TUTU ÑÀ NDÁTAXI YITYÍ
ÑÀ KUVI KÀ'YÌ TU'UN SAVI
ESTUDIOS E INVESTIGACIONES
Primera edición: 2022
Producción:
Secretaría de Cultura
Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
D.R. © 2022 de la presente edición
Secretaría de Cultura
Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
Privada de Relox 16-A, 5° Piso
Col. Chimalistac, C.P. 01070
Ciudad de México
Las características gráficas y tipográficas de esta edición son propiedad
del Instituto Nacional de Lenguas Indígenas de la Secretaría de Cultura
Todos los Derechos Reservados. Queda prohibida la reproducción
total o parcial de esta obra por cualquier medio o procedimiento,
comprendidos la reprografía y el tratamiento informático, la
fotocopia o la grabación, sin la previa autorización por
escrito de la Secretaría de Cultura / Instituto
Nacional de Lenguas Indígenas
ISBN: En trámite
Edición especial
Impreso y hecho en México
Ejemplar de distribución gratuita, prohibida su venta
Secretaría de Cultura
Alejandra Frausto Guerrero
Secretaria
Instituto Nacional
de Lenguas Indígenas
Juan Gregorio Regino
Director General
Rosa Almandina Cárdenas Demay
Coordinadora General
de Políticas Lingüísticas
Alma Rosa Espíndola Galicia
Coordinadora General
de Concertación
Nicandro González Peña
Director de Investigación
De acuerdo con el Catálogo de las lenguas indígenas nacionales: variantes lin-
güísticas de México con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas,
publicado en el Diario Oficial de la Federación el 14 de enero de 2008, los textos
incluidos en la presente publicación corresponden a la agrupación lingüística
mixteco <Tuꞌun Savi>.
Fernando Ivan Dupotex Herrera
Diseño de portada
Jéssica Mitzy Reyes Juárez
Formación editorial
TUTU ÑÀ NDÁTAXI YITYÍ
ÑÀ KUVI KÀ'YÌ TU'UN SAVI61
1 Ndí kuvi kuni ñúꞌú na ña xa yíyo xìnaꞌa ña ndàsaa xì káꞌàn na xíꞌin
Tuꞌun Savi, ña káán ña tuꞌun ndinuꞌu ña Ñuu Savi kúu ña ndá taxi yityí
ña ndàsaa ku ña nani yó na Ñuu Savi.
Asesor lingüista:
Amadeo Guadalupe Joaquina
Comité Redactor de Norma:
Amadeo Guadalupe Joaquina
Rolando Moreno Jerónimo
Juan Julián Caballero
Crescenciano Hernández Cuevas
Rodrigo Vázquez Peralta
Alfonso Contreras Cruz
Comisión Revisora de Norma:
Amadeo Guadalupe Joaquina
Juan Julián Caballero
Traductores
Laurencio Gálvez Alarcón
Leonardo Constancio Dolores
Martina Gálvez Salazar
Rolando Moreno Jerónimo
Araceli Juárez Chávez
Bernardo Galindo Sánchez
Félix Raymundo Martínez Marroquín
José Luis Feliciano Bautista
Coordinación
Bernardo Galindo Sánchez
Nicandro González Peña
En memoria
Agustín Calixto Candia (q.e.p.d.)
Alonso Solano González (q.e.p.d.)
Benito Narciso Morales (q.e.p.d.)
Elias Virgilio Sánchez Cruz (q.e.p.d.)
José Santiago López Bautista (q.e.p.d.)
Jovito Santos Reyes (q.e.p.d.)
Maximino Sánchez Ventura (q.e.p.d.
Melquiadez Romero Librado (q.e.p.d.)
Pedro Constancio López Ortiz (q.e.p.d.)
Ramón Hernández López (q.e.p.d)
Rufino Domínguez Santos (q.e.p.d.)
Vicente Paulino Casiano Franco (q.e.p.d.)
Participantes
Alfonso Contreras Cruz
Alfredo González Nicolás
Álvaro Bernardo Aparicio Martínez
Amadeo Guadalupe Joaquina
Andrés Morales Gálvez
Benito Sandoval Vasquez
Bernardina Santiago Rojas
Bernardo Galindo Sánchez
Cándido Castañeda Cantú
Cirilo Vivar Flores
Cleofas García Apolinar
Crescenciano Hernández Cuevas
Eleuterio Melitón García
Elizabeth Bonilla Lázaro
Ernestina Simón Vásquez
Elpidio de Jesús Benito
Francisca Domínguez Raymundo
Gabriel Caballero Morales
Gaudencio Sirenio Pioquinto
Herminia Rojas Santos
Hilarino Pérez López
Josefina Peñabronce Castañeda
Juana Caamaño Sandoval
Juan Julián Caballero
Juana Mendoza Ruiz
Laurencio Gálvez Alarcón
Leonardo Constancio Dolores
Margarito González Palacio
Mario Solano Solano
Martina Gálvez Salazar
Pascuala Sánchez Hernández
Rey Rómulo Vázquez
Roberto Chávez Hernández
Rodrigo Vázquez Peralta
Rolando Moreno Jerónimo
Santiago García Reyes
Severiano Cuellar Mendoza
Taurino Rojas González
Ubaldo López García
Victorio Mendoza Mendoza
Yolanda Martha Hipólito Martínez
El Instituto Nacional de Lenguas Indígenas, con fundamento en
lo dispuesto por los artículos 2° de la Constitución Política de los
Estados Unidos Mexicanos; 1°, 2°, 4°, 5°, 6°, 7°, 9°, 11°, 12°, 13° y
14° incisos a), c) y f) de la Ley General de Derechos Lingüísticos
de los Pueblos Indígenas; 1°, 3° y 45° de la Ley Orgánica de la
Administración Pública Federal; 1°, 2°, 11°, 14°, 22° y 59° fracción
II de la Ley Federal de las Entidades Paraestatales; artículos 3°
y 4° de la Ley Federal de Procedimiento Administrativo; 22° del
Reglamento de la Ley Federal de las Entidades Paraestatales y 1°,
19°, 21° y 24°
del Estatuto Orgánico del Instituto Nacional de Lenguas Indígenas; y
Considerando
Que la Convención Americana de Derechos Humanos, suscrita en
Costa Rica en 1969, de la cual el Estado mexicano es parte desde
el año 1981, señala el compromiso de los Estados parte a respetar
los derechos y libertades reconocidos en ésta y a garantizar su
libre y pleno ejercicio a toda persona sujeta a su jurisdicción, sin
discriminación alguna por motivos de raza, color, sexo, idioma
o religión; y que la misma establece el derecho lingüístico de
las personas para ser asistidas por intérpretes en los juicios en
los que sean parte.
Que el Convenio 169 sobre Pueblos Indígenas y Tribales en
Países Independientes, adoptado el 27 de junio de 1989 por la
Conferencia General de la Organización Internacional del
Trabajo y ratificado por el Estado mexicano el 11 de julio
de 1990, establece la participación de los pueblos indígenas,
interesados en una acción coordinada y sistemática, para
proteger sus derechos, garantizar el respeto a su integridad; y
que los gobiernos de los países que lo ratifiquen deben tomar
las medidas necesarias para asegurar que los individuos de estos
pueblos tengan la oportunidad de leer y escribir en su lengua
materna o la de su comunidad y la oportunidad de llegar a
dominar la lengua nacional o una de las lenguas oficiales del
país; así como la adopción de disposiciones tanto para preservar
las lenguas indígenas de los pueblos interesados, como para
promover el desarrollo y la práctica de las mismas.
