[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Jainismo

Jainismoa edo Jain Dharma (sanskritoz: जैनधर्म; tamileraz: சமணம், Samaṇam) Indiako erlijio zahar bat da. Bere dotrinan izaki bizidun guztientzat bide ez-biolento bat aldarrikatzen du. Bere filosofia eta praktika batez ere norbere esfortzuaren bitartez Jaungoikoarenganako eskailera izpiritual bat igotzean datza. Arima batek lortu badu bere etsaiak garaitzea jina izena ematen zaio, hau da, konkistatzailea edo garailea. Jainismoaren hasieran 24 aszetek (tirthankara izenekoak) paper garrantzitsua jokatu zuten, batez ere Parsva (K.a. IX. mendea) eta Mahavira (K.a. VI. mendea). Gaur egun 49 milioi jarraitzaile ditu Indian eta hainbat jarraitzaile ditu Ipar Amerikan, Europan, Asia eta Australian.

Jainismoaren ikurra.

Jainistek eragin handia izan dute beste erlijio batzuetan Indian, baita politikan eta ekonomian ere. Jainistak Indiako erlijioen artean analfabetismo tasa txikiena dutenak dira eta euren liburutegiak herrialdeko zaharrenak dira.

Sinesmenak eta filosofia

aldatu
 
Eskuak Ahiṃsā sinbolizatzen du, gurpilak dharmachakra, saṃsāra eskuratzeko gaitasuna (transmigrazioa).

Jainismoa transteista da eta adierazten du unibertsoa substantzien dualismoaren legea erreparatuz garatzen dela.[1] Jainismoaren arabera, printzipio horren benetako errealizazioa paralelismoaren eta interakzionismoaren fenomenoen bidez garatzen da.[2]

Dravya (Gertaera ontologikoak)

aldatu

Dravyak substantzia edo entitate esan nahi du sanskritoz.[3] Jainistek uste dute unibertsoa sei substantzia betierekoek osatzen dutela: izaki edo arima sentiberak (jīva), substantzia edo materia ez-sentikorra (pudgala), mugimenduaren printzipioa (dharma), atsedenaren printzipioa (adharma), espazioa (Ākāśa) eta denbora (kāla).[3] Azken bostak ajibak dira (ez bizidunak). Jainistek substantzia bat gorputz konplexu edo gauza batetik bereizten dute, lehenengoa elementu suntsiezina dela aitortuz, eta bigarrena, berriz, desegin daitezkeen substantzia batez edo gehiagoz egindako konposatuaren izaera emanez.[4]

Tattva (Gertaera soteriologikoak)

aldatu

Tattvak errealitatea edo egia adierazten du Jainismoaren filosofian, eta salbaziorako esparrua da. Digambara Jainisten arabera, zazpi tattva daude: sentikorra (jīva edo biziduna), ez-sentikorra (ajiva edo ez-biziduna), eragin karmikoa ariman (Srava, bizitzearen eta ez bizitzearen arteko nahasketa bat), partikula karmikoen menpekotasuna ariman (Bandha),[5][6] iraganeko partikula karmikoen trabakuntza (Saṃvara), iraganeko partikula karmikoen garbiketa edo ezabaketa ((Nirjarā) eta askatzea (Moksha). Śvētāmbarasek bi tattva gehiago gehitzen ditu: karma ona (Punya) eta karma txarra (Paapa).[7][8][9] Filosofia jainistaren benetako ikuspegia "tattvetako fedean" oinarritzen da.[8] Jainismoan helburu espiritual gorena moksha aszetikoa lortzea da, baina jainista gehienentzat helburu nagusia da karma on bat metatzea, berpizkunde hobea lortzea eta askapenetik hurbilago dagoen urrats batera gerturatzea.[10]

Pramana (Gertaera epistemologikoak)

aldatu

Jainismoaren filosofiak hiru ezagutza-bide fidagarri (pramana) onartzen ditu. Ezagutza zuzena pertzepzioan (pratyaksa), inferentzian (anumana) eta lekukotzan (sabda edo eskrituren hitza) oinarritzen dela dio.[3] Ideia horiek Jainismoaren testuetan lantzen dira, hala nola Tattvarthasūtra, Parvacanasara, Nandi eta Anuyogadvarini testuetan.[9] Jainismoaren testu batzuek analogia (upamana) eransten dute laugarren ezagutza-bide fidagarri gisa, Indiako beste erlijio batzuetan aurkitutako teoria epistemologikoen antzera.[9]

Jainismoan, jnāna (ezagutza) bost motakoa dela esaten da: mati jñāna (zentzumenen ezagutza), śrutu jñāna (idatzien ezagutza), avadhi jñāna (iragarmena), manah prayāya Jñāna (telepatia) eta kevala jnana (orojakintza).[11] Jainismoaren Tattvartha sūtra testuaren arabera, lehenengo biak zeharkako ezagutzak dira eta gainerako hirurak zuzeneko ezagutzak.[12]

Arima eta karma

aldatu

Jainismoaren arabera, "arima elkartua eta beti aldakorra" izatea egia autoagerikoa da, frogatu behar ez den axioma.[8] Arima asko daudela dio, baina horietako bakoitzak hiru ezaugarri ditu (Guna): kontzientzia (chaitanya, garrantzitsuena), zorion-jarioa (sukha) eta bibrazio-energia (virya).[8]

Horrez gain, bibrazioak partikula karmikoak arimara erakarri eta menpekotza sortzen du, baina hori arimari meritu edo demeritu moduan eransten zaio. Jainismoaren testuek diote arimak "gorputz materialez jantzita" daudela, eta gorputz osoa betetzen dutela.[8] Karmak, beste erlijio indiar batzuetan bezala, jainismoan kausaren eta efektuaren lege unibertsala da.[7] Hala ere, arimarekin bat egin dezakeen substantzia material (materia sotil) gisa ulertzen da, arimarekin bat egiten duena eta arimarekin, berraragiztatzearen bitartez, modu bateratuan bidaiatu dezakeena. Uste da karmak berezko natura eta arimaren ahalegina iluntzen eta oztopatzen dituela, baita hurrengo berpizpenetan duen potentzial espirituala ere.[9]

