten beste ebidentzia batzuekin bateragarriagoak zirela ondorengo idazkiak baino. Argudio hori Platonek Sokratesi buruz zuen deskribapen ebolutiboan bertan oinarritzen da. Vlastosek ez zion kasurik egin Xenofonteren kontakizunari, Platonen kontakizunarekin bat egiten zuenean izan ezik[38]. Berrikiago, Charles H. Kahnek arazo sokratiko konponezinari buruzko jarrera eszeptikoa indartu du, eta iradoki du Platonen Apologiak bakarrik duela garrantzi historikoren bat[39].

Biografia

aldatu

Sokrates K.a. 470 edo 469. urtean jaio zen, Alopeze Atenasko demean. Haren gurasoak Sofronisko, ogibidez hargina, eta Fenarete emagina zuren. Atenasko herritarra zen, Atenasko familia aski aberats batean jaioa baitzen[40]. Aitaren ahaideengandik hurbil bizi izan zen, eta, ohikoa zen bezala, aitaren ondarearen zati bat jaso zuen oinordetzan, eta horrek kezka ekonomikorik gabeko bizitza bermatu zion[41]. Haren hezkuntzak Atenasko lege eta ohiturei jarraitu zien. Irakurtzeko eta idazteko oinarrizko trebetasunak ikasi zituen, eta, atenastar aberats gehienek bezala, beste irakasgai batzuk jaso zituen gimnasia, poesia eta musika arloetan[42]. Bi aldiz ezkondu zen (ez dago argi zein izan zen lehena): Sokratesek berrogeita hamar urte zituela ezkondu zen Xantiperekin, eta berriro Aristidesen atenastar estatistaren alaba batekin[43]. Xantiperekin hiru seme-alaba izan zituen[44]. Sokratesek soldadutza egin zuen Peloponesoko Gerran, eta hiru kanpainatan nabarmendu zen, Platonen esanetan[45].

Sokratesek legearekiko zuen errespetua islatzen duen beste gertaera bat Leon Salaminakoaren atxiloketa da. Platonek Apologian deskribatzen duen bezala, Sokratesek eta beste lauk Tolosera deitu zuten eta Hogeita hamar Tiranoen ordezkariek (K.a. 404. urtean hasi ziren gobernatzen) Leon atxilotzeko esan zieten. Sokrates izan zen berriz ere abstenitu zen bakarra, eta tiranoen haserrea eta zigorra hartzea erabaki zuen krimen batean parte hartu baino lehen[46].

 
Sokrates eta Xantipe, Luca Penniren margolana.

Sokratesek interes handia piztu zuen Atenasko publikoaren eta, bereziki, Atenasko gazteen artean[47]. Oso itsusia zen, sudurra txikia zuen, begi irtenak eta sabel handia; lagunek haren itxuragatik adarra jotzen zioten, eta herriko xelebrea zen[48]. Sokratesi ez zioten axola plazer materialek, bere itxura eta erosotasun pertsonala barne[49]. Ez zuen bere burua zaintzen, oso gutxitan bainatzen zen, oinutsik ibiltzen zen eta beroki apurtu bat besterik ez zuen[50]. Jateko, edateko eta sexu-harremanak izateko modua moderatzen zuen, nahiz eta abstinentzia osoa egiten ez zuen[50], eta edaten zuenean lagunak mozkor uzteko gai omen zen[48]. Sokrates gaztetasunak erakartzen bazuen ere, Grezia zaharrean ohikoa eta onartua zen bezala, gazteekin zuen grinari uko egin zion, Platonek dioenez, arimak hezteko interes handiagoa zuelako[51]. Sokratesek ez zuen sexu-harremanik bilatzen ikasleen artean, Atenasen gizon heldu eta gazteen artean maiz gertatzen zen bezala[52]. Politikoki, ez zuen partidarik hartu Atenasko demokraten eta oligarken arteko lehian; biak kritikatu zituen[53]. Sokratesen izaera, Apologian, Kriton, Fedonen eta Sinposioan agertzen den bezala, bat dator beste iturri batzuenarekin, eta uste izatekoa da Platonek Sokratesi buruz lan horietan egiten duen deskribapena Sokrates errealaren adierazgarri dela[54].

Sokrates Atenasen hil zen K.a. 399. urtean, Asebeia eta gazteak bide okerretik eramategatik epaiketa baten ondoren[55]. Azken eguna kartzelan igaro zuen, lagun eta jarraitzaileen artea, eta ihesbidea eskaini ziotenean hark aukera baztertu egin zuen[56]. Hurrengo goizean hil zen, bere epaiaren arabera, astaperrexil handiarekin pozoitu ondoren. Inoiz ez zen Atenastik irten, parte hartu zuen kanpaina militarretan izan ezik[57].

Sokratesen epaiketa

aldatu

K.a. 399. urtean, Sokratesi Atenasko eta gazteen buruak usteltzea eta asebeia leporatu zioten formalki, hau da, jainko faltsuak gurtzea eta Atenasko jainkoak ez gurtzea[58]. Epaiketan, Sokratesek ez zuen arrakastarik izan. Erruduntzat jo zuten Atenasko ehunka gizonek osatutako epaimahai batek emandako botoen gehiengoagatik, eta, ohituraren arabera, bere zigorra berak proposatu zuen: Estatuak janaria eta ostatua dohainik ematea, hiriari eskaintzen zizkion zerbitzuengatik[59]. Alternatiba gisa, zilarrezko mina baten isuna jartzea proposatu zuen (beren esanetan, zuen ondasun guztia)[59]. Sokratesen proposamen honek probokazio baten itxura zuenez[60] epaimahaikideek eskaintza baztertu eta heriotza-zigorra ezarri zioten[59].

Sokrates politikoki tenkatua zen giroan salatu zuten[61]. K.a. 404. urtean, espartarrek Egospotamosko itsas gudu erabakigarrian atenastarrak zapaldu zituzten, eta, ondoren, espartarrek setioa ezarri zioten Atenasi. Gobernu demokratikoaren ordez, Hogeita Hamar Tiranoen gobernu berri bat jarri zuten, oligarkiaren aldekoa zena[61]. Neurri tiranikoak zirela eta, zenbait atenastar tiranoak menderatzeko antolatu ziren —eta, hain zuzen, lortu egin zuten—, harik eta Hogeita Hamarrekoek espartarrei laguntza eskatu zieten arte, konpromiso bat lortuz. Hala ere, espartarrek berriro alde egin zutenean, demokratek aukera aprobetxatu zuten oligarkak akabatzeko eta Atenasen gobernua berreskuratzeko[61]. Atenastarrak bi bandotan banatuta zeuden garai horretan, Filaidak eta Alkmeonidak, banderizo gerra moduko batean[62].

Sokratesen aurkako akusazioak poeta batek, Meletok, hasi zituen, eta heriotza-zigorra eskatu zuen asebeiaren akusazioaren arabera[61]. Beste akusatzaile batzuk Anito eta Likon izan ziren. Hilabete bat edo bi igaro ondoren, udaberriaren amaieran edo udaren hasieran, epaiketa hasi zen, eta segur aski egun bat iraun zuen. Bi iturri nagusi zeuden erlijioan oinarritutako akusazioetarako[61]. Lehenik eta behin, Sokratesek uko egin zion erlijio greko tradizionalaren antropomorfismoari, jainkoek gizakiak bezala gauza txarrak egitea ukatzen baitzuen. Bigarrenik, bazirudien daimonion batean sinesten zuela —barne-ahots bat, akusatzaileek iradokitzen zuten bezala, jainko-jatorria zuena[61].

Platonen Apologia Sokratesek akusazioa eragin duten zurrumurruei emandako erantzunarekin hasten da[63]. Lehenik eta behin, Sokratesek uste du filosofo naturalista ateoa dela, Aristofanesen Hodeiak liburuan islatzen den bezala; edo sofista bat. Gazteak usteltzea leporatzearen aurka, Sokratesek erantzun du inoiz ez duela inor nahita usteldu; izan ere, norbait usteltzen badu, usteltzeko arriskua izango luke berak ere, eta hori ilogikoa litzateke, ustelkeria ez baita desiragarria[64]. Bigarren akusazioari buruz, Sokratesek azalpen bat eskatzen du. Sokrates ateoa dela salatuz erantzuten du Meletok. Sokratesek ateismoaren eta jainko faltsuen gurtzearen arteko kontraesana adierazten du[65]. Ondoren, esan du bera "Jainkoaren oparia" dela atenastarrentzat, haren jarduerek Atenasi mesede egiten baitiote azken batean; beraz, heriotzara kondenatzean, Atenas bera izango da galtzailerik handiena[66]. Ondoren, esaten du ezen, nahiz eta gizaki batek ere ezin duen jakituria lortu, hura bilatzea dela egin daitekeen gauzarik onena, aditzera emanez dirua eta ospea ez direla uste bezain preziatuak[67].

 
Sokratesen heriotza, Jacques-Louis Davidek 1787an egindako margolanak astaperrexila edaten margotzen du.

Sokratesek bere buruari zigor alternatiboak eskaintzeko aukera izan zuen, errudun deklaratu ondoren. Atenastik ihes egiteko eta erbestean bizitzeko baimena eska zezakeen, baina ez zuen eskatu. Xenofonteren arabera, Sokratesek ez zuen proposamenik egin, eta Platonen arabera, egunero doako otorduak eskaintzea proposatu zuen, Atenaserako duen balioa aitortzeko edo, bestela, isun bat ezartzeko[68]. Epaimahaikideek heriotza-zigorraren alde egin zuten, astaperrexil-kopa bat edanez (likido pozoitsua)[69]. Horren truke, Sokratesek epaimahaiko kideei eta Atenasko kideei ohartarazi zien beren ikasle ugarien kritikak saihestezinak zirela, ez baziren, behintzat, gizaki on bihurtzen[59]. Atenasen jazotzen ari ziren zeremonia erlijiosoek eragindako atzerapenaren ondoren, Sokratesek azken eguna igaro zuen kartzelan. Lagunek bisita egin zioten, eta ihes egiteko aukera eskaini zioten, baina uko egin zien Sokretesek[70].