Que por decreto publicado en el Diario Oficial de la Federación
el 14 de agosto de 2001, se reformó y adicionó la Constitución
Política de los Estados Unidos Mexicanos, determinando
el carácter único e indivisible de la Nación Mexicana, su
composición pluricultural sustentada en sus pueblos indígenas,
y reconociendo sus derechos.
Que uno de los derechos de los pueblos y las comunidades
indígenas que reconoce el apartado “A” del artículo 2° de nuestra
Carta Magna es la libre determinación y, en consecuencia,
la autonomía para preservar y enriquecer sus lenguas,
conocimientos, así como todos los elementos que constituyen
su cultura e identidad.
Que el 13 de marzo de 2003 se publicó en el Diario Oficial de la
Federación, la Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos
Indígenas, que reconoce y protege los derechos lingüísticos
individuales y colectivos de los pueblos y comunidades
indígenas.
Que con dicha Ley se crea el Instituto Nacional de Lenguas
Indígenas (INALI) como un organismo público descentralizado
con personalidad jurídica y patrimonio propio, con el objeto de
promover el fortalecimiento, la preservación y el desarrollo de
las lenguas indígenas que se hablan en el territorio nacional;
el conocimiento y disfrute de la riqueza cultural de la Nación,
y de asesorar a los tres órdenes de gobierno para articular las
políticas públicas necesarias en la materia.
Que el INALI tiene entre sus atribuciones diseñar estrategias
e instrumentos para el desarrollo de las lenguas indígenas
nacionales, en coordinación con los tres órdenes de gobierno y
con los pueblos y comunidades indígenas; así como la de elaborar
y promover la producción de gramáticas, la estandarización
de escrituras, la promoción de la lectoescritura en lenguas
indígenas nacionales conforme a lo establecido en el artículo
14° incisos a), c) y f) de la Ley General de Derechos Lingüísticos
de los Pueblos Indígenas.
Que el 14 de enero de 2008 en el Diario Oficial de la Federación
se publicó el Catálogo de las Lenguas Indígenas Nacionales.
Variantes lingüísticas de México con sus autodenominaciones
y referencias geoestadísticas, en donde se consignan: a) las
11 familias lingüísticas, b) las 68 agrupaciones lingüísticas
correspondientes a dichas familias; y c) las 364 variantes
lingüísticas pertenecientes a este conjunto de agrupaciones.
Que el Estatuto Orgánico del Instituto Nacional de Lenguas
Indígenas establece la estructura básica, las facultades y
funciones del instituto, donde se señala su atribución para
coordinar e impulsar la normalización en lenguas indígenas
nacionales, y promover, en coordinación con las comunidades
de hablantes, los estudiosos de la lengua y las instituciones de
educación, la normalización de las lenguas indígenas nacionales.
Que la incorporación de las lenguas maternas de los pueblos
indígenas a los ámbitos gubernamentales: normativo, administrativo,
educativo, justicia, salud, entre otros, requiere disponer de
herramientas que garanticen el uso cotidiano de la lengua tanto
en la dimensión oral como escrita con el objetivo de favorecer de
manera efectiva su uso en los ámbitos privado y público.
Que al ampliar el uso de las convenciones ortográficas para
la escritura de las lenguas indígenas se busca fortalecer las
iniciativas y decisiones de los pueblos indígenas para enriquecer
sus lenguas, conocimientos y todos los elementos que constituyen
su cultura e identidad.
Que el INALI promueve, con las normas de escritura de
las lenguas indígenas nacionales, la obtención de acuerdos
socializados en torno a las convenciones ortográficas que
propicien y amplíen el uso escrito de las lenguas y permitan a sus
usuarios avanzar de forma segura y expedita en la recuperación
y/o apropiación de mayores ámbitos de uso.
Que con las normas de escritura de las lenguas indígenas
nacionales se propicia la generación de conocimiento,
reconocimiento y valoración de la diversidad lingüística del país;
así como la difusión y revitalización de las lenguas indígenas
nacionales.
Que con las normas de escritura de las lenguas indígenas
nacionales se dota a los pueblos y comunidades indígenas de
un soporte fundamental que amplíe el uso de la lengua y que
posibilite avanzar tanto en su desarrollo como en nuevos campos:
el científico, el tecnológico y el jurídico; en concordancia con las
necesidades comunicativas actuales.
Que las normas de escritura contribuyen a incrementar el
prestigio social de las lenguas indígenas nacionales; inciden en
la expansión del registro escrito y en el acceso a medios para la
fijación de textos.
Que el acceso a las normas de escritura de las lenguas indígenas
nacionales permite conocer las convenciones ortográficas,
promover la práctica de la escritura y la lectura en las lenguas
indígenas y el uso de las toponimias propias de la lengua, siendo
estos elementos indispensables en la recuperación y adquisición
de ámbitos de uso hasta ahora restringidos a la mayoría de las
lenguas nacionales.
Que al promover la normalización de las convenciones
ortográficas de los sistemas de escritura de las lenguas indígenas
nacionales no se pretende homogeneizar los recursos lingüísticos,
sino estandarizar los criterios para usar dichos recursos.
Que la lengua escrita es un medio fundamental e indispensable para
el ejercicio de los derechos lingüísticos de los pueblos indígenas.
Que el pueblo Ñuu Savi (mixteco) cuenta con una población
de 517,665 hablantes (Censo General de Población y Vivienda,
INEGI 2015), asentados en los estados de Guerrero, Puebla y
Oaxaca.
Que los y las hablantes de la lengua Tuꞌun Savi (mixteco),
principalmente los académicos y académicas con formación en
posgrados, han sido muy activos en el desarrollo y difusión de
su lengua, para lo cual conformaron grupos de trabajo desde los
años ochenta para promoverla, ya que se encuentra en riesgo
de desaparición.
Que en el plano lingüístico la lengua Tuꞌun Savi pertenece a la
familia oto-mangue y cuenta con 81 variantes, como lo consigna
el Catálogo de Lenguas Indígenas Nacionales. Su norma se
conformó con la participación de los maestros de educación
bilingüe y el consenso de los hablantes quienes, en su conjunto,
establecieron el alfabeto y otros elementos necesarios para la
escritura de su lengua.
Por lo anteriormente expuesto y con fundamento en el artículo
14 inciso f) de la Ley General de Derechos Lingüísticos de los
Pueblos Indígenas, el INALI emite la Norma de escritura del Tuꞌun
Savi (mixteco).