Saṃsāra

aldatu

Saṃsāraren doktrinaren esparru kontzeptuala jainismoaren eta beste erlijio indiar batzuen artean bereizten da. Arima (jiva) egia gisa onartzen dute, hinduismoan bezala, baina ez budismoan.[8] Berraragiztatze zikloak jainismoan definitutako hasiera eta amaiera ditu. Jainen teosofiak dioenez, arima bakoitza 8.400.000 jaiotza-egoeratatik igarotzen da, Saṃsāraren inguruan itzulbira egin artean, bost gorputz-motatatik pasatuz: lur-gorputzak, ur-gorputzak, su-gorputzak, aire-gorputzak eta landare-bizitzak. Etengabe txandakatzen dira giza eta ez giza jarduera guztiak, euritik arnasara.[8]

Edozein bizimodu kaltetzea jainismoan bekatua da, ondorio karmiko negatiboak dituena.[8][13] Jainismoak ezartzen du arimak egoera oinarrizkoan hasten direla, eta goragoko egoera batera eboluzionatzen dutela edo atzera egiten dutela beren karmak hartara gidatzen baditu. Hala, abhavya arimak (ezgaiak) ezin dute inoiz moksha lortu (askatzea). Abhavya egoeran intentzionala eta ikaragarri txarra den ekintza baten ondorioz erortzen da.[9]

Arimak onak edo txarrak izan daitezke jainismoan, hinduismo eta budismo forma ez-dualetan ez bezala. Jainismoaren arabera, Siddha bat (arima askatua) Saṃsāratik haratago doanean, gailurrean dago, orojakilea da eta bertan irauten du betiko.[8]

Kosmologia

aldatu

Jainismoaren testuek proposatzen dute unibertsoa loka eternal askotan (existentzia-eremuak) oinarritzen dela. Budismoan eta hinduismoan bezala, bai denbora bai unibertsoa betierekoak dira, baina unibertsoa iragankorra da.[14] Unibertsoa, gorputza, materia eta denbora arimatik bereizita daudela jotzen da (jiva). Haien arteko interakzioak bizitza, bizimodua, heriotza eta birsortzea azaltzen ditu jainismoaren filosofian. Jainismoaren unibertso kosmikoak hiru zati ditu: goiko, erdiko eta beheko munduak (urdhva loka, madhya loka eta adho loka).[14] [15]Jainismoaren arabera Kāla (denbora), hasierarik gabe eta betierekoa da; denboraren gurpil kosmikoa, kālachakra, etenik gabea ari da mugitzen.[16] Unibertsoaren zati horretan, sei aldi daudela bi eonen (ara) barruan, eta lehenengo eonean unibertsoa sortu egiten da, eta hurrengoan, berriz, gain behera egiten du.[11]

Beraz, denboraren mundu-zikloa bi ziklotan banatzen du: utsarpiṇī (goranzkoa, pixkanakako oparotasun zoriontsua) eta avasarpiṇī (beheranzkoa, tristezia gero eta handiagoa eta moraltasun eza). Jainismoaren arabera, mundua gaur egun bosgarren avasarpiṇīan dago, tristeziaz eta dekadentzia erlijiosoz betea, non izaki bizidunen altuera murrizten den. Jainismoaren arabera, seigarren araren ondoren, unibertsoa ziklo berri batean esnatuko da.[17][18]

Jainkoa

aldatu
 
24 tirthankaren miniaturazko margo jainista, Jaipur, c. 1850

Jainismoa erlijio transteista da, esaten baitu unibertsoa sortu ez zela eta betiko existituko dela.[19] Independentea da, sortzailerik, gobernadorerik, epailerik edo suntsitzailerik ez baitu. Horretan, erlijio abrahamikoen eta hinduismoaren ildo teisten bestelakoa da, baina budismoaren antzekoa. Hala ere, jainismoak lurreko izaki gisa jaio, hil eta berreratzen diren izaki zerutiar eta infernuen munduan sinesten du. Zeruko baten gorputzean zoriontsu bizi diren arimak karma positiboagatik bizi dira hor. Gainera, esaten du gauza materialei buruzko ezagutza handiagoa dutela eta giza esparruetako gertaerak aurreikus ditzaketela. Hala ere, aintzineko merezimendu karmiko agortutakoan, arimak gizaki, animalia edo beste izaki batzuk bezala izatera itzultzen dira berriro. Gorputz batekin argiztatutako arima perfektuei Arihants (garaileak) deitzen zaie, eta gorputzik gabeko arima perfektuei Siddha (arima askatuak). Giza gorputza duen arima batek bakarrik lor ditzake argiztapena eta askapena. Izaki askatuak izaki gorenak dira, eta izaki guztiek gurtzen dituzte: zerutiarrak, lurrekoak eta infernukoak; haiek askatzea lortu nahi baitute.[20]

Salbapena eta askapena

aldatu

Arimaren arazketa eta askapena hiru bitxiren bidez lor daiteke:[21] Samyak Darśana (Ikuspegi Zuzena), fedea, arimaren egiaren onarpena (jγva) esan nahi duena; Samyak Gyana (Ezagutza Zuzena), tattven ezagutza ukaezina; eta Samyak Charitra (Jokabide Zuzena), bost botoen araberako jokabidea. Jainismoaren testuek samyak tapas (Aszetismo Zuzena) eransten dute, laugarren bitxi gisa, eta praktika aszetikoak askatzeko bitarteko gisa (moksha) duen garrantzia azpimarratzen dute. Lau bitxiei Moksha Marga (askapenaren bidea) deitzen zaie.[22]

Oinarrizko printzipioak

aldatu

Ez-biolentzia (ahimsa)

aldatu

Ahimsaren printzipioa (indarkeria eza edo lesio eza) jainismoaren funtsezko printzipioa da. Norberak indarkeriazko jarduera oro utzi behar duela dio, eta indarkeriarik ezarekin konpromiso hori hartu gabe, erlijio-portaera oro alferrikakoa dela.[9] Jainismoaren teologian, ez dio axola indarkeria bidezkoa den ala defentsarako erabiltzen den, batek ez du inoiz beste inor hil edo kaltetu behar, eta indarkeriarik eza erlijio-eginbeharrik handiena da.[23] Jainismoaren testuek diotenez, hala nola Acaranga Sūtra eta Tattvarthasūtra testuek, izaki bizidunen hilketa guztiari egin behar zaio uko, bai txikiak, bai handiak, bai higigarriak edo higiezinak.[24] Bere teologiak erakusten du inork ez duela beste izaki bizidun bat hil behar, ez beste batek hiltzera behartu, ez eta zuzenean edo zeharka hilketarik onartu ere.[23][24]