Atenastarrek Sokrates gaitzestera zerk bultzatu zituen eztabaidatzen jarraitzen dute ikertzaileek[71]. Bi teoria daude. Lehena da Sokrates arrazoi erlijiosoengatik kondenatu zutela; bigarrenaren arabera, arrazoi politikoengatik akusatu eta kondenatu zuten[71]. Beste interpretazio batek, berriagoa, teoria erlijioso eta politikoak elkartzen ditu, erlijioa eta Estatua antzinako Atenasen bereizita ez zeudela argudiatuz[72].

Jazarpen erlijiosoaren argudioa honetan oinarritzen da: Platonek eta Xenofontek epaiketari buruz egiten dituzten kontakizunak, batez ere, heresia-salaketetan oinarritzen dira. Kontakizun horietan, Sokratesek ez du inolako ahaleginik egiten Atenasko jainko-jainkosetan sinesten ez zuelako kontra egiteko. Argudio horren kontra dago garai hartako eszeptiko eta filosofo ateo asko ez zirela prozesatu[73]. Jazarpen politikoaren argudioaren arabera, Sokrates jazarri egin zuten demokraziarako mehatxutzat jotzen zutelako. Egia da Sokratesek ez zuela demokrazia defendatzen Hogeita Hamar Tiranoen erregealdian, eta ikasle gehienak demokraten aurka zeudela[74]. Jazarpen politikoa izan zela dioen argudioa zalantzan jarri ohi da K.a. 403. urtean Atenasko herritarrei Hogeita Hamarren erorketaren ondoren gerra zibilera ez iristeko eman zitzaien amnistia bat zegoelako. Hala ere, Sokratesen eta beste testu batzuen iritziaren testuak adierazten duenez, akusatzaileek K.a. 403 baino lehenagoko gertaerak erabiliz elikatu ahal izan zuten erretorika[75].

Jazarpenean arrazoi politikoak eta erlijiosoak lotzen dituen argudio baten arabera sakoneko arrazoia politikoa litzateke baina, krimen politikoekiko zegoen amnistiagatik, salaketari formulazio erlijiosoa eman zitzaion[76].

Filosofia

aldatu

Metodo sokratikoa

aldatu
 
Sokrates eta Aspasiaren arteko eztabaida, Nicolas-André Monsiau. Sokratesen eztabaidak ez ziren eliteko talde txiki batera mugatzen; elkarrizketak izaten ziren atzerritarrekin eta klase sozial eta sexu guztietako pertsonekin[77].

Platonen Sokratesen funtsezko ezaugarri bat metodo sokratikoa da, edo gezurtatze-metodoa (elenchus)[78]. Nabarmenagoa da Platonen lehen lanetan, hala nola Apologia, Krito,   Gorgias, Errepublika I eta beste batzuetan[79]. Ohiko elenchusa honela egiten da: Sokratesek gai bati buruzko eztabaida hasi du gaian aditua den pertsona batekin, normalean gazte eta mutiko batzuekin, eta elkarrizketaren bidez frogatu du adituaren sinesmenak eta argudioak kontraesankorrak direla[80]. Sokratesek elkarrizketari ekiten dio, mintzakideari gaiaren definizioa eskatuz. Galdera gehiago egin ahala, solaskidearen erantzunak ez datoz bat lehen definizioarekin. Ondorioa da adituak ez zuela benetan ezagutzen definizioa[81]. Solaskidea beste definizio batera irits daiteke[82]. Definizio berri hori, era berean, galdeketa sokratikoaren begiradaren mende jartzen da. Galdera-erantzunen txanda bakoitzean, Sokratesek eta haren solaskideak egiara hurbiltzea espero dute. Ohikoena ezjakintasuna agerian uztea da. Solaskideen definizioek gai bati buruzko iritzi nagusia adierazten dutenez, eztabaidak zalantzan jartzen du iritzi komuna[83].

Sokratesek ere bere iritziak frogatzen ditu metodo sokratikoaren bidez. Hala, Sokratesek ez du doktrina filosofiko finkorik irakasten. Aitzitik, bere ezjakintasuna onartzen du, ikasle eta solaskideekin egia bilatzen duen bitartean[83]. Ikasleei galderen bidez erantzunak jasotzeko sistema horri maieutika deitzen zaio, "erditzen laguntzea"[84].

Ikertzaileek zalantzan jarri dute metodo sokratikoaren baliozkotasuna eta izaera zehatza, baita metodo sokratikorik izan ote zen ere[85]. 1982an, Gregory Vlastos antzinako filosofian adituak esan zuen metodo sokratikoa ezin zela erabili proposamen baten egia edo faltsutasuna ezartzeko. Vlastosen arabera, solaskide baten sinesmenak inkoherenteak zirela frogatzeko modu bat zen[86]. Bi pentsamendu-ildo nagusi izan dira ikuspuntu horrekiko, Sokrates baieztapen bat okerra dela frogatzen saiatzen ari dela onartzen duenaren arabera[87]. Lehen pentsamendu-ildoaren arabera —ikuspegi konstruktibista deitzen zaio—, Sokratesek baieztapen bat gezurtatu nahi du metodo horren bidez, eta metodoak baiezpenak lortzen laguntzen du[88]. Ikuspegi ez-konstruktibistaren arabera, Sokratesek premisen eta hasierako argudioaren ondorioaren arteko tinkotasunik eza baino ez du ezarri nahi[89].

Definizioaren lehentasuna

aldatu

Sokratesek definizioak bilatzeari lehentasuna emanez hasi zituen eztabaidak[90]. Kasu gehienetan, Sokratesek gai bateko aditu batekin hasten du bere hitzaldia, definizio bat bilatuz, adibidez, zer den bertutea, ontasuna, justizia edo balioa galdetuz[91]. Definizio bat ezartzeko, Sokratesek, lehenik eta behin, bertute baten adibide argiak biltzen ditu, eta, gero, zer zuten komunean ezarri nahi izaten du[92]. Guthrieren arabera, sofistek hainbat bertuteren esanahia zalantzan jarri zuten garai batean bizi izan zen Sokrates, bere substantzia zalantzan jarriz; Sokratesen definizio bat bilatzea haren eszeptizismo erradikaletik giroa argitzeko ahalegina izan zen[93].

Zenbait adituk argudiatu dute Sokratesek ez duela printzipiotzat hartzen definizioaren lehentasuna, hori egiten ez duten kasuak identifikatu baitituzte[94]. Batzuek esan dute definizioaren lehentasun hori Platonetik datorrela eta ez Sokratesetik[95]. Peter Geach filosofoak, Sokratesek definizioaren lehentasuna babesten duela onartuz, uste du teknika faltsua dela. Geachen arabera, batek proposamen bat ezagutu dezake, baina ezin du zehaztu zein terminotan esaten den[96].

Sokratesen etika

aldatu

Sokratesek gizakia zuen kezka nagusia; kezka hori, ordea, sofistek ere bazuten; baina Sokratesek bestelako ikuspegi batetik hartzen zuen gizakia: gizakiaren baitatik. Zeure burua ezagutu, dio Sokratesek, atera argitara zeure barrua. Horrek errotik aldarazi nahi zuen garai hartako gizartea, indarra, sena eta adorea bilatu ordez, Greziako gizona gogoeta egitera eta bere buruari kritika egitera eraman baitzuen. Sokratesen etikaren muina areté edo bertutea da[97]. Bertutea, Sokratesentzat, gizonaren funtsa da, bere izatearen helburua. Eta bertute hori zientzia da. Horregatik, gizon gaiztoa ezjakina delako da gaiztoa; ongiari jarraitzen ez bazaio hura ezagutzen ez duelako da. Horregatik, bertutea irakats daiteke. Horretara bihurtzen da Sokratesen filosofiaren muina, nor bere burua ezagutzera, alegia. Aldi berean, ordea, agindu moral bat ere bada, gizonak, bere buruaren jabe izan dadin, jakin egin behar baitu.

Sokrates Greziako filosofiaren aitzindari izan zen. Sokratesengandik izatearen arazoa sortu zen eta hortik Platonen eta Aristotelesen metafisika; halaber, Sokratesen moraletik eratorri ziren Antzinako Grezian eta Erroman izan ziren hainbat eskola etiko: zinikoak, zirenaikoak eta, gero, epikureoak eta estoikoak, batez ere. IV eta V. mendeetako Greziako filosofia guztiak Sokratesen pentsamenduan ditu erroak.

Ignorantzia sokratikoa

aldatu
Ezer ez dakit, ezer ez dakidala baizik esaldiari buruzko bideoa, euskarazko azpitituluekin.

Platonen Sokratesek askotan esaten du bere ezagutza ezaz jabetzen dela, batez ere arete bezalako kontzeptu etikoak eztabaidatzen dituenean (hau da, ontasuna, balioa), ez baitaki kontzeptu horien natura zein den[98]. Adibidez, bere epaiketan, bere bizia jokoan dagoela, Sokratesek dio: "Evenus gizon zoriontsua zela pentsatu nuen, arte hori benetan badu (technē), eta hain tarifa moderatuaren bidez irakasten du. Benetan harro egongo nintzateke, eta gauza horiek jakingo banitu (epistamai), baina ez dakit (epistamai), jaunak"[99]. Platonen elkarrizketa batzuetan, badirudi Sokratesek bere burua nolabait ezagutzen duela, eta are gehiago, bere ezjakintasuna duen gizon batentzat iritzi sendoa ematen duela[100].