ÑÀ NDÁKUÀꞋA YITYÍ
Ñ à tyiñu kéꞌé veꞌe káꞌnu naní Instituto Nacional de Lenguas
Indígenas kú iin ña yóꞌo, vitin ndákuàꞌa ña tutu nùú vàxi
yityí ñà kuvi kaꞌyí yó Tuꞌun Savi, tutu yóꞌo nì xìnu ña xàꞌá tyiñu
kìxáꞌa ñà koo iin tutu ndátaxi yityí ñà kaꞌyí yó Tuꞌun Savi,
xíꞌin ñà yóꞌo nákòo yuꞌù ndiꞌi na káꞌàn tuꞌun yóꞌo ña kuvi kàꞌyì
Tuꞌun Savi yóꞌo. Ndáyaꞌvi ní tutu yóꞌo nùú ndiꞌi na Ñuu Savi, tyi
ndákòo iin yityí ñà kàꞌyì iin tuꞌun sáama ní kuàꞌá nùú nà káꞌàn
ñaꞌá Ñuu Kóꞌyo. Xíꞌin tutu yóꞌo kuvi kundaa ñini yó ndátyún
káꞌàn inka nà yuvi Tùꞌun Savi yóꞌo, ta saá ndáyaꞌvi ka tuꞌun yóꞌo
nùú ndiꞌi na káꞌàn Tuꞌun Savi. Xíꞌin ñà yóꞌo kuvi kàꞌyì yóꞌo, saá
ùn taxi yó ndiꞌi xàꞌá ña, ta kàꞌàn saá ka ñaꞌá ñà Ñuu Savi.
Xìnaꞌá ní kìxáꞌa káꞌyì tuꞌun yóꞌo xiꞌin ndiakua vali ña xì
sinána na yuvi savi, sava tutu yóꞌo kuu ña códices: Nuttall,
Vindobonensis, xíꞌin sava ka tutu yóꞌo, ta ñà kìxáꞌa káꞌyì tuꞌun
yóꞌo xíꞌin ndusu nà tyòpi kuu ña siglo XVI xíꞌin nà sùtù tyòpi
kìxaà inka ñuu xiyo nda kìvi vitin.
Ndà kìvì vitin ta ùn koó iin tutu ndátaxi iin yityí ñà ndatyun
kàꞌyi tuꞌun yóꞌo xiꞌin ndiꞌi na Ñuu Savi. Ñà kuvi nakòo yuꞌú ndiꞌi
nà Ñuu Savi xàꞌá ñà kàꞌyi tuꞌun yóꞌo ta nì xàꞌàn na Ñuu Yùta Tuꞌun,
Nochixtlán, Ñuu Nuu Nduva, kuìyà 1980, òkò uxi kuìya nì yàꞌa ña
kuvi xìnu tutu yóꞌo, ta kuàꞌà tyiñu nì xìyo Ñuu Savi, 200 tyiñu
ñà sakuáꞌa na kaꞌvi na tuꞌun yóꞌo, 20 yityí nàkutáꞌan na nì kàꞌàn
táꞌan na xàꞌá tuꞌun yóꞌo nà Veꞌe Tuꞌun Savi, sùndiꞌi kìxáꞌa nà Ñuu
Kuàtyi xiꞌin nà Ñuu Yìta Ndioꞌo katyiñu na ñà nakòo iin yityí ñà
kuvi kàꞌyì tuꞌun yóꞌo xíꞌin ndusu tuꞌun saꞌan. Tyiñu yóꞌo kìxáꞌa ña
xíꞌin nà kàꞌvi Veꞌe Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en
Antropología Social CIESAS kuìyà 1980 xíꞌin iin yityí ñà kixáꞌa kàꞌyì
tuꞌun yóꞌo. Kuìyà 1983 Veꞌe Centro Coordinador Indigenista de la
Mixteca Alta (CCIMA) Ñuu Tlaxiaco, kìví nàkùtáꞌan nà káꞌyi tuꞌun
yóꞌo ta nàkóo yuꞌú nà xàꞌá iin ndusu ñà kixáꞌa kàꞌyì tuꞌun yóꞌo, saá
tu ndusu tàva na Veꞌe Instituto Lingüístico de Verano (ILV), ñà Veꞌe
Tyiñu Instituto Nacional de Lenguas Indígenas (INI) xíꞌin Veꞌe Tyiñu
Dirección General de Educación Indígena, xíꞌin sava kà Veꞌe Tyiñu.
Kuìyà 2011 kú ña kixaá tyiñu yóꞌo, kìví ikán, Veꞌe Tyiñu INALI
kú ña tyìndeé ñaꞌá ña nà Comité Estatal de Desarrollo Lingüístico
Tuꞌun Savi Ñuu Kuàtyi xíꞌin nà káꞌàn Tuꞌun Savi Ñuu Kuàtyi, ta nì
kixaá tyiñu yóꞌo ñà tàxi yityí xàꞌá iin tutu ndátaxi yityí ñà kàꞌyì
Tuꞌun Savi yóꞌo, ikán ran, ndà kuìyà 2016 ví kú ña kìxáꞌa nàkùtáꞌan
nà Ñuu Kuàtyi, Ñuu Yìta Ndioꞌo xíꞌin nà Ñuu Nuu Nduva ta nì kixaá
na kasa tyiñu na xàꞌá ña, ndiꞌi tyiñu yóꞌo nì xìyo ña kuàꞌá nùú Ñuu
Savi míí káꞌàn na ña, ta ndùkú na tá nì xìnu tutu ta nandikó tuku
ndiꞌi nà nàkutáꞌan yóꞌo ñà ndátaxi na iin tutu yóꞌo ndaꞌà na ñuu.
Tutu ñà nì xìnu vitin ra ñà nàkoo yuꞌú ùnì saá Ñuu Savi kú
ña, ña kuvi koo ña iin tutu ñà kuni ñúꞌú ndi na Ñuu Savi nùú
sàama tuꞌun káꞌan na, ùꞌvì ní nàkoo yuꞌú na káꞌan tuꞌun yóꞌo
kìví kixáꞌa tyiñu yóꞌo tyi sáama ní kuàꞌá nùú káꞌan nà Tuꞌun
Savi yóꞌo. Ta sùndiꞌi kìndoo ña ndi ùnì nùú koo tutu yóꞌo, iin ña
koo xiꞌin nùú tuꞌun káꞌan nà Ñuu Yòso Nùú Núu Vikò, Ñuu Nuu
Nduva, tyi ñà yóꞌo ku tuꞌun kúnuu káꞌan ka nà táꞌví ikán, ta saá
nì kàꞌàn na xàꞌá Ñuu Yatá ka ñà ndukaꞌnu tuꞌun.
Ñà nduvàꞌa tutu ndátaxi yityí ñà kàꞌyì tuꞌun yóꞌo ta kuàꞌá
ní nùú ndáka ñà, tyi Ñuu Kóꞌyo yóꞌo ta ndáyaꞌvi ndiꞌi nùú tuꞌun
yíyo ta saá koo ndàyí xàꞌá tuꞌun yíyo ñuu yó. Xíꞌin tutu yóꞌo ta
xiꞌna yityí ñà kuvi kuvàꞌa tutu kaꞌvi na válí Ñuu Savi, ñà kuvi
kaꞌvi nà sánàꞌà na válí, ta saá katyiñu ñà ndiꞌi saá Veꞌe Tyiñu.
Ñà nakòo ndàyí xíꞌin yityí ñà kuvi kàꞌyì ndàndáa kà tuꞌun kú
ña ndisaá yityí, ndisaá kuìyà, tutu yóꞌo ta kuvi nasàma ña tyi saá
sáama tuꞌun yóꞌo ta kuvi nduvàꞌa kà ñà, ta tyiñu yóꞌo ta kuvàꞌa ña
ini ñà káꞌàn nà xíꞌin Decenio Internacional de las Lenguas Indígenas
(2022-2032), tyi nà káꞌàn iin nùú tuꞌun kú na ndáyaꞌvi kà ini tyiñu
yóꞌo yityí yóꞌo kú ña kutakaa tyiñu kùꞌùn ñà.
Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
ÑÀ VÀXI NÙÚ TUTU YÓꞋO
XÀꞋA ÑÀ NDÁTUꞋUN YÓ 27
1. ÑÀ KUNANÍ YÓ 33
2. NDUSU TUꞋUN SAVI 35
2.1. Ndusu 37
2.1.1. Nùú kána tatyí ndusu 37
2.1.2. Ndusu kúu mií 39
2.1.3. Ndákiꞌin táꞌán ndusu 44
2.1.4. Ndásaka tatyí consonante xíꞌin semivocal 49
2.2. Ndusu vocales 51
2.2.1. Ndusu vocal 52
2.2.2. Ndusu tatyí vocal nùú 53
2.2.2.1. Ndusu vocal ña kánì tatyí 55
2.2.3. Tatyí ndusu ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó 55
2.2.3.1. Ndusu tatyí ndukaní ña káꞌan
yó xíꞌin xitin yó 56
2.2.3.2. Ndusu tatyí ña káꞌan yó xíꞌin
xitin yó ra tiáꞌndia ña 57
2.2.4. Ndusu ña tiáꞌndia tatyí 58
2.2.4.1. Ndusu ña tiáꞌndia tatyí
ra tuku ndákutáꞌán ña 58
3. ÑA SÁMA TATYÍ NDUSU 61
3.1. Iin ndusu ndákiꞌin ña iin ka nùú tatyí 61
3.1.1. Ña ndásama tatyí ndusu consonante 61
3.1.1.1. Tatyí ndusu /k/ 62
3.1.1.2. Tatyí ndusu /s/ 64
3.1.1.3. Tatyí ndusu /b/ 66
3.1.1.4. Tatyí ndusu /S/ 67
3.1.2. Ña ndásama tatyí ndusu vocal 69
3.1.2.1. Ña ndákiꞌin ndusu inka nùú tatyí 69
3.1.2.2. Tuꞌun ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó 69
3.1.2.2.1. Tatyí tuꞌun ña káꞌan yó ndúu nií
ña xíꞌin tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin 70
3.1.2.2.2. Tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin
yó ndandíko sàtá ña 71
3.1.3. Tatyí uvi ña xíni ñúꞌú yó káꞌan yó 73
3.1.3.1. Tatyí ña káꞌan yó xíꞌin ñíi yuꞌú yó 73
3.1.3.2. Ndusu ña káꞌan yó ta ndákutáꞌán
laꞌlá yó xíꞌin nùú yáa yó 74
3.1.3.3. Ndusu káꞌan yó ta ndákutáꞌán
nùú yaa yó xíꞌin laꞌlá yó 74
4. TATYÍ ÑA XÍNI ÑÚꞋÚ YÓ KÁꞋAN YÓ TUꞋUN SAVI 77
4.1. Tatyí sáka 79
5. TIÒꞋO TUꞋUN SAVI 83
5.1. Na ndákani xìní yó xàꞌá ña
ndátaꞌvi tuꞌun yó 83
5.2. Ña ndánama nùú kuàꞌàn iin ndusu 87
6. KUÀꞋÁ NÍ KÚ NUÚ TUꞋUN KÁꞋÀN YÓ,
TA SAVA ÑA IIN KUNI KATYI ÑA 89
6.1. Kuàꞌá ní tuꞌun káꞌan yó 89
6.1.1. Kuàꞌá ní kú nùú tuꞌun káꞌan yó 89
6.1.2. Kuàꞌá kú nùú tatyí káꞌan 90
6.1.2.1. Ndásama ndusu consonante
kuàꞌàn xíꞌin tuꞌun 90
6.1.2.2. Ndásama ndusu vocal ña
kuàꞌàn xíꞌin tuꞌun 91
6.1.3. Ña ndásama tuꞌun 91
6.1.3.1. Tuꞌun ña sanduvi tyiñu:
da-, sa-, s-, za-, ja-, ka- 91
6.1.3.2. Tuꞌun ña ndasakuàꞌá yityí tuku tyiñu:
nda-, na-, nra- 92
6.1.3.3. Kìví ñàꞌa ña nándoo tuꞌun
xaꞌndia tyiñu: ku-, ka- 92
6.1.3.4. Tuꞌun ndasavàꞌa tuꞌun: ndu-, nku- 92
6.2. Tuꞌun iin kátyi káꞌan 93
7. TUꞋUN ÑA XÍNI ÑÚꞋÚ YÓ TIAA YÓ TUꞋUN SAVI 95
7.1. Kiví na yiví á kiví ñàꞌa 96
7.1.1 Kiví na yiví 96
7.1.2 Kivi ñàꞌa 97
7.2. Ta kú ndiꞌi ñàꞌa, yíyo kiví ña 99
7.2.1. Tuꞌun ña Ndákiꞌin nùú kiví na yiví 99
7.2.1.1. Tuꞌun níí ña ndákiꞌin nùú kiví na yiví 100
7.2.1.2. Tuꞌun loꞌo ña ndákiꞌin
nùú kiví na yiví 102
7.2.2. Tuꞌun ña káꞌàn xàꞌá ña kumi yó 105
7.2.2.1. Tuꞌun vali ndakiꞌin nùú na
yuvi xíꞌin tuꞌun ña káꞌàn xàꞌa ña kumi yó 106
7.2.3. Tuꞌun káꞌan mí kundúꞌú na yuvi á ñàꞌa 107
7.2.4. Tuꞌun ña ndákatuꞌun 108
7.2.5. Tuꞌun ña ndasakaꞌnu xíꞌin mií 110
7. 3. Tuꞌun ndákàxi 111
7.3.1. Yóꞌo kuni yó tuꞌun ña ndákàxi
xíꞌin tuꞌun vali ndakiꞌin nùú na yivi 114
7.4. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin tiòꞌo nùú vàxi ña 117
7.4.1. Kuàꞌa nùú tuꞌun xáꞌnda tyiñu 117
7.4.1.1. Tyiñu ñâ kundiꞌvi 117
7.4.1.1.1. Tuꞌun ña xáꞌnda tyiñu ùn
vasa ndiku inka tuꞌun 118
7.4.1.1.2. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ndikun kuàꞌàn 119
7.4.1.1.3. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ndukutaꞌan
xíꞌin sava ka tuꞌun 119
7.4.1.1.4. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ùn vasa
káꞌàn xàꞌá na yuvi 120
7.4.1.1.5. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ña sakanda 120
7.4.1.2. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu káꞌàn nùú
kundúꞌú iin ñàꞌa 122
7.4.1.3. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu káꞌàn ndatyún
induꞌu iin ñàꞌa 123
7.4.2. Tuꞌun vali ndákutáꞌán xíꞌin
tuꞌun xáꞌnda tyiñu 125
7.4.2.1. Tuꞌun sanduvi tyiñu 125
7.4.2.2. Tuꞌun sanduvi tyiñu kuàꞌá yityí 126
7.4.2.3. Tuꞌun ña ndásama tuꞌun
xáꞌnda tyiñu 127