Gainera, jainismoak izaki guztien aurkako indarkeriarik eza azpimarratzen du, ez bakarrik ekintzan, baita hizketan eta pentsamenduan ere. Jainismoak adierazten du, inoren aurkako gorrotoaren edo indarkeriaren ordez, "izaki bizidun guztiek elkarri lagundu behar diotela".[9]

Jainistek uste dute indarkeriak modu negatiboan eragiten duela eta arima suntsitzen duela, bereziki indarkeria intentzioz, gorrotoz edo axolagabekeriaz egiten denean, edo zeharka gizaki baten edo izaki baten heriotza eragin edo onartzen denean.[9]

Doktrina hori hinduismoan eta budismoan existitzen da, baina jainismoan garatuago dago.[25][26][13][9] Indarkeriarik ezaren oinarri teologikoa, eginbehar erlijioso altuena den aldetik, zenbait ikerlarik interpretatu dute ez dela "beste izaki batzuei errukia edo errukia ematearen merituak bultzatua izatea, ez eta izaki guztiak erreskatatzeko betebehar gisa ere", baizik eta "autodiziplina jarraitu" baten emaitza gisa, hots, arimaren askapenak azken instantzian eragiten duen garapen espirituala. Jainistek uste dute edozein izakiri lesioak eragiteak karma txarra sortzen duela, eta horrek eragina duela berraragitzean, etorkizuneko ongizatean eta sufrimenduan.[27]

Erdi Aroko jainismoaren jakintsu berantiarrek Ahiṃsā doktrina berraztertu zuten kanpo-mehatxuari edo indarkeriari aurre egiten zaion kasuetan. Adibidez, monjeak babesteko monjeen indarkeria justifikatu zuten. Dundasen arabera, Jinadattasuri jainismoaren jakintsuak idatzi zuen, tenpluak suntsipen eta jazarpen garaian, "norbaiten aurka borrokatu eta hiltzera behartuta dagoen erlijioso orok ez zuela merezimendu espiritualik galduko, aldiz, askapena lortuko du".[9]

Hala ere, egoera jakin batzuetan borroka eta hilketa barkatzen dituzten testu jainisten adibideak nahiko eskasak dira.[9]

Alde askotako errealitatea (anekāntavāda)

aldatu
 
Tenplu jainista bateko margoa Anekantavada azaltzen duena itsuen eta elefantearen bidez

Jainismoaren bigarren printzipio nagusia anekāntavāda da,[28][9] anekānta ("alde askotakoa") eta vada ("doktrina") hitz elkarketatik datorrena. Doktrinak ezartzen du egia eta errealitatea konplexuak direla eta biek beti alderdi asko dituztela. Gainera, errealitatea esperimentatu egin daitekeela dio, baina ezin dela hizkuntzarekin erabat adierazi. Aditzera ematen du komunikatzeko giza saiakerak Naya direla, "egiaren adierazpen partziala". Haren arabera, batek esperimentatu dezake egiaren zaporea, baina ezin du erabat adierazi zapore hori hizkuntzaren bidez. Doktrina honen arabera, esperientzia adierazteko saiakerak syāt edo "hein batean" baliozkoak dira, baina "perspektiba bakar bat, osatu gabeak" dira.[29] Ondorioztatzen du, era berean, egia espiritualak esperimentatu egin daitezkeela, baina ez guztiz adierazi. Horrek iradokitzen du akats nagusia ekāntan sinestea dela (alde bakartasuna), egia erlatiboren bat absolututzat hartzen baita. Doktrina zaharra da, testu budistetan aurkitzen da, hala nola Samaññaphala Sutta.[30] Agamas jainistek iradokitzen dute Mahvγren ikuspegia “bai kalifikatua” dela (syāt).[31][32] Testu horiek diote anekāntavāda budismoarekiko funtsezko desberdintasuna dela. Budak Bide Ertaina erakutsi zuen, galdera metafisikoen "da" edo "ez da" erantzunen muturrak baztertuz. Mahvγak, aldiz, bere jarraitzaileei "da", "ez da", "beharbada", onartzen irakatsi zien, Errealitate Absolutua ulertzeko.[33] Etengabeko izaera jiva (arima) eta ajiva (materia) bezala kontzeptualizatzen da, anekāntavādaren marko dualistaren barruan.[9]

Paul Dundasen arabera, aro garaikidean jainista batzuek anekāntavāda doktrina "tolerantzia erlijioso unibertsala", "pluraltasuna" eta "beste jarrera [etiko, erlijioso] batzuekiko jarrera ona" izateko asmo gisa interpretatu dute.[9] Dundasek dio hori testu historikoen eta Mahvγren ikasketen irakurketa okerra dela. Haren arabera, Mahvγren "nozio asko, ikuspegi anitzak" irakasgaia errealitate absolutuaren eta giza izaerari dagokio. Esan du kontua ez dela animaliak janariz hiltzea bezalako jarduerak barkatzea, ez eta fedegabeen edo edo beste edozein izaki bizidun aurkako indarkeria "beharbada zuzena" izatea ere. Jainismoaren monje eta mojentzako bost botoak, adibidez, baldintza zorrotzak dira, eta ez dago haien gainean "agianik".[34] Era berean, Dundasen arabera, antzinatik jainismoa budismoarekin eta hinduismoarekin batera existitu zen, baina jainismoa ez zuen bat egiten, eremu zehatzetan behintzat, tradizio horien ezagutza-sistemekin eta sinesmenekin.[9]

Ez atxikitzea (aparigraha)

aldatu

Jainismoko hirugarren printzipio nagusia aparigraha da, eta horrek esan nahi du ez zaiola munduko jabetzei atxiki beharrik.[35] Monjeen eta mojen kasuan, jainismoak jabetza, harreman eta emozio ororen desatxikimendu erabateko botoa eskatzen du. Aszektikoa, Digambara tradizioan, eskale alderrai bat da, eta Śvētāmbara tradizioan, eskale egoiliar bat. Jainista laikoentzat, zintzoki irabazi diren ondasunen jabetza mugatua gomendatzen da, eta gehiegizko ondasunak karitatean ematea. Natubhai Shahen arabera, aparigraha materialari nahiz psikikoari aplikatzen zaio.[15] Jabetza materialak zenbait jabetza-motari dagozkio. Jabetza psikikoak emozio, gustu eta atsekabeei buruzkoak dira, edozein dela atxikimendu edo lotze modua. Esaten da ondasunak kontrolik gabe atxikitzeak kalte zuzenak eragiten dizkiola nortasunari.[15]