Zenbait azalpen daude inkoherentzia sokratikoari buruz (Sokrates inkoherentea izateaz gain)[101]. Azalpen bat da Sokrates ironikoa edo apala dela helburu pedagogikoekin: solaskideak bere kabuz pentsa dezan utzi nahi du, galdera filosofikoei aurrez ezarritako erantzuna eman beharrean[102]. Beste azalpen bat da Sokratesek ezagutza esanahiaren interpretazio desberdinak dituela. Haren aburuz, gai etiko bat sistematikoki ulertzea ekar lezake, Sokratesek gogor arbuiatzen baitu edozein motatako domeinua; edo maila apalagoko kognizioa duela esan lezake, Sokratesek baduela onar dezakeena[103]. Nolanahi ere, adostasuna dago Sokratesek onartzen duela ezagutzarik eza ezagutzea dela jakinduriarako lehen urratsa[104].

Sokrates ezaguna da ezagutzari uko egiteagatik, Ezer ez dakit, ezer ez dakidala baizik esaldian laburbiltzen den baieztapena. Baieztapen hori Sokratesi egozten zaio, Platonen Apologiaren adierazpen batetik abiatuta, nahiz eta ikuspuntu bera Platonek Sokratesi buruz egindako lehen idatzietako beste zati batzuetan behin eta berriz agertzen den[105]. Beste baieztapen batzuetan, ordea, aditzera ematen du, edo esaten du badakiela. Adibidez, Platonen Apologian, Sokratesek honela dio: "...baina injustizia egin eta nire nagusiari, jainkoari edo gizonari ez obeditzea, hori badakit gaiztoa dela...". (Apologia, 29b6-7)[106]. Kaliklesekin izandako eztabaidan, honela dio: "... ondo dakit nire arimak sinesten dituen gauzetan nirekin ados bazaude, gauza horiek egia bera izango direla..."[106].

Sokratesek benetan uste bazuen ez zuela ezagutzarik edo, besterik gabe, bere ezjakintasunean sinetsi nahi zuela, eztabaidagai izaten jarraitzen du. Interpretazio komun bat da, izan ere, xaloa zela adierazi nahi zuela. Norman Gulleyren arabera, Sokratesek hori egiten zuen bere solaskideak berarekin hitz egitera erakartzeko. Bestalde, Terence Irwinek dio Sokratesen hitzak literalki hartu behar direla[107].

Gregory Vlastosek dio froga aski dagoela bi baieztapenak ukatzeko. Haren iritziz, Sokratesen aburuz, "ezagutzaren" bi esanahi daude: Z-ezagutza eta E-ezagutza (Z-k "ziurtasuna" esan nahi du, eta E-k elenchus, hau da, metodo sokratikoa). Z-ezagutza ukaezina da; E-ezagutza, berriz, Sokratesen elenchusetik eratorritako ezagutza da[108]. Hala, Sokratesek egia esaten du Z zerbait dakiela esaten duenean, eta egiazkoa da E jakiten duenean, adibidez, txarra dela norbaitek bere nagusiei kasurik ez egitea, Apologian dioen bezala[109]. Aztertzaile guztiak ez daude ados dualismo semantiko horrekin. James H. Lesherrek argudiatu duenez, Sokratesek zenbait elkarrizketetan esan zuen hitz bat esanahi bati lotuta dagoela (adibidez, Hippias Major, Meno, eta Laches)[110]. Lesherrek iradoki du ezen, Sokratesek bertuteen izaerari buruzko ezagutzarik ez zuela esan arren, batzuetan jendeak proposamen etiko batzuk ezagutu ditzakeela pentsatzen zuela[111].

Ironia sokratikoa

aldatu

Uste orokorra da Sokrates ironista zela, batez ere Platonek eta Aristotelesek Sokratesen irudikapenean oinarrituta[112]. Sokratesen ironia hain da leuna eta umoretsua, ezen, sarritan, irakurlea uzten baitu galdezka ea Sokrates nahita egindako hitz-joko bat egiten ari den[113]. Platonen   Eutifron ironia sokratikoz beteta dago. Sokrates Eutifronekin elkartzean hasten da istorioa. Eutifronek bere aita erailketaz akusatu du. Sokratesek istorioaren xehetasunak lehen aldiz entzuten dituenean, hauxe dio: "Ez da, nire ustez, edonork ondo egin lezakeena [norberaren aita akusatzea], baizik eta seguru asko jakindurian oso aurreratuta dagoen norbait". Eutifronek jainkotasuna ulertzen duela dioenean, Sokratesek erantzuten dio "garrantzitsuena zure ikasle bihurtzea" dela[114]. Sokrates ironiaz agertu ohi da laudorioa erabiltzen duenean edo solaskideengana jotzen duenean[115].

Sokratesek zergatik erabiltzen duen ironia ikertzaileen artean eztabaidatua da. Garai helenistikotik aurreratutako iritzi baten arabera, ironia sokratikoa jendearen arreta erakartzeko modu ludikoa da[116]. Beste pentsamendu-ildo baten arabera, Sokratesek bere mezu filosofikoa ironiarekin ezkutatzen du, eta bere adierazpen ironikoak eta ez-ironikoak bereiz ditzaketenak soilik sar daitezke[117]. Gregory Vlastosek ironia-eredu konplexuagoa identifikatu du Sokratesen. Vlastosen arabera, Sokratesen hitzek zentzu bikoitza dute, ironikoa eta ez-ironikoa. Adibidez, ez dakiela dioenean. Vlastosek iradoki du Sokrates ironikoa izaten ari dela ezagutzarik ez duela esaten duenean; Sokratesek, berriz, seriotasunez hitz egiten du arazo etikoen berri ez duela esaten duenean. Beste ikertzaile askok ez dute iritzi bera[118].

Eudaimonia eta intelektualismoa

aldatu

Sokratesen aburuz, eudaimonia bilatzeak giza ekintza oro bultzatzen du, zuzenean edo zeharka[119]. Sokratesen iritziz, bertutea eta ezagutza eudaimoniari lotuta daude, baina oraindik eztabaidatzen da zenbateraino iruditzen zaizkion erlazionatuak. Zenbaiten ustez, Sokratesek bertutea eta eudaimonia berdinak dira. Beste ikuspuntu baten arabera, bertutea da eudaimoniarako bitartekoa ("identitatearen" eta "nahikotasunaren" tesiak, hurrenez hurren)[120]. Beste eztabaida-puntu bat da ea, Sokratesen arabera, pertsonek nahi ote duten berez ona dena edo, hobeto esanda, ontzat dutena[120].

Sokratesek ezagutzari ematen zion zeregin nabarmenari dagokio intelektualismo morala. Uste zuen bertute guztiak jakintzan oinarritzen zirela (horregatik Sokrates bertutearen intelektual gisa hartzen da). Uste zuen, halaber, gizakiak botere kognitiboaren bidez gidatzen zirela nahi dutena ulertzeko, eta bulkaden zeregina murrizten zuela (intelektualismo motibazional izeneko ikuspegia)[121]. Platonen Protagoras (345c4-e6) lanean, Sokratesek adierazten du "inor ez dela nahita nahasten", eta hori bertutearen intelektual sokratikoaren bereizgarri bihurtu da[122]. Filosofia moral sokratikoan, adimenari ematen zaio lehentasuna bizitza ona bizitzeko bide gisa; Sokratesek garrantzia kentzen die sineste edo grina irrazionalei[123]. Sokratesen motibazio intelektualaren alde egiten duten Platonen elkarrizketak batez ere Gorgias (467c-8e, non Sokratesek bere buruari onura egiten ez dioten tirano baten erabakiak eztabaidatzen dituen) eta Meno (77d-8b, non Sokratesek Menoni azaltzen dio inork ez duela gauza txarrik nahi, non ez dakien zer den ona eta zer txarra)[124]. Ikerlariak harriduraz hartu ohi dute Sokratesek akrasia (norberaren grina irrazionalen ondorioz jokatzea, norberaren ezagutza edo sinesmenen aurka) ezinezkoa dela dioen iritzia. Gehienek uste dute Sokratesek ez zuela espaziorik utzi desira irrazionaletarako, nahiz eta batzuek esan Sokratesek onartu zuela motibazio irrazionalak zeudela, baina ukatu egin zuen funtsezko zeregina zutela erabakiak hartzeko orduan[125].

Erlijioa

aldatu

Sokratesen erlijio-inkonformismoak aurre egin zien bere garaiko ikuspuntuei, eta haren kritikak hurrengo mendeetako erlijio-diskurtsoa birmoldatu zuen[126]. Antzinako Grezian, erlijio antolatua zatikatuta zegoen, jainko berezientzako jaialdi batzuetan ospatzen zen, hala nola hiriko Dionisiarrak, edo etxeko erritualetan, eta ez zegoen testu sakraturik. Erlijioa herritarren eguneroko bizitzarekin nahasten zen, zeinek beren erlijio-lan pertsonalak betetzen baitzituzten, batez ere jainko batzuei sakrifizioak eginez[127]. Sokrates erlijioko praktikantea edo "ateo probokatzailea" izan bada, eztabaida-puntua izan da antzinatik; haren epaiketan hainbat salaketa jaso ziren, eta oraindik ez da eten eztabaida[128].