7.4.3. Tuꞌun ñà kundiꞌvi tyiñu xíꞌin ña taxi ndàyí 128
7.4.3.1. Ñà kundiꞌvi 129
7.4.3.2. Tyiñu ñà kúndiꞌvi 130
7.4.3.3. Tuꞌun ña xì kúndiꞌvi 130
7.4.3.4. Tuꞌun xì saá kúndiꞌvi 131
7.4.4. Tuꞌun káꞌàn yó tàxi ndàyí 132
7.4.4.1. Tuꞌun táxi ndàyí 132
7.4.5. Ña ndataꞌvi yó tuꞌun xáꞌnda tyiñu 133
7.4.5.1. Ñà nùú 133
7.4.5.2. Ñà ùvì 134
7.4.5.3. Ñà ùnì 135
7.5. Tuꞌun ña káꞌàn ndasaa kaa iin ñàꞌa 135
7.6. Tuꞌun násama ña xáꞌnda tyiñu 137
7.6.1. Tuꞌun táxi ndama kúndiꞌvi iin tyiñu 137
7.6.2. Tuꞌun táxi yityí nùú kúndiꞌvi tyiñu 137
7.6.3. Tuꞌun ña vii káꞌàn yó 138
7.6.4. Tuꞌun ña táxi ndáá kuu ñàꞌa 138
7.6.5. Tuꞌun ùn vasa kundaa ñini yó 138
7.7. Tuꞌun sakutaꞌan xíꞌin inka tuꞌun 139
7.7.1. Tuꞌun kivi ñiì yó ña xíni ñúꞌú yó 140
7.8. Tuꞌun sakutaꞌan xíꞌin taꞌvi ñiꞌi
yó xíꞌin sava ka tuꞌun 141
7.9. Tuꞌun nánaꞌa yó 142
7.10. Tuꞌun ndakutáꞌán 142
7.10.1. Ña nákutaꞌan uvi tuꞌun kivi ñàꞌa 144
7.10.1.1. Kìvì xíꞌin kìvì (N+N) 144
7.10.1.2. Kìvì xíꞌin tuꞌun taxi
ndasaa kaa iin ñàꞌa (N+ADJ) 145
7.10.1.3. Tuꞌun taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa xíꞌin
tuꞌun taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa (ADJ+ADJ) 145
7.10.1.4. Tuꞌun taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa
xíꞌin kìvì ñàꞌa (ADJ+N) 146
7.10.2. Tuꞌun nakutaꞌan ña xáꞌnda tyiñu 146
7.10.2.1. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin kìvì naꞌa (V+N) 146
7.10.2.2. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin tuꞌun
taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa (V+ADJ) 147
7.10.2.3. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin tuꞌun
taxi yityí nùú ñàꞌa (V+ADV) 148
7.10.3. Tuꞌun ña ndanùú 148
8. TUꞋUN TÁTU YÓ ÑA KÁꞋAN YÓ 149
8.1. Tuꞌun tatu yó ña xì ñuꞌu tañu tuꞌun yó 149
8.2. Tuꞌun tatu yó ñà tàꞌán sàka
vàꞌa xíꞌin tuꞌun yó 150
8.3. Tuꞌun yàtá 151
8.4. Tuꞌun xaá 152
9. ÑA KATYIÑU YÓ NDUSU NÁꞋNU
XÍꞋIN NDUSU VALI 155
9.1. Ndusu náꞌnu 155
9.2. Ña kaꞌyi ndusu kuali 158
10. ÑA SÁKUATYI TUꞋUN 161
11. TUꞋUN NDUVI/LATÚN ÑA
KÁꞋAN NA ÑUU SAVI 169
ÑÀ NAKOO YUꞋÚ YÓ 185
BIBLIOGRAFÍA 189
ÑA YÓSÓ KA 203
Iin ña yósó ka: Tuꞌun kuiti 203
Uvi ña yósó ka: Ndiakua ña káꞌyi na Ñuu Savi 208
XÀꞋA ÑÀ NDÁTUꞋUN YÓ
Ñ à Tuꞌun Savi, ñà káꞌàn nà xíꞌin idioma mixteco, káꞌàn nà ña
xà yíyo kuiya, uni ndaa ñuu náꞌnu kúu ña yíyo nùú káꞌàn
na tuꞌun yóꞌo, kuu ña: Ñuu Kuàtyi, Ñuu Yuta Ndioꞌo xíꞌin Ñuu
Nùú Nduva. Ta vitin xàꞌá ñà à vasa yíyo ñà kuxi sava na ñuu
káꞌàn tuꞌun yóꞌo ñà kan kée nà yóꞌo ñuu na ta kuàꞌàn na ndóo na
ñinka ñuu, yíyo kuàꞌá na ñinka ñuu ñà Ñuu Kóꞌyo, ta saá tuku
ñà Ñuu Xiyo. Ñà Tuꞌun yóꞌo, ndà tán ndatúꞌún nà kása tyíñu
veꞌe ñà naní Instituto Nacional de Estadística y Geografía (INEGI,
2015) kuàꞌá ní kúu nà káꞌan ka tuꞌun yóꞌo, ñà kán ndíkùn yó ñà
ndiakua kumi ñà nùú tuꞌun yíyo Ñuu Kóꞌyo. Ta ndátuꞌun na ndí
xà yíyo va kuiya kìví kixáꞌá na káꞌyi na ñà tuꞌun yóꞌo, ta ñà kuìya
káꞌan yó xíꞌin siglo xaꞌun iin nà táta sutu tyopi kúu nà kìxáꞌá
káꞌyi na tuꞌun, ta saá nda ñà káꞌan yó xíꞌin época de la Colonia,
à vasa nì xìyo iin ndusu ndinuꞌu ñà kuvi kàꞌyì ñà tuꞌun yóꞌo, ñà
kán kàꞌyi na ndàsaa nùú ñà xíni kuiti nà.
Kìví kìxáꞌá ndakani ñini na ndasáá koo ñà kuvi kaꞌyí na Tuꞌun
Savi kuìya 1983 nùú yíyo CCIMA, yóꞌo kúu ñà ndàkoo yuꞌú na ta nì
káꞌàn nà xàꞌá iin ndusu ñà kuvi kàꞌyi Tuꞌun Savi, tyi yáꞌa oko nùú
sáma tuꞌun yó tyi saá ku na ndakiꞌin táꞌán kivi saá, ñà kuvi ndakoó
yuꞌú nà Ñuu Savi ñà káꞌàn nà xaꞌá ñà kuú xinaꞌá xíꞌin ñà ndasaa
tiaku nà xíꞌin tuꞌun nà xìí xítan na. Nì yaꞌá ka oko kuiya ta kìxáꞌá
xìkoo ñà nùú ndàkaya táꞌán nà Ñuu Savi ñà kuvi sákuaꞌa na kaꞌyi
na, iñu ndàà yityí ndàkiꞌin táꞌán nà táta sàkuáꞌa kaꞌyi Tuꞌun Savi
yóꞌo, oko congreso ñà Tuꞌun Savi,62 ovi diplomado ñà kuvi kaꞌyi na
Tuꞌun Savi ta nì yaꞌá oko yityí ndanùú na kaꞌvi na xàꞌá ñà ndasaa
kaꞌyi ñà tuꞌun yóꞌo, ta saá ndà kivi vítin ñà ndàsaa ndà kunaní yó
ñuu yó Na Savi, Nivi Savi, Nivi Ñuu Savi o bien yɨvɨ Ñuu Davi, nùú
ñà káꞌàn yó xíꞌin ñà kuaꞌá nùú káꞌàn yó ñuu yó variantes lingüísticas.