Jainismoaren etika eta bost botoak

aldatu
 
Nishidhi harria, sallekhana botoak erakusten dituena, XIV. mendean, Karnatakan

Jainismoak bost betebehar etiko erakusten ditu, bost botoak deiturikoa. Boto hauek anuvratas (boto txikiak) izena dute jainista laikoentzat, eta mahavratas (boto handiak) eskale jainistentzat. Bientzat Jainismoaren agindu moralek eskubidea ematen diote fededunari izateko guru bat (maisua, kontseilaria), deva (Jina, jainkoa), doktrina, eta norbanakoa bost delitu hauetatik libre egoteko: fedeari buruzko zalantzak, Jainismoaren egiei buruzko zalantzatasuna, Jainen irakaskuntzetarako irrika zintzoa, ikaskide jainisten aintzatespena eta haren bilaketa espiritualengatik mirespena. Pertsona horrek Jainismoaren bost boto hauek ematen ditu:[5]

  1. Ahiṃsā, ez-indarkeria intentzionala" edo "lesiorik ez": jainistek hartzen duten lehen boto garrantzitsua da beste gizaki batzuei eta izaki bizidun guztiei (bereziki animaliei) kalterik ez eragitea da. Horixe da Jainismoaren betebehar etikorik handiena, eta norberaren ekintzetan ez ezik, diskurtsoan eta pentsamenduetan bortitza ez izatea eskatzen du.[36]
  2. Satya, "egia": boto hau beti egia esan behar dela adierazten du. Ezin da gezurrik esan, ezta egia ez denari buruz hitz egin ere, eta ezin da besteak gezurretan aritzera animatu ezta onartu ere.[5][15]
  3. Asteya, "ez lapurtu": jainista laiko batek ezin du bere borondatez ematen ez den ezer hartu. Are, jainista eskaleak zerbait emana zaionean ere baimena eskatu beharko du.[5]
  4. Brahmacharya, "zelibato": Sexuaren eta plazer sentsualen abstinentzia monje eta moja jainistentzat agintzen da. Laikoentzat, botoak kastitatea esan nahi du, bikotearekiko fideltasuna.[15]
  5. Aparigraha, "jabetza eza": horren barruan sartzen da ondasun material eta psikologikoekiko atxikimendurik ez izatea, gutizia eta diruzalekeria saihestuz. Monje eta moja jainistek erabat egiten diote uko jabetzari eta gizarte-harremanei, ez dute ezer eta ez daude inoren mende.[34]

Jainismoak zazpi boto gehigarri preskribatzen ditu, hiru guņa vratas (meritu-botoak) eta lau śikşā vratas.[37] Sallekhana (edo Santhara) botoa bizitzaren amaierako "heriotza erlijiosoaren" errituala da, historikoki monje eta mojek egiten zutena, baina oso gutxitan ematen dena aro modernoan.[9] Boto honetan, borondatez eta pixkanaka murrizten da elikagaiak eta likidoak hartzea, eta, ondorioz, bizitzarekin larritasunik gabe amaitzea hautatzen da.[8] Horrek arimaren etorkizuneko errenazimenduei eragiten dien karma negatiboa murrizten duela uste da.[38]

Praktikak

aldatu
 
Digambara sadhu (monjea)
 
Śvētāmbara-Deravasi sadhu (monjea)
 
Śvētāmbara-Sthanakwasi sadhu (monjea)
 
Śvētāmbara sadhviji (moja)(XX. mendearen hasiera)
 
Digambara sadhviji (moja)

Aszetismoa eta monastikotasuna

aldatu

Indiako erlijio nagusien artean, jainismoak tradizio aszetiko indartsuena izan du.[22][39] Bizitza aszetikoaren barruan sartu daiteke biluztasuna, ezta arroparen jabetza ere adierazten duena, baraua, gorputzaren nekaldia eta penitentzia. Guzti honen helburua karma zaharra erretzea eta karma berria ekoizteari uztea da, biak ere siddha ("berraragitzeetatik askatzea") eta moksha ("salbazioa") lortzeko funtsezkotzat jotzen baitira.[40]

Jainen testuek, hala nola Tattvartha Sūtra eta Uttaradhyayana Sūtra, austeritatearen eta laztasunaren inguruan xehetasunez mintzatzen dira.[22] Kanpoko sei praktika eta barneko sei praktika sarritan errepikatzen dira jainismoaren ondorengo testuetan. Kanpoko laztasunetan sartzen da barau osoa, kantitate mugatuak jatea, osagai jakin batzuk baino ez jatea, elikagai zaporetsuak ez jatea, haragiaren mortifikazioa eta haragia gordetzea (tentazio-iturri den edozer saihestuz). Barneko laztasunei dagokionez, barne hartzen ditu pekamena, aitortza, eskaleei errespetua eta laguntza ematea, ikastea, meditazioa eta gorputzetik alde egiteko asmoz desio gordeei kasurik ez egitea. Barneko eta kanpoko laztasunen zerrendak aldatu egiten dira testuen eta tradizioen arabera.[39][41] Aszetismoa desioak kontrolatzeko eta jiva (arima) garbitzeko bitarteko gisa ikusten da.[39]

Antolaketa monastikoa, sangh, lau orden multzotan sailkatua dago: sadhu (gizon aszitikoak, muni), sadhvi (emakume aszetikoak, aryika), śrāvaka (gizon laikoak), śrāvikā (emakume laikoak). Azken bi horiek gacch edo samuday izeneko erakunde monastikoetan oinarritzen dira haien aszetismoa garatzeko, hau da, eskualde mailako kongregazio jainista autonomoetan. Jainismoaren arau monastikoek aho-estalkia erabiltzea sustatu dute, baita Dandasana ere —artilezko hariak dituen makila luze bat—, bidean gerta daitezkeen inurriak eta intsektuak leunki baztertzeko.[42][8][9]

Janaria eta baraua

aldatu

Izaki bizidun guztienganako indarkeriarik ezaren eraginez, jainismoaren kultura begetarianoa izan da. Devout jainistak lakto-begetarianismoa praktikatzen dute, eta horrek esan nahi du ez dutela arrautzarik jaten, baina esnekiak onartzen dituzte ekoizpenean animalien aurkako indarkeriarik ez badago. Beganismoa sustatzen da baldin animalien ongizatea kaltetzen ez bada.[43] Jainen monjeek, mojek eta jarraitzaile batzuek sustrai barazkiak saihesten dituzte, hala nola patatak, tipulak eta baratxuria, organismo txikiak lesionatu egiten baitira landarea ateratzen denean, eta erraboila edo tuberkulu batek ernatzeko duen gaitasuna izaki bizidun altuago baten ezaugarritzat hartzen baita.[44] Monjeek eta laiko jainista aurreratuek eguzkia sartu ondoren jatea saihesten dute, ratri-bhojana-tyaga-vrata botoaren bitartez. Monjeek boto are zorrotzagoa dute eta egunean behin baino ez dute jaten.[8]