Sokratesek jainkotasuna eta arima eztabaidatzen ditu batez ere Lehen Altzibiadesen, Eutifronen eta Apologian[129]. Altziadesen, Sokratesek giza arima jainkotasunarekin erlazionatzen du, eta ondorio hau ateratzen du: "Orduan, zati hori Jainkoaren antzekoa da, eta hori begiratu eta jainkozkoa den guztia ezagutzera iristen bada, bere burua hobeto ezagutuko du."[130] Erlijioari buruzko eztabaidak arrazionalismoaren ikuspegitik erortzen dira beti[131]. Sokratesek, Eutifronen, garai hartako ohiko jardunetik urruntzen duen ondorio batera iritsi zen: alferrikakotzat jotzen ditu jainko-jainkosei egindako sakrifizioak, batez ere trukean saria jasotzeko itxaropenak eragindakoak direnean. Haren ordez, filosofia eta ezagutzaren bilaketa jainko-jainkosak gurtzeko modu nagusia izatearen alde egiten du[132]. Erruki-forma tradizionalak arbuiatzeak, norberaren interesarekin lotuz, esan nahi zuen atenastarrek erlijio-esperientzia bilatu behar zutela norberaren azterketaren bidez[133].

Sokratesek zioen jainkoak berez jakintsuak eta bidezkoak zirela, garaiko erlijio tradizionaletik urrundutako pertzepzioa[134].   Eutifronen Eutifronen dilema planteatu da. Sokratesek bere solaskideari galdeketa egiten dio pietatearen eta jainko boteretsu baten borondatearen arteko erlazioari buruz: Zerbait ona da jainko horren borondatea delako, edo jainko horren borondatea da ona delako?[135]. Bestela esanda, pietateak ontasunari edo jainkoari jarraitzen dio? Pentsamendu sokratikoaren ibilbidea teologia greko tradizionalarekin kontrastea egiten du, zeinak talioiaren legean (begia begi truk) oinarrituta dagoela jotzen baitzuen. Sokratesek uste zuen ontasuna jainkoekiko independentea zela, eta jainkoek pietatedunak izan behar dutela beren kabuz[136].

Sokratesek dio jainkoengan sinesten duela Platonen Apologian, non epaimahaikoei jainkoak akusatzaileak baino gehiago onartzen dituela esaten dien[137]. Platonen Sokratesen aburuz, jainko-jainkosen existentzia egintzat jotzen da; elkarrizketa bakar batean ere ez du aztertzen jainkoak existitzen diren ala ez[138]. Apologian, esan daiteke Sokrates agnostikoa dela, heriotzaren ondorengo ezezagun handiari buruzko eztabaidan oinarrituta[139], eta Fedon (bere azken egunean ikasleekin izandako elkarrizketa) Sokratesek arimaren hilezkortasunean sineste argia adierazten du[140]. Orakuluetan, igarpenean eta jainkoen beste mezu batzuetan ere sinesten zuen. Zeinu horiek ez zioten inolako sinesmen positiborik ematen arazo moralei buruz; aitzitik, etorkizuneko gertaera kaltegarrien iragarpenak ziren[141].

Xenofonteren Memorabilian, Sokratesek diseinu adimendunaren argumentu teleologiko garaikidetik gertuko argumentu bat eraiki zuen. Unibertsoan "aurreikuspen-zeinuak" (adibidez, betazalak) dituzten ezaugarri asko daudenez, jainkozko sortzaile batek unibertsoa sortu behar duela dio[138]. Gero, ondorioztatzen du sortzaileak ahalguztiduna eta orojakilea izan behar duela, eta unibertsoa sortu behar duela gizateriaren aurrerapenerako, gizakiek berez beste animalia batzuek ez dituzten gaitasun asko baitituzte[142]. Batzuetan, Sokratesek jainko bakar bati buruz hitz egiten du; beste batzuetan, berriz, jainko pluralei buruz. Honela interpretatu da hori: jainko goren batek beste jainko batzuk zuzentzen zituela uste zuen, edo jainko batzuk jainko bakar horren parte edo adierazpenak zirela[143].

Sokratesen sinesmen erlijiosoen eta arrazionalismoarekiko atxikimendu hertsiaren arteko harremana eztabaidatu da[144]. Mark McPherran filosofiako irakasleak iradokitzen du Sokratesek jainkozko zeinu bakoitza interpretatzen zuela arrazionaltasun sekularraren bidez, berresteko[145]. A. A. Longek iradoki du anakronikoa dela pentsatzea Sokratesek uste zuela eremu erlijioso eta arrazionala bereizita zeudela[146].

Daimonion

aldatu
 
Altzibiades Sokratesen ikasketak jasotzen, François-André Vincentek 1776an egindako margolana, Sokratesen daimon batekin.[147]

Zenbait testutan (adibidez, Euthifron 3b5; Apologia 31c-d; Xenofonteren Memorabilia 1.1.2), Sokratesek dio daimonion barne-ahots bat entzuten duela, eta normalean akats bat egiteko zorian zegoela entzuten duela. Sokratesek daimonion horren deskribapen labur bat eman zuen bere iritzian (Apologia 31c-d): "...Honen arrazoia jada askotan aipatu dizuedan zerbait da, zerbait jainkotiar edo daimoniko sentitzen dudala da, Meletok bere akusazioan iseka gisa aipatu duen bezala. Haurtzaroan hasi zen ahots partikular bat agertzen. Gertatzen den bakoitzean, beti ekiditen dit egin behar nuen zerbait egitea, baina ez dit inoiz aholku positiborik ematen. Nik politika praktikatzearen aurka agertu da, eta uste dut egin duena oso ondo egon dela"[148]. Ikerlari modernoek era askotara interpretatu dute Sokratesen daimonion hori ezagutzaren iturri arrazional gisa, bultzada gisa, amets gisa edo Sokrates aszetiko batek sentitutako esperientzia paranormal gisa[149].

Bertutea eta ezagutza

aldatu

Sokratesen bertutearen teoriak dio bertute guztiak funtsean bat direla, ezagutza modu bat baitira[150]. Sokratesen aburuz, pertsona bat ez da ona ezagutzarik ez duelako. Ezagutza bateratua dagoenez, bertuteak ere badaude. Teoria horretatik dator beste epai ezagun bat ("inor ez da nahita nahasten")[151]. Protagorasen, Sokratesek bertuteen batasunaren alde argudiatzen du, balioen adibidea erabiliz: norbaitek arrisku garrantzitsua zein den baldin badaki, arriskua bere gain har dezake[150]. Aristotelesek hau dio: "... Sokratesek zaharrak uste zuen bizitzaren amaiera bertutea ezagutzea zela, eta justiziaren, balioaren eta bertutearen zati bakoitzaren definizioa bilatzen zuen, eta hori planteamendu zentzuzkoa zen, bertute guztiak zientziak zirela uste baitzuen, eta batek [adibidez] justizia ezagutu orduko, bidezkoa izango zela..."[152].

Maitasuna

aldatu
 
Sokrates eta Altzibiades, Christoffer Wilhelm Eckersberg.

Testu batzuen arabera, Sokratesek [maitasun-abenturak izan zituen Altzibidiasekin eta beste gazte batzuekin; beste batzuen arabera, Sokratesen eta gazteen arteko adiskidetasunak haiek hobetzea besterik ez zuen helburu, eta ez ziren sexualak. Gorgiasen, Sokratesek dio Altzibidiasen eta filosofiaren maitale bikoitza zela, eta haren maitasuna nabarmena da Protagorasen, Menon (76a-c) eta Fedron (227c-d). Hala ere, Altzibidiasekin zuen harremanaren izaera zehatza ez dago argi; Sokrates bere autokontrolagatik ezaguna zen, eta Altzibidiasek Sokrates limurtzen saiatu zela Sinposioan onartzen du, baina porrot egin zuen[153].

Maitasunaren teoria sokratikoa batez ere Lisis elkarrizketatik ondorioztatzen da, non Sokratesek maitasunari buruz eztabaidatzen baitu Lisisekin eta haren lagunekin borroka-eskola batean[154]. Aitarenganako maitasuna eta gurasoek seme-alabentzat ezartzen dituzten askatasunari eta mugei buruz nola adierazten den ikertzen hasi dira. Sokratesek ondorioztatu duenez, Lisis batere baliagarria ez bada, inork ez du askatuko, ezta haren gurasoek ere. Nahiz eta aditu gehienek uste izan testu honek umoristikoa izan nahi zuela, iradoki izan da, halaber, Lisisek frogatzen duela Sokratesek maitasunaren ikuspegi berekoia zuela, eta horren arabera, baliagarri zaizkigun pertsonak baino ez ditugu maite[155]. Beste ikerlari batzuk ez datoz bat ikuspegi horrekin, argudiatuz Sokratesen doktrinak lekua uzten diola ezkontide batekiko maitasun ez berekoiari; beste batzuek ukatu egiten dute Sokratesek inolako motibazio berekoirik iradokitzen duenik[156]. Sinposioan, Sokratesek argudiatzen du seme-alabek gurasoei hilezkortasunaren inpresio faltsua eskaintzen dietela, eta kontzeptu oker horrek batasun mota bat sortzen duela haien artean[157]. Aztertzaileek diote, halaber, maitasuna arrazionala dela Sokratesentzat[158].

Sokratesek ez dakiena bakarrik dakiela dio, salbuespen bat egiten du (Platonen Sinposioan), non esaten baitu Maitasunari buruzko egia esango duela, "emakume adimentsu" batetik ikasi baitzuen. Armand D'Angour klasizistak defendatu du Sokrates bere gaztaroan Aspasiatik hurbil egon zela, eta Diotima, Sokratesek Sinposioko maitasunaz ulertzen duela aitortzen diona, horretan oinarritzen dela[159]; hala ere, baliteke Diotima benetan existitzea.