2 Xàꞌá ña a vasa ñi ndóo yó na Ñuu Savi, ta saá nà táꞌán yó kuàꞌàn ñinka ñuu, a vasa
kúví ñi kaꞌyi yó ña tuꞌun yó.
27
Ta ñà vitin xaꞌá ñà xà yíyo kuàꞌá tutu nì kàꞌyí ta nì káꞌàn
na táta ndíso tyíñu xíꞌin veꞌe naní Instituto Nacional de Lenguas
Indígenas (INALI) ñà kuvàꞌa iin tutu káꞌàn xàꞌá yó Nà Savi, ñà
kán vitin tyi nání ñàꞌa na tutu ñà ndátaxi yityí ñà ndàsaa kàꞌyì
Tuꞌun Savi, xaꞌá ñà yíyo kuaꞌá ní nùú káꞌan yó tuꞌun yó,37 ndà tán
nì káꞌàn yó saá koo kivi káa kìví vàxi, tyi mií yó kúu va yó, tyi
sèꞌe na yiva siꞌi xìnaní Una Yusu “Ocho Venado”, Tyíin Ndikaꞌa
Kuiin “Garra de Jaguar” án ñá nana Iñu Ndikóso “Seis Mono”,
“Quechquemitl de Serpiente”, nà yóꞌo va kúu nà xìndiso tyiñu ñuu
yó xìnaꞌá, kìví koó nà tyopi kíxàà nùú ñuu yó.
Kìví ndátuꞌun na xàꞌá ñà nduvií ña kaꞌyi na iin tuꞌun, ndà
tán kùu xíꞌin ñà Tuꞌun Savi yóꞌo, ña yóꞌo kátyi ña, ndí ñà xa
ndákòo yuꞌú na Ñuu Savi xáꞌa tuꞌun na ñà ndukáꞌnu ña, ñà kuvi
sákuaꞌa na ña, káꞌàn na ña ta saá ña nùú kuni ñúꞌu ña nùú nà
yuvi, ñà kuvi ndukáꞌnu tuꞌun yóꞌo nùú nà táꞌán yó. Ta saá tuku
xíni ñúꞌú ndatúꞌún yó xíꞌin nà sava nà yíyo xíꞌin yó ñà ndàsaa
káꞌan tuku nà kán xàꞌá tuꞌun yó ñà nùú ndóo yó.
Ñà káꞌàn nà Ñuu Savi kúu ñà ndí xíni ñúꞌú ndakuni ndiꞌi yó
ñà tiaku yó, ñà kumi yó, ñà xíxi yó xíꞌin ñà tuꞌun káꞌan yó, ta ñà
yóꞌo ta xíni ñúꞌú ndakuni nà ndíso tyíñu nùú xíka nà yuví tá kúu:
kìvì yityí, kìvì veꞌe nùú xíkó na, kìvì ñàꞌa ñà xíkó na kìvì ñuu, kìvì
nùú luvi káa, kìvì ñuu nùú kuàꞌàn yitún xíka nùú ñuꞌù án ndà kìvì
nà vàlí káku, ta saá yíyo ka ña. Ta ni saá, ni kuàꞌàn va ndúvií tutu
nùú vàxi ñà yityí ñà kuvi kaꞌyi va ndiꞌi ñà tuꞌun yíyo Ñuu Kóꞌyo,
xàꞌá ñà kán va ndàkoo yuꞌú na káꞌàn tuꞌun yóꞌo ñà nì káꞌàn na ña
koo veꞌe naní INALI, ñà kuvi kundaa ña tuꞌun yóꞌo, ta saá kuvi
kuaꞌnu án nduvií ndiꞌi nùú tuꞌun yíyo Ñuu Kóꞌyo.
3 Ña tutu nùú vaxi kuàꞌá ni ña sama káꞌàn yó na Ñuu Savi kumi na veꞌe naní INALI,
káꞌán ña ndí komi siko ñi kúu ña yóꞌo; ta mií yó na káꞌán ña tuꞌun yóꞌo, a vasa
yíyo saá vi ña nùú tuꞌun yóꞌo, síin va yíyo ña yóꞌo, sava sáma tatyí va (fonética),
sava sáma ñi ndusu va (morfológica), sava sáma loꞌo ña káꞌyi va (sintáctica), sava
sáma loꞌo ña káꞌàn va (morfosintaxis), koó kuàꞌá ví ña sama tuꞌun káꞌàn na Ñuu
Savi yóꞌo, loꞌo va kúu ña yóꞌo.
28 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Ndiꞌi nà káꞌvi ñii káꞌàn nà ndí ñà tuꞌun yó kúu ñà ndása
káꞌnu ña mií yó, saá ñuu yó tyi ñà yóꞌo kìvì ndíꞌi xàꞌá iin tuꞌun
yó ta à vasa kuvi kà ndanìꞌì yó xàꞌá ñá nda ñii ka kìvì ta ndáñúꞌú
ñà xíni yó xàꞌá ñà tiáku yó, xàꞌá ñà yíyo nùú tiáku yó xíꞌin xàꞌá
ñà ndàsaa kùu kàku yó. Yóꞌo kúu ñà ndakuni yó ndí mií yó kúu
va na, ta kìvì ndíꞌi xàꞌá yó saá ta ndìꞌi vàꞌa. Ñà kán, xíni ñúꞌú
sákuaꞌa yó tuꞌun yó tyi ñà yóꞌo kúu ñà kundayaꞌvi tan yisá ñà
kuvi kutaku yó xíꞌin seꞌe yó vaxi kivi.
Ta ñà yóꞌo kátyi ñini ña saá, ndí xíni ñúꞌú ndakòo yuꞌú yó xaꞌá
ñà tuꞌun yó, xaꞌá ñà ñúꞌú nùú ndóyo yó tyi iin ndaá va káa ña:
Iin tuꞌun ñà à vasa yíyo ñii katyi xíꞌin ñà sava ta ñii koo
ña kúnì na, à vasa kuvi nduu ñii kátyi ña xíꞌin ñà sava nùú
ndìxàà ñà, ndí xà síin xà síin va sakuáꞌa na ñà yóꞌo, ñà kán à
vasa kúví tyitúnì nà nùú nà yóꞌo ñà kán kìví kixaà nà káꞌàn
tuꞌun sáꞌán, inglés, portugués án ñà francés ta à vasa ní kuvi
sandiꞌi na xàꞌá tuꞌun yó ni à vasa ní kutyiñu na sandiꞌi na
xàꞌá ñuu yó, ñà kán vitin à vasa kúví ndatúꞌún na ñà ndàsaa
tiaku yó án yoo kuú ñà xani ñini yó, nda vàꞌa kà mií va nà
ndakundo xíꞌin yó nùú ndóyo yó. Kìvì táxi yó ndée ndaꞌá nà
ñinga tuꞌun, nà yóꞌo tíso kivi ñuu yó xíꞌin tuꞌun nà, ta saá
kúu ñà ndáñuꞌu ñà yìì án ña vàꞌa kúmí yó ñuu yó, ta saá tu
tatyí án ndusu tuꞌun yó, kìvi yutún án yuku ta ndáa tyiñu
nú, kìvì savi án yòkò yíyo ñuu yó. Ñà yóꞌo va kúu kìvì à
vasa ñúꞌu ñini yó xàꞌá ndaꞌá tyiñu yó ñuu yó, saá va kúu kivi
kíxáꞌá sama ñà xàꞌá ñà tiáku yó ñuu yó…48
Ñà yóꞌo ndóꞌo yó nà Ñuu Savi, tyi yíyo nà káꞌàn ndí ñà kúmí yó
ñuu yó ta à vasa yíyo xàꞌá ñá ni nùú ñá à vasa yíyo, ñà káꞌàn nà
xíꞌin; ñà ndátuꞌun yó xàꞌá (mitos), ñà ndíkun yó (creencias), ñà
4 Nùú kuvi nda niꞌi yó ña tuꞌun án yityí xíni ñúꞌú yó (http://www.usal.es/teoriae-
ducacion.consultado) ña kiví 16 ña yoo kaꞌní ña kuiya 2018.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 29
káꞌàn ndiꞌi yó xàꞌá (leyendas), ta yíyo kà ña, ta saá tuku nà yuvi
keꞌe ñà yóꞌo káꞌàn na xíꞌin na nà sándaꞌa (curanderos), nà táva
kuèꞌè (brujos), nà káꞌàn xíꞌin savi án yòkò (idólatras) ñà káꞌàn nà
yóꞌo ta à vasa ndáa yàꞌví ña nùú ná ta avasa xíín na ndakuni na
ñà tyi síin va tiáku nà ta síin va tiáku mií yó.