Jainistek baraua bereziki jaialdietan egiten dute.[45] Praktika horri upavasa, tapasya or vrata deitzen zaio, eta norberaren gaitasunaren arabera egin daiteke.[46] Digambarek baraua egiten dute Dasa-laksana-parvanerako, egunean otordu bat edo bi bakarrik janda, hamar egunez ur irakina bakarrik edanda, edo jaialdiaren lehen eta azken egunetan erabateko baraua eginez, aldi horretan eskale jainisten praktikak imitatuz. Śvētāmbara jainistek gauza bera egiten dute paryusanako zortzigarren egunean, samvatsari-pratikramana deritzonarekin. Ustea da praktika honek karma arimatik kentzen duela eta merezimendua ematen duela (punya). "Egun bateko" barauak 36 ordu inguru irauten du, ilunabarrean hasi eta hurrengo eguneko egunsentia baino 48 minutu lehenago arte. Laikoen artean, emakumeek zorrotzago jarraitzen dute baraua, izan ere, beren errukia eta garbitasun erlijiosoa erakustsiz, merezimendua eskuratzeaz gain, familiaren etorkizuneko ongizatea bermatzen laguntzen baitute. Erlijio-barau batzuk gizarte-talde batean eta emakume-talde batean gertatzen dira. Barau luzeak lagunek eta familiek ospatzen dituzte, zeremonia bereziekin.[45]

Meditazioa

aldatu
 
 
Ezkerrean: moja jainistak meditatzen. Eskuinean: X. mendeko Gommateshwara estatua meditazioaren Kayotsarga jarrera irudikatzen duena.

Jainismoak beharrezkotzat jotzen du meditazioa (dhyana), baina haren helburuak budismoaren eta hinduismoaren oso bestelakoak dira.[9] Jainismoan, meditazioa kezkatuago dago atxikimendu karmikoak eta jarduera geldiaraztearekin, ez ordea, beste erlijio indiar batzuetan, eraldaketa ulertzeko edo autorrealizazio bitarteko gisa.[9] Padmanabh Jainiren arabera, Sāmāyika "meditazio-aldi laburren" praktika da eta siksavrata (murrizketa erritu) parte da jainismoan.[8] Sāmāyikaren helburua oreka lortzea da eta hori siksavrataren barruan dago. Sāmāyika errituala gutxienez egunean hiru aldiz egiten dute eskaleek; laikoek, berriz, beste erritu-praktika batzuekin batera egiten dute, hala nola Puja erritualean, Jain tenplu batean, eta karitate-lanak egitean.[15] Johnsonen arabera, jainista gisan, sāmāyikak meditazioa baino gehiago adierazten du, eta jainista batentzat "aldi baterako estatus aszetikoa bereganatzeko" borondatezko errituala da.[41]

Erritualak eta gurtzak

aldatu
 
Bahubali estuaren oinean otoitz egiten

Jainismoaren sektetan erritu asko daude. Dundasen arabera, Śvētāmbara jainisten artean erritual laikoak "balio aszektikoz erabat josia" dago. Erritual hauetan, tirthankarasen bizitza aszektikoa berreskuratu edo ospatzeaz gain, aszetimoaren bizitza psikologiko eta fisikoari gerturapena gertatzen da.[9] Azken erritua sallekhana izena du, elikagaiak eta edariak modu aszetikoan uztearen ondoriozko heriotza erlijiosoa.[8] Digambara jainistek gai berari jarraitzen diote, baina bizi-zikloa eta erlijio-errituak hinduismoaren liturgiatik hurbilago daude. Gainjartze hori batez ere bizi-zikloko erritualetan gertatzen da (igarotze-errituak), eta seguru asko, gizarte jainistak eta hinduistak elkarren ondoan bizi eta gainjarri egin zirelako garatu zen.[45]

Jainistek jainko ugari gurtzeko errituak erabiltzen dituzte.[8] Bereziki jinak gurtzen dituzte. Jainismoan, Jina bat deva gisa ez da avatar bat (haragitzea), tirthankara aszetiko batek lortu zuen orojakintza egoerarik altuena baizik. 24 tirthankaretatik, jainistek lau hauek gurtzen dituzte batez ere: Mahāvīra, Parshvanatha, Neminatha eta Rishabhanatha.[9] Santuen ez tirthankara artean, Bahubali debozio-kultua ohikoa da Digambara jainisten artean.[22] Panch Kalyanaka erritualek tirthankara bizitzako bost gertakizunak gogorarazten dituzte, besteak beste, Panch Kalyanaka Pratishtha Mahotsava, Panch Kalyanaka Puja eta Snatrapuja.[4]

Oinarrizko errituala darsana da (ikusi), eta hor sartzen dira Jina, beste iaksak, beste jainko eta jainkosa batzuk, hala nola Brahmadeva, Viras,Padmavati, Ambika eta 16 Vidyadevi (Sarasvati eta Lakshmi barne).[45][47] Terapanthi Digambarasek tirthankaretara mugatzen dute beren erritu-gurtza.[18] Gurtze-erritualari devapuja deitzen zaio, eta jainismoaren azpitradizio guztietan agertzen da. Normalean, jainiar laikoak Derasarko santutegian (tenplu jainista) sartzen dira arropa soilekin eta oin biluzietan, eskaintzaz betetako plater batekin, irauli egiten da, namaskarra esaten da, letania eta otoitzak osatzen dituzte, batzuetan tenpluko apaizak lagunduta, eskaintzak utzi eta gero irten egiten dira.[8]

Jainismoaren praktiketan irudien abhisheka (bainu zeremoniala) egitea sartzen da.[48] Jainismoaren sekta batzuek pujari bat erabiltzen dute (upadhye ere esaten zaio), hindua izan daitekeena, tenpluan apaizlanak egiteko.[49] Kultu landuenak eskaintza hauek izan ohi ditu: arroza, fruta fresko eta lehorra, loreak, kokoa, gozokiak eta dirua. Batzuek kanfordun lanpara bat piztu eta sandalo pastarekin babes markak egin ditzakete. Debotoek jainismoaren testuak ere errezitatzen dituzte, batez ere tirthankarren bizitza-istorioak.[50][45]