Filosofia politikoa

aldatu

Sokratesek eztabaida politiko eta kultural publikoetan parte hartzen zuen arren, zaila da zehatz definitzea bere filosofia politikoa. Platonen   Gorgiasen, hauxe esan dio Kaliklesi: "Nire ustez, atenastarretatik bakarretakoa naiz, bakarra ez esateagatik, benetako arte politikoari ekiten diona eta oraingoetatik bakarra politika kontuetan aritzen dena. Beraz, beti ematen ditudan hitzaldiak atsegin emateko esaten ez ditudanez, onenaren alde baizik, eta ez atseginenaren alde, eta zuk gomendatzen dizkidazun «fintasun horiek» egin nahi ez ditudanez, ez dut jakingo auzitegian zer esan"[160]. Haren baieztapenak agerian uzten du ezarritako batzar demokratikoen eta bozketa bezalako prozeduren bidez jakin zuela, Sokratesek uste baitzuen politikariek eta erretorikoek trukoak erabiltzen zituztela jendea engainatzeko[161]. Ez zen inoiz hautagai gisa aurkeztu eta ez zuen legerik proposatu[162]. Haren helburua zen hiriari aurrera egiten laguntzea, herritarrak "hobetuz"[161]. Herritar gisa, legea errespetatzen zuen. Arauak bete zituen eta bere betebehar militarra bete zuen atzerriko gerretan borrokatuz. Haren elkarrizketek, ordea, ez dute ia erabaki politiko garaikiderik aipatzen, hala nola Siziliarako Espedizioa[162].

Sokratesek herritarrekin hitz egiten ematen zuen denbora, tartean Atenasko gizarteko kide boteretsuekin, haien sinesmenak arakatzen eta haien ideien kontraesanak agerian uzten. Sokratesek uste zuen mesede bat egiten ari zitzaiela; izan ere, haren ustez, politika hiriaren paisaia morala filosofiaren bidez eratzea zen, ez hauteskunde-prozeduren bidez[163]. Sokratesek Atenasko giro politiko polarizatuan zuen jarrerari buruzko eztabaida dago, oligarka eta demokraten artean banatuta. Testu-froga argirik ez dagoen arren, teoria zabal batek dio Sokratesek demokraziaren alde egin zuela: Hogeita Hamar Tiranoen gobernu oligarkikoak eman zion ordena bakarra desobeditu zuen; Atenasen legeak eta sistema politikoa errespetatu zituen (demokratek formulatu zituzten); eta, argudio horren arabera, ez zuen Atenas demokratikoaren idealekiko kidetasuna errespetatu. Bestalde, badira zenbait froga Sokratesek oligarkiaren alde egiten zuela diotenak: lagun gehienek oligarkiaren alde egiten zuten, askoren iritzia arbuiatzen zuten eta prozesu demokratikoa kritikatzen zuten, eta Protagorasek elementu antidemokratiko batzuk erakusten ditu[164]. Hain gehiengoa ez den argudio batek iradokitzen du Sokrates errepublikanismo demokratikoaren aldekoa zela, bizitza publikoan aktiboki parte hartzea eta hiriaz arduratzea lehenesten duen teoria[165].

Beste iradokizun bat da Sokratesek liberalismoarekin bat zetozen ikuspuntuak babesten zituela, Argien Mendean eratutako ideologia politikoa. Arrazoibide hori batez ere Kriton eta Apologian oinarritzen da, non Sokratesek hiriaren eta bere herritarren arteko harreman onuragarriaz hitz egiten baitu[166]. Sokratesen arabera, moralki autonomoak dira herritarrak, eta ez dute hiritik alde egiterik nahi izanez gero, baina, bertan egotean, legeak eta hiriko agintea ere onartzen dituzte. Bestalde, Sokrates izan da desobedientzia zibilaren lehen defendatzailea. Sokratesek bidegabekeriari egiten dion eragozpen handiak eta Leon atxilotzeko Hogeita Hamar Tiranoen agindua betetzeari uko egiteak ildo hori iradokitzen dute. Kritiasen dioen bezala: "Batek ez du inoiz bidegabeki jokatu behar, ezta bere buruari egindako gaitz bat itzultzeko ere."[167] Ikuspegi zabalago bat, Sokratesen kontseilua litzateke herritarrek Estatuaren aginduei jarraitzea, non ez duten, asko hausnartu ondoren, bidegabetzat jotzen[168] .

Ondarea

aldatu

Aro Helenistikoa

aldatu
 
Kornalinazko zigilu bat, Sokratesen irudiarekin, K.a. I. mendetik-I. mende artean egina, Erroma.
 
Fresko bat etxe bateko paretan, I-V. mende artean egina, Efesoko museoa.

Sokratesen hil ondoren filosofian izan zuen eragina izugarria izan zen. Epikurearrak eta pirroniarrak izan ezik, Sokratesen ondorengo ia korronte filosofiko guztiek harengan dute jatorria: Platonen Akademia, Aristotelesen Lizeoa, zinikoak eta estoikoak[169]. Sokratesekiko interesa gero eta handiagoa izan zen K.o. III. mendera arte[170]. Eskola desberdinak oinarrizko galderei erantzutean, hala nola, bizitzaren helburuari edo aretearen izaerari (bertutea), Sokratesek ez baitzien erantzunik eman, eta, beraz, filosofia-eskolak oso desberdinak izan ziren beren pentsamendua interpretatzean[171]. Sokratesek filosofiaren helburua aldatu zuela esaten da, filosofo presokratikoek mundu naturala aztertzen zuten, eta Sokratesen ondoren giza gaiak aztertzeari ekin zion filosofiak[172].

Sokratesen jarraitzaile hurrenak haren dizipuluak izan ziren, Euklides Megarakoa, Aristipo eta Antistenes, ondorio desberdinak atera zituztenak euren artean eta bide bereiziei ekin ziotenak[173]. Sokratesen ikasleen doktrina osoak berreraikitzen zailak dira[174]. Antistenesek mespretxu handia sentitzen zuen ondasun materialengatik[175] . Haren arabera, bertutea zen garrantzitsuena. Diogenes eta zinikoek pentsamendu-ildo horri jarraitu zioten. Beste muturrean, Aristipo aberastasunen metaketaren alde zegoen eta luxuzko bizitza zuen. Atenastik alde egin eta Zirene jaioterrira itzuli ondoren, eskola filosofiko zirenaikoa sortu zuen, hedonismoan oinarritzen zena eta plazer fisikoak zituen bizitza erraza babesten zuena. Haren eskola bilobari pasatu zitzaion, izen berekoa[176]. Xenofonteren obran elkarrizketa bat dago, non Aristipok esaten baitu bizi nahi duela, gobernatu nahi izan gabe eta beste batzuek gobernatu gabe. Gainera, Aristipok epistemologiari buruzko jarrera eszeptikoa zuen, gure sentimenduez bakarrik seguru gaudela esanez. Ikuspuntu hori bat dator ezjakintasunaren ikuskera sokratikoarekin[177]. Euklides Sokratesen garaikidea izan zen. Sokratesen epaiketa eta heriotzaren ondoren, Atenasetik alde egin zuen, Megara hirira joateko. Han, Megariarren eskola sortu zuen. Bere teoria Parmenidesen monismo presokratikoan oinarritzen zen. Euklidesek Sokratesen pentsamenduarekin jarraitu zuen, bertutearen izaera ardatz hartuta.

Estoikoak Sokratesen oinarritu ziren neurri handi batean[178]. Metodo sokratikoa inkoherentziak saihesteko tresna gisa erabiltzen zuten. Haren doktrina moralen muina zen nola bizi arazorik gabeko bizitza bat jakinduriaren eta bertutearen bidez. Estoikoek eginkizun erabakigarria esleitzen zioten bertuteari zoriona lortzeko, eta lehentasuna ematen zioten, halaber, ontasunaren eta bikaintasun etikoaren arteko erlazioari; hori guztia pentsamendu sokratikoaren oihartzuna zen[179]. Aldi berean, platonismoaren korronte filosofikoak Sokrates aldarrikatzen zuen bere aurrekari gisa, etikan eta ezagutzaren teorian. Arzesilao Platonek sortu eta 80 urte geroago iritsi zen Akademiaren zuzendaritzara, eta erabat aldatu zuen Akademiaren doktrina gaur egun Eszeptizismo Akademiko deritzonera, ezjakintasunaren filosofia sokratikoan oinarritua. Eszeptiko akademikoak estoikoekin lehiatzen ziren Sokratesen benetako oinordekoa nor zen jakiteko etikari dagokionez[180]. Estoikoek ezagutzan oinarritutako etika azpimarratzen zuten bitartean, Arzesilao ezjakintasun sokratikoan oinarritzen zen. Estoikoek Arzesilaori eman zioten erantzuna izan zen ezjakintasun sokratikoa ironia sokratikoaren parte zela (haiek ere ironiaren erabilera gaitzesten zuten); argudio hori, azkenean, Sokratesen narratiba nagusi bihurtu zen hurrengo Antzinatean[181].

Aristotelesek Sokrates filosofo garrantzitsutzat hartzen zuen arren, Sokrates ez zen Aristotelesen pentsamenduaren iturri nagusia. Aristotelesen ikasle batek, Aristoxenusek, Sokratesen eskandaluak zehazten zituen liburu bat ere idatzi zuen.