Kìví kìxáꞌá na káꞌàn na xàꞌá ñà nduvií xàꞌá tuꞌun yó ta kuaꞌá
ní nà Ñuu Savi nì káꞌán na ndí vitin ndixa kuvi kaꞌyi yó ndà
tán káꞌàn yó ta à vasa ní kundàà ñini ná ndí síin va koo ña, ñà
káꞌàn nà ta saá va kàꞌàn nà ta kivi kaꞌyi na ta síin va koo ñà
yóꞌo ndà tán vaxi ñà yóꞌo nùú káꞌàn yó kìvì savi ña Tuꞌun Savi:
Savi, Sau, Dawi, Davi, Dau, Zavi, Javi, Lavi y Ndaꞌvi. Ñà káꞌàn
yó xíꞌin savi ra yíyo kuàꞌá ni nùú tuꞌun káꞌàn yó xíꞌin ra, ta à
vasa saá vi káꞌàn ndiꞌi ví yó xíꞌin nduta yóꞌo, káꞌàn yó ta káꞌàn
va yó, tyi ñà ndíꞌi ñini yó xàꞌá vitin kúu ñà ndàsaa koo kaꞌyi
va yó tuꞌun yó.
Ñà tutu tyìnaní na tutu ñà ndátaxi yityí ñà ndàsaa kàꞌyì
Tuꞌun Savi ndúku ña ndí ndiꞌi nà tata, nà kuatyí xíꞌin na vàlí,
sàkuaꞌa na ndakuni na tuꞌun ñà xíni nà ta saá tuku ñà veꞌe
nùú káꞌvi na ndà ndáa kà ni kuu ña. Ñà yóꞌo kaꞌvi ñàꞌa na ndà
tán yíyo tuꞌun sáꞌán, tuꞌun nà ñuu xiyo, tuꞌun káꞌàn nà xíꞌin
portugués án ñà káꞌàn nà xíꞌin italiano, ta à vasa kà sandiꞌi na
xàꞌá ñá tyi xà kuàꞌá ní kuìya ndukini na xíꞌin ña yóꞌo.
Xàꞌá ña nda koo yuꞌú nà káꞌàn ña Tuꞌun Savi, ña káán kuvi
kuvàꞌa ñà tutu ndá taxi yityí ña kuvi kaꞌyi ña Tuꞌun yóꞌo, ña
ndanùú na ña kaꞌyi na ña tutu yóꞌo kúu ña ovi nùú tuꞌun viti
tyi xà ni kaꞌyi va ña ñà tuꞌun sáꞌán, ta xáꞌá ña ñi kaꞌyi yó ñi kùu
va ndusu Tuꞌun Savi. Ña nùú kaꞌyi na Ñuu Yita Ndaꞌyi (Ciudad
de Tlapa de Comonfort) xíꞌin na Ñuu Yita Táꞌnu (Municipio de
Metlatonoc) ña Ñuu Kuatyi, ta ñà ovi kaꞌyi na Ñuu Yòso Nùú
Núu Vikó (San Juan Mixtepec) ña Ñuu Nùú Nduva (Estado de
Oaxaca), ña xíꞌin xàꞌá ñà kaꞌyi na ña káꞌàn na na ñuu yóꞌo kúu
ña tyi kuàꞌá ní na ñuu yó káꞌàn saá, táꞌàn ndi nuꞌu ní tuꞌun káꞌàn
na yóꞌo, loꞌo ní tatyí tuꞌun kúmani nùú ná ña kuvi ndaꞌa Tuꞌun
30 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Savi káꞌàn na, ta saá vàxi sava tuꞌun káꞌan sava ka na yuvi savi
ñà kundaa ini yó mi kana ndusu kaꞌyi xíꞌin tuꞌun vàxi nùú tutu
Ndusu Tuꞌun Savi. Tuꞌun yóꞌo ku ña taxi yityí ña nasàma sava
ndusu ña kaꞌyi yó sundiꞌi.
Ta yóꞌo ví kúu ñà xíni ñúꞌú ndakàxin yó ñà kuni ñúꞌú ñà
kuvi kùndàà ndinuꞌu ñini yó ñà xíni ñúꞌú sákuaꞌa yó ta saá vi
kuvi kaꞌyi yó tuꞌun yó ta ñà yóꞌo kúu: ña ndusu ña, ndusu à vasa
yíyo tatyí, ndusu yíyo tatyí, ndusu ndákiꞌin táꞌán, saá tuku ñà
káꞌàn ñà ndákiꞌin táꞌán xíꞌin tuꞌun yó, ñà ndàsaa kúu ñà sáma
tatyí tuꞌún yó, ñà tatyí tuꞌun yó, ñà tatyí kána súkun yó, xíꞌin
ñà tatyí kána xìtìn yó, ñà yóꞌo va kúu ñà xíni ñúꞌú ñà tuꞌun ñii
tiòꞌo naní (oto-mangue);95 ñà tuꞌun ndítyi ndíso xíꞌin tatyí tuꞌun
(categorías gramaticales) ñà naní (sustantivos), ñà naní (verbos),
ñà naní (adjetivos), ñà naní (adverbios), ñà naní (preposiciones),
ñà naní (afijos), ñà naní (palabras compuestas), ta yíyo ka ñà;
ñà kaꞌyi yó ñà káꞌàn yó xíꞌin tuꞌun tátu (préstamos), ñà káꞌàn yó
xíꞌin tuꞌun yatá (arcaísmos) xíꞌin ñà tuꞌun xàa (neologismos), ta
saá tuku kìvì xíni ñúꞌú yó ñà (mayúsculas xíꞌin minúsculas) kìvì
káꞌyi yó, ta saá tuku ñà káꞌàn yó xíꞌin (signos de puntuación),
tutu ñà káꞌàn xàꞌá ñà (géneros de habla) xíꞌin ñà koo kúnì nà
(conclusión), saá tuku vàxi (bibliografía) xíꞌin tutu nùú ndàndukú
na ñà kúmanì nùú ná (documentos de consulta).