Jainista tradizionalek, budistek eta hinduek bezala, mantren eraginkortasunean sinesten dute, eta uste dute soinu eta hitz batzuk berez babesgarriak, boteretsuak eta espiritualak direla.[9] Mantra ospetsuena, Jainismoaren hainbat sektetan erabat onartua, "bost omenaldien" mantra da (panca namaskara), betierekoa dela uste dena eta lehen tirthankararen garaitik existitzen dena. Erdi Aroko gurtze-praktiketan Rishi-mandalaren diagrama tantrikoak egiten ziren, tirthankarak barne.[51] Jainismoaren tradizio tantrikoek mantra eta errituak erabiltzen dituzte bizitza berrietan merezimendua metatzeko.[22]

Jaialdiak

aldatu
 
as Lakshana (Paryushana) ospakizuna, Estatu Batuetako Jainismo Gunean, New Yorken

Svetambarentzat urteko jaialdirik garrantzitsuena Paryushana da, Digambarek Dasa lakshana parvaizenez ezagutzen dutena. Indiako egutegiaren Bhadrapada izenko hilabetearen 12. ilargiaren ondotik ospatzen da. Hori, normalean, egutegi gregorianoan, abuztuan edo irailean tokatzen da.[18][52] Zortzi egun irauten du Svetambarentzat eta hamar egun Digambarentzat. Laikoek laguntzen eta otoitz egiten duten unea da. Bost botoak nabarmendu egiten dira denbora horretan. Svetambarek Kalpasūtrak errezitatzen dituzte eta Digambarek beren testuak irakurtzen dituzte. Jaialdi honetan, jainistek ahalegin berezia egiten dute beste bizimodu batzuekiko ankerkeria ekiditeko, lotutako animaliak askatuz eta haien hiltzea saihestuz.[18]

Barkamena

Izaki guztiak barkatzen ditut,
barka nazatela haiek ni.
Mundu honetan guztiak dira nire lagunak.
Ez dut etsairik.

— Jaialdi jainistetako azken eguneko otoitza[53]

Azken egunean, Samvatsari izeneko otoitz- eta meditazio-saio fokatua egiten da. Jainistek pekamen-eguntzat hartzen dute, besteei barkamena eskaintzen diete, izaki bizidun guztiei barkamena bilatzen dute, barkamena eskatzen dute bai fisikoki eta bai buruz, eta mundu guztia lagun gisa tratatzea erabakitzen dute. Barkamena Micchami Dukkadam edo Khamat khamna esanez eskatzen da. Horrek zera esan nahi du: "Pentsamenduan, hitzean edo ekintzan modu kontziente edo inkontzientean mindu bazara, orduan zure barkamena bilatzen dut". Paryushanaren esanahi literala "tolerantzia" edo "elkartzea" da.[22]

Mahavir Janma Kalyanak jaialdian Mahāvīraren jaiotza ospatzen du. Indiako egutegi tradizionalaren Chaitra hilabetearen 13. egunean ospatzen da. Hori, normalean, egutegi gregoriarreko martxoan edo apirilean gertatzen da. Jain tenpluak bisitatzea, santutegietara erromesaldia egitea, jainismoaren taldearen testuak irakurtzea eta abar egiten da jaialdi honetan. Biharren dagoen Kundagrameko jaioterri ospetsuan, Patnaren iparraldean, jainistek ospakizun bereziak egiten diztuzte. Dipawaliren biharamuna Mahāvīraren moksharen lorpenaren urteurrentzat hartzen dute. Diwali jaialdi hindua ere egun berean ospatzen da (Kartika Amavasya). Tenpluak, etxeak, bulegoak eta dendak dijez (olio lanpara txikiak) apaintzen dituzte. Argiak ezagutzaren edo ezjakintasuna ezabatzearen sinboloak dira. Gozokiak banatzen dira. Diwaliren goizean, Mahāvīraren alde otoitz egin ondoren, Nirvan Ladooa eskaintzen da mundu osoko tenplu jainista guztietan. Jainismoan, urte berria Diwaliaren ondoren asten da. Jainistek antolatutako beste jaialdi batzuk Akshaya Tritiya eta Raksha Bandhan dira, komunitate hinduen antzekoak.[54][18]

Tradizioak eta sektak

aldatu
 
Digambara Mahāvīra ikonografia
 
Śvētāmbara Simandhar Swami ikonografia

Jainismoa bi sinesbide handitan banatzen da: Digambara eta Śvētāmbara. Digambarako tradizioko monjeek ez dute arroparik janzten. Digambarako sektako emakumeen monasterioek josturarik gabeko sari zuriak janzten dituzte eta aryika izena ematen zaie emakume hauei. Śvētāmbara moja eta monjeek, aldiz, pieza bakarreko arropa zuria daramate.[9]

Chandragupta Mauryaren erregealdian, tradizio jainistak dio Acharya Bhadrabahuk 12 urteko gosete bat iragarri zuela eta Karnatakara joan zela bere jarraitzaileekin batera. Uste da Sthulabhadra, Acharya Bhadrabahuko ikasle bat, Magadhan egon zela.[55] Geroago, kondairaren arabera, Acharya Bhadrabahuren jarraitzaileak itzuli zirenean, ohartu ziren Magadhan egon zirenak arropa zuria erabiltzen hasi zirela, eta hori onartezina gertatu zen biluzik zeuden gainerakoentzat. Hala uste dute jainistek Digambararen eta Śvētāmbararen zizma gertatu zela, eta lehenengoak biluzik zihoazen artean, bigarrenak arropa zuriak janzten hasi zirenean.[9] Digambarek ikusi zuten hori guztia jainismoaren aparigraha tenetaren aurka zegoela, izatez, inongo jabetzarik ez izatearen printzipioak arropa bera ere barne hartzen baitu, eta hala, derrigorrezko erabateko biluztasuna behartzen du. IV. mendean, Valabhiko Kontzilioa Śvētāmbarek antolatu zuen, eta Digambarak ez ziren agertu. Kontzilioan, Śvētāmbarek euren testu kanokikoak aukeratu zituzte, ostean Digambarek errefusatu zituztenak. Uste da kontzilio horrek jainismoaren bi tradizio handi horien arteko zisma historikoa gauzatu zuela.[21][24]