Epikurearrak Sokratesen antagonistak izan ziren[182]. Superstiziorengatik eraso zioten, daimonionetan zuen sinesmena eta Delfosko orakuluagatik zuten begirunea kritikatuz[183]. Sokrates bere izaeragatik eta zenbait hutsegiterengatik ere kritikatu zuten, eta batez ere bere ironiaz arduratu ziren, maisu batentzat desegokitzat jo baitzuten[184].

Pirronistak ere Sokratesen antagonistak ziren, etikaren aitzindari izateaz akusatuz, bere ustezko apaltasun ironikoa iraingarritzat jo zuten, eta jendeaz barre egitea leporatzen zioten[185].

Erdi Aroa

aldatu
 
Sokratesen irudikapen bat Al-Mubashshir ibn Fatiken eskuizkribu batean.

Pentsamendu sokratikoa Ekialde Hurbil islamiarrera iritsi zen, Aristoteles eta estoikoekin batera. Platonek Sokratesi buruz egindako lanak eta antzinako beste literatura greko bat arabierara itzuli zituzten lehen eruditu musulmanek, hala nola Al-Kindi, Jabir ibn Hayyan eta Mu'tazili mugimendukoek. Eruditu musulmanentzat, Sokrates txalotu eta miretsi egiten zuten bere etika bere bizimoduarekin konbinatzeagatik, agian Mahomaren nortasunarekin antz handia zuelako[186]. Doktrina sokratikoak aldatu egin ziren fede islamikora egokitzeko: eruditu musulmanen arabera, Sokratesek monoteismoa eta mundu honen behin-behinekotasuna eta beste bizitzako sariak defendatzen zituen[187]. Hizkuntza arabiarraren munduan duen eraginak gaur egun arte jarraitzen du[188].

Erdi Aroan, Sokratesen pentsamendutik ezer gutxik iraun zuen mundu kristauan oro har; hala ere, Sokratesi buruzko zenbait obra, hala nola Laktantzio, Eusebio eta Agustin, Bizantziar Inperioan, non Sokrates kristau-ikuspegi batetik aztertzen baitzen[189] . Konstantinopla erori ondoren, testu asko kristautasun erromatarraren mundura itzuli ziren, eta han latinera itzuli ziren. Oro har, filosofia sokratiko zaharra, Errenazimentuaren aurreko literatura klasikoaren gainerakoa bezala, eszeptizismoz landu zen mundu kristauan hasieran[190]. Hala ere, pentsamendu kristauan Sokratesek bazuen garrantzia, Apostoluen Eginak testuan jasotzen direlako Platonek Sokratesi buruz esandakoak, nahiz eta beste protagonista batzuekin[191].

Italiako Errenazimentuaren hasieran Sokratesen bi narrazio desberdin garatu ziren[192]. Batetik, mugimendu humanistak autore klasikoekiko interesa piztu zuen. Platonen elkarrizketa sokratikoetako asko itzuli zituen Leonardo Brunik; haren dizipulu Giannozzo Manettik, berriz, oso zabaldutako liburu baten egilea izan zen: Sokratesen bizitza. Sokratesen bertsio zibiko bat aurkeztu zuten biek, zeinaren arabera hura humanista eta errepublikanismoaren aldekoa baitzen. Brunik eta Manettik laizismoa eta bekaturik gabeko bizimodua defendatu nahi zuten; moral kristauarekin lerrokatutako Sokratesen ikuspegia aurkezteak lagundu egiten zion kausari. Horretarako, elkarrizketen zati batzuk zentsuratu behar izan zituzten, bereziki homosexualitatea edo pederastia (Altzibiades) sustatzen zutela zirudienak, edo daimon sokratikoa jainkoa zela iradokitzen zutenak[193]. Bestalde, neoplatoniko italiarrek, Marsilio Ficino filosofo eta apaiza buru zutela, Sokratesen irudi desberdina aurkeztu zuten. Ficino txundituta geratu zen Sokratesen irakasteko moduagatik, informala eta hierarkiarik gabea, erreproduzitzen saiatu baitzen. Ficinok Sokratesen irudi sakratua erretratatu zuen, Jesukristoren bizitzarekin paralelismoak aurkituz. Ficinoren eta haren jarraitzaileen aburuz, ezjakintasun sokratikoak esan nahi zuen jakintza oro Jainkoak ematen duela (daimon sokratikoaren bidez)[194].

Aro Modernoa

aldatu
 
Sokrates bere emazteekin (behin edo birritan ezkondu zen) eta ikasleekin maiz agertzen da margolanetan. Hemen Herbehereetako Urrezko Aroan margotutako Reyer van Blommendaelen lanean Xantipe, Mirto eta Altzibiadesekin agertzen da. Xantipe maiz agertzen da pixa duen pitxar bat bere buru gainean husten (hydria)[195][oh 1].

Aro Modernoaren hasierako Frantzian, bizitza pribatuaren ezaugarriak izan ziren nagusi Sokratesen irudian, haren pentsamendu filosofikoa baino gehiago, zenbait eleberri eta antzerki satirikotan[197]. Pentsalari batzuek Sokrates erabili zuten bere garaiko eztabaidak nabarmendu eta iruzkintzeko, hala nola Théophile de Viau, zeinak ateismoa leporatu zioten Sokrates kristautu bat erretratatu baitzuen[198]; Voltairerentzat, berriz, arrazoian oinarritutako teista bat zen Sokratesen irudia[199]. Michel de Montaignek luze eta zabal idatzi zuen Sokratesi buruz, arrazionalismoa garaiko fanatiko erlijiosoen kontrapisu gisa lotuz[200].

XVIII. mendean, idealismo alemanak Sokratesekiko interes filosofikoa berpiztu zuen, batez ere Hegelen lanaren bidez. Hegelen aburuz, Sokratesek inflexio-puntua markatu zuen gizateriaren historian, askatasun subjektiboaren edo autodeterminazioaren printzipioa sartzean. Hegelek Sokrates goraipatzen duen arren, Atenasko gortea justifikatzen du, izan ere, Sokratesek autodeterminazioa behin eta berriz errepikatzea Sittlichkeit suntsitzailea litzateke (termino hegeliarra, Estatuko erakundeek eta legeek osatutako bizimodua adierazten duena)[201]. Gainera, Hegelek arrazionalismoaren erabilera sokratikoa Protagorasek giza arrazonamenduari buruz duen ikuspegiaren jarraipen gisa ikusten du (homo mensura lema: "gizakia gauza guztien neurria da"), baina aldatuta: gure arrazoibideak lagundu diezaguke errealitateari buruzko ondorio objektiboak lortzen[202]. Gainera, Hegelek uste zuen Sokrates Antzinateko filosofo eszeptikoen aurrekoa zela, nahiz eta inoiz ez zuen argi azaldu Sokratesen arrazoia[203].

Aro Garaikidea

aldatu

Søren Kierkegaardek bere maisutzat jotzen zuen Sokrates[204], eta haren gainean idatzi zuen bere maisutza-tesia: Om Begrebet Ironi med stadigt Hensyn til Socrates (Ironiaren kontzeptua Sokratesi erreferentzia etengabea eginez)[205]. Haren arabera, Sokrates ez da filosofo morala, ironista hutsa baizik[206]. Sokratesek ez idaztean ere jarri zuen arreta: Kierkegaard-en aburuz, ekidite hori apaltasun-zeinu bat zen, Sokratesek ezjakintasuna onartzen zuelako[207]. Kierkegaarden arabera, Sokratesek ez zuen ezer idatzi, baizik eta garaikideek gaizki interpretatu eta filosofotzat jo zuten, eta ia ezinezko lana utzi ziguten pentsamendu sokratikoa ulertzeko[205]. Kierkegaarden iritziz, Platonen Apologia baino ez zen hurbiltzen benetako Sokratesera[208]. Bere idatzietan, nahiko maiz itzuli zen Sokratesera; ondorengo obran, Kierkegaardek elementu etikoak aurkitu zituen pentsamendu sokratikoan[206]. Sokrates, Kierkegaarden aztergaia ez ezik, eredu bat ere izan zen: Kierkegaardek bere filosofo lana Sokratesenarekin alderatu zuen. Honela idazten du: "Nire aurrean dudan analogia bakarra Sokrates da; nire lana zeregin sokratikoa da, kristau izatearen definizioa auditatzea", bere helburua gizartea kristau-idealera hurbiltzea izanik, uste baitzuen kristautasuna formaltasun bihurtu zela, kristau-esentziarik gabe[209]. Kierkegaardek ukatzen zuen kristaua izatea, Sokratesek ez baitzuen jakintzarik[210].

 
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Nietzschek gainditu beharreko nihilismoaren oinarrian ikusten zuen Sokrates. Ikusgelan, ideia honen azalpen bideoa.

Friedrich Nietzsche Sokratesek mendebaldeko kulturari egindako ekarpenagatik nabarmentzen zen[211]. Bere lehen liburuan, Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik ("Tragediaren jaiotza musikaren espiritutik" 1872), Nietzschek Sokratesi egozten zion K.a. IV. mendean eta ondoren antzinako zibilizazio grekoa hondatzearen ardura. Nietzscheren aburuz, Sokratesek naturalismo presokratikotik arrazionalismora eta intelektualismora pasatu zuen filosofia. Honela idazten du: "Ikusten ditut [presokratikoak] greziarren erreformaren aitzindari gisa: baina ez Sokratesena"; "Enpedoklesekin eta Demokraziarekin grekoak ondo bideratuta zeuden giza existentziaren, haren zentzugabekeriaren eta sufrimenduaren neurri egokia hartzeko; inoiz ez zuten lortu helburu hori, Sokratesi esker"[212]. Nietzschek proposatu zuen efektua, bere garairaino luzatutako egoera gaiztoa zen: gure kultura kultura sokratikoa da, uste zuen[211]. Hurrengo argitalpen batean, Götzen-Dämmerung, oder, Wie man mit dem Hammer philosophiert ("Idoloen ilunabarra edo nola egin filosofia mailu batekin, 1887), Nietzschek Sokratesen aurkako erasoari eutsi zion, eta arrazoimenak bertutearekin eta zoriontasunarekin duen lotura arbitrarioan jarri zuen arreta. Honela azaldu zuen: "Ulertzen saiatzen naiz zer egoera partzial eta idiosinkratikotatik deribatu behar den problema sokratikoa: bere ekuazioan arrazoia = bertutea = zoriona. Nortasunaren doktrina zentzugabe horrekin liluratu zuen: filosofia zaharra ez zen inoiz askatu [lilura horretatik]"[213]. XIX. mendearen amaieratik XX. mendearen hasiera arte, Nietzschek Sokratesekiko zuen etsaitasunaren azalpen arruntena haren antirrazionalismoa izan zen; Sokrates europar arrazionalismoaren aitatzat hartzen zuen. XX. mendearen erdialdean, Walter Kaufmann filosofoak artikulu bat argitaratu zuen Nietzschek Sokrates miresten zuela esanez. Gaur egungo gehiengoaren iritzia da Nietzsche Sokratesekiko anbibalentea zela[214].

Hannah Arendt, Leo Strauss eta Karl Popper filosofo kontinentalek, Bigarren Mundu Gerraren izugarrikeriekin esperimentatu ondoren, erregimen totalitarioen goraldiaren erdian, banakako kontzientziaren ikono bat ikusi zuten Sokratesen[215]. Arendtek, Eichmann Jerusalemen (1963), iradoki zuen Sokratesen etengabeko auzipetzeak eta autogogoetak gaizkiaren hutsalkeria saihets lezaketela[216]. Straussek uste du Sokratesen pentsamendu politikoa Platonenarekin paraleloa dela. Ikusten zuen Sokrates elitista bat Platonen Errepublikan, polisa zergatik ez den, ezta izan ere, bizitza antolatzeko modu ideala, egia filosofikoak ezin baitituzte masek digeritu[217]. Popperrek kontrako ikuspegia hartu zuen: Sokratesek Platonen ideia totalitarioen aurka egiten duela dio. Popperren aburuz, indibidualismo sokratikoak, Atenasko demokraziarekin batera, Popperren "gizarte irekia" kontzeptua inplikatzen du, The Open Society and Its Enemies ("Gizarte irekia eta bere etsaiak" 1945) lanean deskribatzen zuen bezala[218].

Oharrak

aldatu
  1. ↑ Xantipek ur zikina botatzen dio Sokratesi burutik behera, bere ikonografia ohiko batean. Honen zergatia Sokratesen pazientzia irudikatzeko modua zen, baina dagoeneko jasotzen zen Xantipe emakume sendoa zela, Seneka eta Xenofonteren testuetan[196].