Digambarak eta Śvētāmbarak desberdintzen dira beren praktiketan eta janzkeran,[56][57] irakaskuntzen interpretazioetan, eta jainismoaren historian, batez ere tirthankarei dagokion horretan.[8][58] Fraide-bizitzari buruzko arauak eta ikonografia desberdinak dira.[18] Śvētāmbarek emakumezko eskale gehiago izan dituzte gizonezkoak baino,[22] eta Digambarek, aldiz, gizonezko monje gehiago izan dituzte uste baitute gizonezkoak arimaren askapenetik hurbilago daudela.[59][60] Śvētāmbarek uste dute emakumeek ere askapena lor dezaketela aszetismoaren bidez,[60][9] eta diotenez, 19. tirthankara, Mallinatha, emakumea zen,[61] Digambarek erabat ukatzen dutena.[62]



Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ (Ingelesez) Yandell, Keith E.. (2002-01-22). Philosophy of Religion: A Contemporary Introduction. Routledge ISBN 978-1-134-82723-7. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  2. ↑ (Ingelesez) Sinha, Jadunath. (1986-11-30). Indian Psychology. Motilal Banarsidass ISBN 978-81-208-0165-3. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  3. ↑ a b c (Ingelesez) Grimes, John. (1996). A Concise Dictionary of Indian Philosophy: Sanskrit Terms Defined in English. SUNY Press ISBN 0-7914-3068-5..
  4. ↑ a b (Ingelesez) Jain, Champat Rai. (1917). The Practical Path. Central Jaina Publishing House (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  5. ↑ a b c d (Ingelesez) Glasenapp, Helmuth von. (1999). Jainism: An Indian Religion of Salvation. Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-1376-2. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  6. ↑ (Ingelesez) Doniger, Wendy; O'Flaherty, Wendy Doniger. (1980-01-01). Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions. University of California Press ISBN 978-0-520-03923-0. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  7. ↑ a b (Ingelesez) Glasenapp, Helmuth von. (1999). Jainism: An Indian Religion of Salvation. Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-1376-2. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q (Ingelesez) Jaini, Padmanabh S.. (1998). The Jaina Path of Purification. Motilal Banarsidass Publishe ISBN 978-81-208-1578-0. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y (Ingelesez) Dundas, Paul. (2003-09-02). The Jains. Routledge ISBN 978-1-134-50165-6. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  10. ↑ (Ingelesez) Bailey, William. (2014-05-31). The Theological Universe. Lulu.com ISBN 978-1-304-50042-7. (Noiz kontsultatua: 2024-01-15).
  11. ↑ a b S.A. JAIN. (1992). Reality. Jwalamalini Trust (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  12. ↑ (Ingelesez) Jain, Vijay K.. (2011). Acharya Umasvami’s Tattvarthsutra आचार्य उमास्वामी विरचित "तत्त्वार्थसूत्र": With Hindi and English Translation. Vikalp Printers ISBN 978-81-903639-2-1. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  13. ↑ a b (Ingelesez) Sethia, Tara. (2004). Ahiṃsā, Anekānta and Jainism. Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-2036-4. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  14. ↑ a b Long, Jeffery D.. (2013). Jainism: An Introduction. I.B. Tauris ISBN 978-0-85771-392-6..
  15. ↑ a b c d e f (Ingelesez) Shah, Natubhai. (1998). Jainism: The World of Conquerors. Sussex Academic Press ISBN 978-1-898723-31-8. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  16. ↑ (Ingelesez) Inc, Merriam-Webster. (1999). Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions. Merriam-Webster ISBN 978-0-87779-044-0. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  17. ↑ (Ingelesez) Champat Rai Jain. (1929). The Practical Dharma. THE INDIAN PRESS, LTD. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  18. ↑ a b c d e f (Ingelesez) Dalal, Roshen. (2010). The Religions of India: A Concise Guide to Nine Major Faiths. Penguin Books India ISBN 978-0-14-341517-6. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  19. ↑ (Ingelesez) Heinrich Zimmer. (1952). Philosophy of India by Heinrich Zimmer. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  20. ↑ (Ingelesez) Rankin, Aidan D.; Mardia, Kanti V.. (2013-06-28). Living Jainism: An Ethical Science. John Hunt Publishing ISBN 978-1-78099-911-1. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  21. ↑ a b (Ingelesez) Fohr, Sherry. (2015-01-29). Jainism: A Guide for the Perplexed. Bloomsbury Publishing ISBN 978-1-4742-2755-1. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  22. ↑ a b c d e f g (Ingelesez) Cort, John E.. (2001-03-22). Jains in the World: Religious Values and Ideology in India. Oxford University Press ISBN 978-0-19-803037-9. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  23. ↑ a b (Ingelesez) Markham, Ian S.; Sapp, Christy Lohr. (2009-05-26). A World Religions Reader. John Wiley & Sons ISBN 978-1-4051-7109-0. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  24. ↑ a b c (Ingelesez) Price, Joan. (2010-02-17). Sacred Scriptures of the World Religions: An Introduction. A&C Black ISBN 978-0-8264-2354-2. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  25. ↑ (Ingelesez) Sundararajan, K. R.; Mukerji, Bithika. (2003). Hindu Spirituality: Postclassical and Modern. Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-1937-5. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  26. ↑ (Ingelesez) Winternitz, Moriz. (1981). A History of Indian Literature. Motilal Banarsidass Publishe ISBN 978-81-208-0265-0. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  27. ↑ (Ingelesez) Taylor, Bron. (2008-06-10). Encyclopedia of Religion and Nature. A&C Black ISBN 978-1-4411-2278-0. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  28. ↑ (Ingelesez) Sethia, Tara. (2004). Ahiṃsā, Anekānta and Jainism. Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-2036-4. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  29. ↑ (Ingelesez) Jain Philosophy | Internet Encyclopedia of Philosophy. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  30. ↑ (Ingelesez) The Metaphysics of Paradox: Jainism, Absolute Relativity, and Religious Pluralism. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  31. ↑ (Ingelesez) Matilal, Bimal Krishna. (1990). Logic, Language, and Reality: Indian Philosophy and Contemporary Issues. Motilal Banarsidass ISBN 978-81-208-0008-3. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  32. ↑ (Ingelesez) Balcerowicz, Piotr. (2015-09-16). Early Asceticism in India: Ājīvikism and Jainism. Routledge ISBN 978-1-317-53853-0. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  33. ↑ (Ingelesez) Matilal, Bimal Krishna; Ganeri, Jonardon; Tiwari, Heeraman. (1998-01-01). The Character of Logic in India. SUNY Press ISBN 978-0-7914-3739-1. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  34. ↑ a b (Ingelesez) Long, Jeffery D.. (2013-03-22). Jainism: An Introduction. I.B.Tauris ISBN 978-0-85773-656-7. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  35. ↑ (Ingelesez) Shah, Natubhai. (2004). Jainism: The World of Conquerors. Motilal Banarsidass Publishe ISBN 978-81-208-1938-2. (Noiz kontsultatua: 2024-01-17).