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Euskaltzaindia. Latin eta greziar pertsona-izen klasikoak euskaraz emateko irizpideei buruzko erabakia. .
  2. ↑ Guthrie, 1972, 5–7 or.; Dorion, 2011, 1–2 or.; May, 2000, 9 or.; Waterfield, 2013, 1 or..
  3. ↑ Azurmendi 1999, 8 orr. .
  4. ↑ May, 2000, 20 or.; Dorion, 2011, 7 or.; Waterfield, 2013, 1 or..
  5. ↑ Döring 2011, 24–25 orr. .
  6. ↑ Dorion 2011, 7–9 orr. .
  7. ↑ Guthrie 1972, 13–15 orr. .
  8. ↑ a b c Guthrie 1972, 15 orr. .
  9. ↑ Guthrie 1972, 15–16, 28 orr. .
  10. ↑ Guthrie 1972, 15–16 orr. .
  11. ↑ Guthrie 1972, 18 orr. .
  12. ↑ Guthrie 1972, 20–23 orr. .
  13. ↑ Guthrie 1972, 25–26 orr. .
  14. ↑ Guthrie, 1972, 29–31 or.; Dorion, 2011, 6 or..
  15. ↑ Guthrie 1972, 30 orr. .
  16. ↑ Guthrie, 1972, 29–33 or.; Waterfield, 2013, 3–4 or..
  17. ↑ May, 2000, 20 or.; Dorion, 2011, 6–7 or..
  18. ↑ May, 2000, 20 or.; Waterfield, 2013, 3–4 or..
  19. ↑ May 2000, 19–20 orr. .
  20. ↑ Dorion 2011, 4, 10 orr. .
  21. ↑ Waterfield 2013, 10–13 orr. .
  22. ↑ Guthrie 1972, 39–41 orr. .
  23. ↑ Guthrie 1972, 39–51 orr. .
  24. ↑ Ahbel-Rappe 2011, 5 orr. .
  25. ↑ Konstan 2011, 85, 88 orr. .
  26. ↑ Waterfield 2013, 7–8 orr. .
  27. ↑ Vlastos, 1991, 52 or.; Kahn, 1998, 1–2 or..
  28. ↑ Guthrie, 1972, 35–36 or.; Waterfield, 2013, 8 or..
  29. ↑ Guthrie 1972, 38 orr. .
  30. ↑ Guthrie 1972, 38–39 orr. .
  31. ↑ Dorion, 2011, 11, 16 or.; Waterfield, 2013, 11 or..
  32. ↑ Waterfield 2013, 8–11 orr. .
  33. ↑ Waterfield 2013, 11 orr. .
  34. ↑ Dorion 2011, 1–3 orr. .
  35. ↑ Dorion 2011, 2–3 orr. .
  36. ↑ Dorion 2011, 5 orr. .
  37. ↑ Dorion 2011, 7–10 orr. .
  38. ↑ a b Dorion 2011, 12–14 orr. .
  39. ↑ Dorion 2011, 17–18 orr. .
  40. ↑ Ober, 2010, 159–160 or.; Ahbel-Rappe, 2011, 1 or.; Guthrie, 1972, 58 or.; Dorion, 2011, 12 or.; Nails, 2020, «A chronology of the historical Socrates in the context of Athenian history and the dramatic dates of Plato's dialogues».
  41. ↑ Ober 2010, 160–161 orr. .
  42. ↑ Ober 2010, 161–162 orr. .
  43. ↑ Ober, 2010, 161 or..
  44. ↑ Guthrie 1972, 65 orr. .
  45. ↑ Guthrie 1972, 59 orr. .
  46. ↑ Guthrie, 1972, 65 or.; Ober, 2010, 167–171 or..
  47. ↑ Guthrie 1972, 78 orr. .
  48. ↑ a b Azurmendi 1999, 10 orr. .
  49. ↑ Guthrie 1972, 66–67 orr. .
  50. ↑ a b Guthrie 1972, 69 orr. .
  51. ↑ Guthrie, 1972, 70–75 or.; Nails, 2020, «Socrates's strangeness».
  52. ↑ Obdrzalek, 2013, 210–211 or.; Nails, 2020, «Socrates's strangeness».
  53. ↑ Guthrie, 1972, 92–94 or.; Nails, 2020, «Socrates's strangeness».
  54. ↑ Kahn 1998, 75 orr. .
  55. ↑ Ahbel-Rappe 2011, 15–19 orr. .
  56. ↑ Ahbel-Rappe 2011, 17, 21 orr. .
  57. ↑ Ahbel-Rappe 2011, 10 orr. .
  58. ↑ May 2000, 30, 40 orr. .
  59. ↑ a b c d May 2000, 47–48 orr. .
  60. ↑ Azurmendi 1999, 65 orr. .
  61. ↑ a b c d e f Nails 2020, A Chronology of the historical Socrates.
  62. ↑ Azurmendi 1999, 11 orr. .
  63. ↑ May 2000, 31 orr. .
  64. ↑ May 2000, 41–42 orr. .
  65. ↑ May 2000, 42 orr. .
  66. ↑ May 2000, 43 orr. .
  67. ↑ May 2000, 45–46 orr. .
  68. ↑ Guthrie, 1972, 63–65 or.; Ahbel-Rappe, 2011; Ober, 2010, 146 or..
  69. ↑ Guthrie 1972, 64–65 orr. .
  70. ↑ Guthrie, 1972, 20, 65–66 or.; Ober, 2010, 146 or..
  71. ↑ a b Ralkowski 2013, 302 orr. .
  72. ↑ Ralkowski 2013, 323 orr. .
  73. ↑ Ralkowski 2013, 319–322 orr. .
  74. ↑ Ralkowski 2013, 307–308 orr. .
  75. ↑ Ralkowski 2013, 303–304 orr. .
  76. ↑ Azurmendi 1999, 64 orr. .
  77. ↑ Ahbel-Rappe 2011, 53 orr. .
  78. ↑ Benson, 2011, 179 or.; Wolfsdorf, 2013, 34–35 or..
  79. ↑ Wolfsdorf 2013, 34 orr. .
  80. ↑ Benson, 2011, 182–184 or.; Wolfsdorf, 2013, 34–35 or..
  81. ↑ Benson 2011, 184 orr. .
  82. ↑ Guthrie 1972, 125–127 orr. .
  83. ↑ a b Guthrie 1972, 128–129 orr. .
  84. ↑ Azurmendi 1999, 9-10 orr. .
  85. ↑ Benson 2011, 179, 185–193 orr. .
  86. ↑ Benson, 2011, 185 or.; Wolfsdorf, 2013, 34–35 or.; Ambury, 2020, «The Elenchus: Socrates the Refuter».
  87. ↑ Benson, 2011, 185 or.; Wolfsdorf, 2013, 44 or.; Ambury, 2020, «The Elenchus: Socrates the Refuter».
  88. ↑ Benson, 2011, 185 or..
  89. ↑ Ambury 2020, The Elenchus: Socrates the Refuter.
  90. ↑ Benson 2013, 136 orr. .
  91. ↑ Benson, 2013, 136–139 or.; Ahbel-Rappe, 2011, 71 or..
  92. ↑ Guthrie 1972, 112 orr. .
  93. ↑ Guthrie 1972, 110–111 orr. .
  94. ↑ Benson, 2013, 143–145 or.; Bett, 2011, 228 or..
  95. ↑ Benson, 2013, 143–145, 147 or.; Bett, 2011, 229 or..
  96. ↑ Benson 2013, 145 orr. .
  97. ↑ Azurmendi 1999, 22-28 orr. .
  98. ↑ Guthrie, 1972, 122 or.; Bett, 2011, 215 or.; McPartland, 2013, 94–95 or..
  99. ↑ McPartland 2013, 98 orr. .
  100. ↑ McPartland 2013, 108–109 orr. .
  101. ↑ McPartland 2013, 117 orr. .
  102. ↑ McPartland 2013, 119 orr. .
  103. ↑ McPartland 2013, 117–119 orr. .
  104. ↑ McPartland 2013, 118–119 orr. .
  105. ↑ Vlastos 1985, 1 orr. .
  106. ↑ a b Vlastos 1985, 6–7 orr. .
  107. ↑ Vlastos, 1985, 1–2 or.; Lesher, 1987, 275 or..
  108. ↑ Lesher 1987, 276 orr. .
  109. ↑ Lesher, 1987, 276 or.; Vasiliou, 2013, 28 or..
  110. ↑ Lesher, 1987, 278 or.; McPartland, 2013, 123 or..
  111. ↑ McPartland 2013, 123–124 orr. .
  112. ↑ Lane, 2011, 239 or.; Azurmendi, 1999, 51-56 or..
  113. ↑ Vasiliou 2013, 20 orr. .
  114. ↑ Vasiliou, 2013, 24 or.; Lane, 2011, 239 or..
  115. ↑ Lane 2011, 249–251 orr. .
  116. ↑ Lane 2011, 241–242 orr. .
  117. ↑ Lane 2011, 243 orr. .
  118. ↑ Vasiliou 2013, 28–29 orr. .
  119. ↑ Brickhouse eta Smith, 2013, 185 or.; Vlastos, 1991, 203 or..
  120. ↑ a b Reshotko 2013, 158 orr. .
  121. ↑ Brickhouse & Smith 2013, 185 orr. .
  122. ↑ Segvic 2006, 171–173 orr. .
  123. ↑ Segvic 2006, 171 orr. .
  124. ↑ Brickhouse & Smith 2013, 185–186 orr. .
  125. ↑ Brickhouse & Smith 2013, 190–191 orr. .
  126. ↑ McPherran 2013, 257 orr. .
  127. ↑ McPherran 2013, 259–260 orr. .
  128. ↑ McPherran 2013, 257–258 orr. .
  129. ↑ Guthrie, 1972, 151–153 or.; Azurmendi, 1999, 36-40 or..
  130. ↑ Guthrie 1972, 153 orr. .
  131. ↑ McPherran, 2013, 260–262 or.; McPherran, 2011, 111 or..
  132. ↑ McPherran 2013, 265 orr. .
  133. ↑ McPherran 2013, 266 orr. .
  134. ↑ McPherran 2013, 263–266 orr. .
  135. ↑ McPherran, 2013, 263 or. :See also note 30 for further reference; McPherran, 2011, 117 or..
  136. ↑ McPherran 2011, 117–119 orr. .
  137. ↑ McPherran 2013, 272–273 orr. .
  138. ↑ a b McPherran 2013, 270–271 orr. .
  139. ↑ Guthrie 1972, 157–158 orr. .
  140. ↑ Guthrie 1972, 160–164 orr. .
  141. ↑ McPherran 2011, 123–127 orr. .
  142. ↑ McPherran, 2013, 270–271 or.; Long, 2009, 63 or..
  143. ↑ McPherran, 2013, 272 or.; Long, 2009, 63 or..
  144. ↑ McPherran 2011, 114–115 orr. .
  145. ↑ McPherran 2011, 124 orr. .
  146. ↑ Long 2009, 64 orr. .
  147. ↑ Lapatin 2009, 146 orr. .
  148. ↑ Long 2009, 63–64 orr. .
  149. ↑ Long 2009, 65–66, 70 orr. .
  150. ↑ a b Guthrie 1972, 131 orr. .
  151. ↑ Rowe 2006, 164–165 orr. .
  152. ↑ Guthrie, 1972, 131 or.; Ahbel-Rappe eta Kamtekar, 2009, 72 or..
  153. ↑ Obdrzalek 2013, 210–211 orr. .
  154. ↑ Obdrzalek, 2013, 211–212 or.; Rudebusch, 2009, 187 or..
  155. ↑ Obdrzalek 2013, 214–215 orr. .
  156. ↑ Obdrzalek 2013, 212 orr. .
  157. ↑ Obdrzalek 2013, 231 orr. .
  158. ↑ Obdrzalek 2013, 230 orr. .
  159. ↑ D'Angour 2019.
  160. ↑ Griswold, 2011, 333–341 or.; Johnson, 2013, 234 or..
  161. ↑ a b Johnson 2013, 234 orr. .
  162. ↑ a b Griswold 2011, 334 orr. .
  163. ↑ Johnson 2013, 235 orr. .
  164. ↑ Johnson 2013, 236–237 orr. .
  165. ↑ Johnson 2013, 238 orr. .
  166. ↑ Johnson 2013, 239–241 orr. .
  167. ↑ Johnson 2013, 241–242 orr. .
  168. ↑ Johnson 2013, 255–256 orr. .
  169. ↑ Guthrie, 1972, 99, 165 or.; Long, 2011, 355 or.; Ahbel-Rappe, 2011, 95–96 or..
  170. ↑ Long 2011, 355–356 orr. .
  171. ↑ Guthrie, 1972, 165–166 or.; Long, 2011, 355–357 or..
  172. ↑ Long 2011, 358 orr. .
  173. ↑ Guthrie 1972, 169 orr. .
  174. ↑ Guthrie 1972, 179–183 orr. .
  175. ↑ Guthrie 1972, 170 orr. .
  176. ↑ Guthrie 1972, 170–174 orr. .
  177. ↑ Guthrie 1972, 175–177 orr. .
  178. ↑ Long 2011, 362 orr. .
  179. ↑ Long 2011, 362–264 orr. .
  180. ↑ Long 2011, 364–365 orr. .
  181. ↑ Long 2011, 367 orr. .
  182. ↑ Long 2011, 368–369 orr. .
  183. ↑ Long 2011, 374 orr. .
  184. ↑ Campos-Daroca, 2019, 240 or.; Lane, 2011, 244 or.; Long, 2011, 370 or..
  185. ↑ «Diogenes Laertius, Lives of Eminent Philosophers, BOOK II, Chapter 5. SOCRATES (469-399 B.C.)» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2024-01-01).
  186. ↑ Alon 2009, 317–318 orr. .
  187. ↑ Alon 2009, 325–326 orr. .
  188. ↑ Alon 2009, 332 orr. .
  189. ↑ Trizio, 2019, 609–610 or.; Hankins, 2009, 352 or..
  190. ↑ Hankins 2009, 337–340 orr. .
  191. ↑ Azurmendi 1999, 36-37 orr. .
  192. ↑ Hankins 2009, 348–349 orr. .
  193. ↑ Hankins 2009, 341–346 orr. .
  194. ↑ Hankins 2009, 346–348 orr. .
  195. ↑ Lapatin 2009, 133–139 orr. .
  196. ↑ (Ingelesez) davidmcleish. (2015-01-26). «Iconology of Socrates» after plato (Noiz kontsultatua: 2024-01-01).
  197. ↑ McLean 2009, 353–354 orr. .
  198. ↑ McLean 2009, 355 orr. .
  199. ↑ Loughlin 2019, 665 orr. .
  200. ↑ Ahbel-Rappe 2011, 12 orr. .
  201. ↑ Bowman 2019, 751–753 orr. .
  202. ↑ Bowman 2019, 753, 761–763 orr. .
  203. ↑ White 2009, 373–374 orr. .
  204. ↑ Schur & Yamato 2019, 820 orr. .
  205. ↑ a b Schur & Yamato 2019, 824 orr. .
  206. ↑ a b Muench 2009, 389 orr. .
  207. ↑ Schur & Yamato 2019, 824–825 orr. .
  208. ↑ Muench 2009, 390 orr. .
  209. ↑ Muench 2009, 390–391 orr. :Quote from Kierkegaard's essay My Task (1855)
  210. ↑ Muench 2009, 394 orr. .
  211. ↑ a b Raymond 2019, 837 orr. .
  212. ↑ Porter, 2009, 408–409 or.; Ambury, 2020, «Legacy: How Have Other Philosophers Understood Socrates?».
  213. ↑ Porter 2009, 410–411 orr. .
  214. ↑ Raymond 2019, 837–839 orr. .
  215. ↑ Ahbel-Rappe 2011, 127 orr. .
  216. ↑ Ahbel-Rappe 2011, 137–138 orr. .
  217. ↑ Ahbel-Rappe 2011, 138–140 orr. .
  218. ↑ Ahbel-Rappe 2011, 140–142 orr. .

Bibliografia

aldatu

Artikuluan erabilitakoak

aldatu

Euskaraz

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Sokrates&oldid=9621309"(e)tik eskuratuta