  36. ↑ (Ingelesez) Jain, Vijay K.. (2012-01-01). Acharya Amritchandra's Purushartha Siddhyupaya आचार्य अमृतचन्द्रसूरी विरचित "पुरुषार्थसिद्धयुपाय": Realization of the Pure Self, With Hindi and English Translation. Vikalp Printers ISBN 978-81-903639-4-5. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  37. ↑ Justice T.K. Tukol. (2000). Sallekhanā is not Suicide. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  38. ↑ (Ingelesez) Williams, Robert. (1991). Jaina Yoga: A Survey of the Mediaeval Śrāvakācāras. Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-0775-4. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  39. ↑ a b c (Ingelesez) Qvarnström, Olle. (2003). Jainism and Early Buddhism: Essays in Honor of Padmanabh S. Jaini. Jain Publishing Company ISBN 978-0-89581-956-7. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  40. ↑ (Ingelesez) Balcerowicz, Piotr. (2015-09-16). Early Asceticism in India: Ājīvikism and Jainism. Routledge ISBN 978-1-317-53853-0. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  41. ↑ a b (Ingelesez) Johnson, W. J.. (1995). Harmless Souls: Karmic Bondage and Religious Change in Early Jainism with Special Reference to Umāsvāti and Kundakunda. Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-1309-0. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  42. ↑ (Ingelesez) Jain, Vijay K.. (2013-04-13). Ācārya Nemichandra's Dravyasaṃgraha आचार्य नेमिचन्द्र विरचित "द्रव्यसंग्रह": With Authentic Explanatory Notes. Vikalp Printers ISBN 978-81-903639-5-2. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  43. ↑ (Ingelesez) Voorst, Robert E. Van. (2014-01-01). RELG: World. Cengage Learning ISBN 978-1-305-43702-9. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  44. ↑ (Ingelesez) Sangave, Vilas Adinath. (1980). Jaina Community: A Social Survey. Popular Prakashan ISBN 978-0-317-12346-3. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  45. ↑ a b c d e (Ingelesez) Wiley, Kristi L.. (2009-06-17). The A to Z of Jainism. Scarecrow Press ISBN 978-0-8108-6337-8. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  46. ↑ (Ingelesez) Singh, Ram Bhushan Prasad. (2008). Jainism in Early Medieval Karnataka: C. A.D. 500-1200. Motilal Banarsidass Publishe ISBN 978-81-208-3323-4. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
  47. ↑ (Ingelesez) Mishra, Susan Verma; Ray, Himanshu Prabha. (2016-08-05). The Archaeology of Sacred Spaces: The temple in western India, 2nd century BCE–8th century CE. Routledge ISBN 978-1-317-19374-6. (Noiz kontsultatua: 2024-02-01).
  48. ↑ (Ingelesez) Art, Los Angeles County Museum of; Pal, Pratapaditya. (1986-01-01). Indian Sculpture: Circa 500 B.C.-A.D. 700. University of California Press ISBN 978-0-520-05991-7. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  49. ↑ (Ingelesez) Salvadori, Cynthia. (1989). Through Open Doors: A View of Asian Cultures in Kenya. Kenway Publications ISBN 978-9966-848-05-5. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  50. ↑ (Ingelesez) Babb, Lawrence A.. (1996-08-01). Absent Lord: Ascetics and Kings in a Jain Ritual Culture. University of California Press ISBN 978-0-520-91708-8. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  51. ↑ «Studying Jainism and Its Tantric Ritual Diagrams in India | Yale Graduate School of Arts & Sciences» web.archive.org 2017-01-30 (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  52. ↑ (Ingelesez) Melton, J. Gordon. (2011-09-13). Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations. ABC-CLIO ISBN 978-1-59884-205-0. (Noiz kontsultatua: 2024-02-08).
  53. ↑ (Ingelesez) Dalal, Roshen. (2010). The Religions of India: A Concise Guide to Nine Major Faiths. Penguin Books India ISBN 978-0-14-341517-6. (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
  54. ↑ (Ingelesez) Pechilis, Karen; Raj, Selva J.. (2013). South Asian Religions: Tradition and Today. Routledge ISBN 978-0-415-44851-2. (Noiz kontsultatua: 2024-02-09).
  55. ↑ (Ingelesez) Clarke, Peter B.; Beyer, Peter. (2009-05-07). The World's Religions: Continuities and Transformations. Taylor & Francis ISBN 978-1-135-21100-4. (Noiz kontsultatua: 2024-02-19).
  56. ↑ (Ingelesez) Jones, Constance; Ryan, James D.. (2006). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing ISBN 978-0-8160-7564-5. (Noiz kontsultatua: 2024-02-22).
  57. ↑ (Ingelesez) Shah, Umakant Premanand. (1987). Jaina-rūpa-maṇḍana. Abhinav Publications ISBN 978-81-7017-208-6. (Noiz kontsultatua: 2024-02-22).
  58. ↑ (Ingelesez) Jain, Kailash Chand. (1991). Lord Mahāvīra and His Times. Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-0805-8. (Noiz kontsultatua: 2024-02-22).
  59. ↑ (Ingelesez) Flügel, Peter. (2006-02-01). Studies in Jaina History and Culture: Disputes and Dialogues. Routledge ISBN 978-1-134-23552-0. (Noiz kontsultatua: 2024-02-22).
  60. ↑ a b (Ingelesez) Harvey, Graham. (2016-04-08). Religions in Focus: New Approaches to Tradition and Contemporary Practices. Routledge ISBN 978-1-134-93690-8. (Noiz kontsultatua: 2024-02-22).
  61. ↑ (Ingelesez) Vallely, Anne. (2002-01-01). Guardians of the Transcendent: An Ethnography of a Jain Ascetic Community. University of Toronto Press ISBN 978-0-8020-8415-6. (Noiz kontsultatua: 2024-02-22).
  62. ↑ (Ingelesez) Vyas, R. T.. (1995). Studies in Jaina Art and Iconography and Allied Subjects in Honour of Dr. U.P. Shah. Abhinav Publications ISBN 978-81-7017-316-8. (Noiz kontsultatua: 2024-02-22).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Jainismo&oldid=9603913"(e)tik eskuratuta