Ta saá tuku ndakuni yó ndí xà yíyo va nà xà nándukú ñà
ndasaá kùu kiví kixáꞌá xìkòo ñuu yó, ta saá tuku nà xà káꞌyi
tuꞌun yóꞌo táku nà ñuu mií yó xíꞌin nà vàxi ñinga ñuu. Ta ñà
tutu ñà ndátaxi yityí ñà ndàsaa kàꞌyì Tuꞌun Savi yóꞌo kùvàꞌa ña
xàꞌá na à vasa káꞌàn xíꞌin nà à vasa xíni kaꞌyi ñà Tuꞌun Savi ñà
kuvi kixáꞌá na kaꞌyi na loꞌo loꞌo ndà sáxìnu nà ñà, ta ñà kuvi
sákuaꞌa na xíni ñúꞌú ndakàyà nà ta ndatúꞌún nà xàꞌá ñà tuꞌun
yóꞌo ndinuꞌu mií nà káꞌàn ñà.
5 Ña tatyí yóso tuꞌun, ña xáꞌnda tuꞌun xíꞌin ña tatyí kána xitin kúu ña ñà xíni ñúꞌú
Tuꞌun Savi ña kuvi kaꞌyi Tuꞌun Savi, tá koó ña yóꞌo ta sama ndiꞌi ña káꞌàn yó.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 31
Ñà tutu yóꞌo ta nì kaꞌyi ñà kuvi ndakuni ndiꞌi yó ñà tyi yóꞌo
vàxi ñà tiáku yó ñuu yó xíꞌin ñà xáni ñini yó xàꞌá ñà kàku yó,
tuꞌun yó, ñà yíyo nùú ndóyo yó, ta saá káꞌàn ñà ndí ndà yoo kà
kúu nà kútóo sákuaꞌa ñà tuꞌun yóꞌo ta kuvi sákuaꞌa ñàꞌa na.
32 Tutu ñà ndátaxi yityí...
1. ÑÀ KUNANÍ YÓ
N à ñani Ñuu Savi, Ñuu Nùú Nduva, Ñuu Kuàtyi xíꞌin nà Ñuu
Yìta Ndioꞌo, ndiꞌi yityí ndàkutáꞌán na, nì kàꞌàn na xàꞌá ñà
ndàsaa koo ñà kuvi kaꞌyi na Tuꞌun Savi, ndáa ndusu kuni ñúꞌú
na ta saá kùu kiví ndàkoo yuꞌú na ndí kunaní tuꞌun na Tuꞌun
Savi ta kátyi ñini ñà yóꞌo “idioma, lengua o palabra de la lluvia”
ñà yóꞌo va kúu ñà ndáyaꞌvi Ñuu Savi, ta saá tuku kùu xíꞌin ñà
kivi ndàkunaní nà yóꞌo ni sáma káꞌàn na.6 Saá tuku nì kàꞌàn na
ndí ñuu na ndàkunaní na Ñuu Savi ndà tán xìnaní na xìnaꞌá, saá
tuku kùu xíꞌin ndusu ñà tuꞌun na ta xìnaní ñàꞌa na Ndusu Tuꞌun
Savi, ta ñà katyi ñini ñà yóꞌo kúu ña tatyí Ndusu Tuꞌun Savi.
Ta xíni ñúꞌú tuku kundàà ñini nà Ñuu Savi ñà sava kà nì
káꞌàn na xàꞌá ta yóꞌo vaxi ña:
Xàtun 1: Saá kunaní yó
Autodenominación Significado
Ñuu Savi Nación o pueblo de la lluvia
Nà Savi Gente de la lluvia
Ndusu Tuꞌun Savi Sonidos o voces de la
lengua de la lluvia
Tàa Savi Hombre de la lluvia
Ñaꞌá Savi Mujer de la lluvia
Ñani Hermano (entre hombre y hombre)
6 Sava ña xíni ñúꞌú ña kuvi nda kuni yó ñà ndà saa kunani kúu ña yóꞌo: Daꞌan Davi,
Daꞌa Dau, Saꞌan Savi, Saꞌan Isavi, Sàꞌin Sàvì, Toꞌon Dadavi, Tnuꞌun Savi, Tnoꞌon
Zavi, ta yíyo ka ña, ta ñi káꞌàn va ña yóꞌo. Ña kuàꞌá ní nùú ña yíyo ña nda saa ku
naní na káꞌàn ña Tuꞌun Savi yóꞌo kúu ña kuvi kundàà ñini nà ñuu yó ña kuvi kasa
toꞌó na nà Ñuu Savi yíyo nùú ndóo na, tyi saá vaxi kuaꞌnu na, saá tiaku na, ta saá
káꞌan na ñuu na nùú ndóyo xíꞌin na táꞌan na, na káꞌàn ñinka tuꞌun.
33
Kùꞌva Hermana (entre hombre y mujer) o
hermano (entre mujer y hombre)
Kùꞌvì Hermana (se emplea
entre mujer y mujer)
Nà yóꞌo kúu ñà kuni ñúꞌú nà káꞌàn Tuꞌun Savi ta saá tuku nà à
vasa káꞌàn ñà tuꞌun yóꞌo kìvì káꞌyi na, ta kasa toꞌó na xíꞌin táꞌán
na ni sáma tatyí ndusu káꞌàn na.
34 Tutu ñà ndátaxi yityí...
2. NDUSU TUꞋUN SAVI
Ñ à ndusu Tuꞌun Savi kúu ñà iin tóto ndusu ñà xíni ñúꞌú ñii
tuꞌun ñà kuvi ndatúꞌun yó án ñà kuvi kàꞌyì ñà yóꞌo, ta saá
tuku ñà kuvi sánaꞌa yó ña án ndà yoo kà kúu nà kútóo sákuaꞌa ña.
Ñà ndusu Tuꞌun Savi yóꞌo ta ndàkaxín nà ndityí ñuu savi ndàsaá
koo ña ndà tán yíyo ñà ñinga tuꞌun saá koo tuku ñà yóꞌo va, ta
ñà kán kuvi taxi ña xàꞌá ñà kuvi kuvàꞌà tutu ñà kundiso ndiꞌi
tuꞌun ndítyi xíꞌin tuꞌun yíyo ndiꞌi Ñuu Savi, ndà tán yíyo kìví
kixáꞌá kuvaꞌá ñà tutu ndátaxi yityí ñà ndàsaá koo ñà kaꞌyi yó
Tuꞌun Savi mií yó:
a. Ñà xàꞌá tatyí tuꞌun yó, ta kindóo na táꞌán yó ndí kàtyíñu
na ñà yóꞌo ta nì kàꞌàn nà ndí ñà tatyí xíni ñúꞌú ndusu yóꞌo
kuvi ndakutáꞌán xíꞌin ña. Ta ñà yóꞌo kátyi ñini ña saá ndí
ñii tatyí ta ñii ndusu kúu va ña ta sá kàꞌyì va ña.
b. Nà ndakoo yuꞌú xàꞌá ñà tatyí kuni ñúꞌú Tuꞌun Savi yóꞌo kúu
nà Ñuu Nùú Nduva, Ñuu Kuàtyi xíꞌin nà Ñuu Yìta Ndioꞌo.
c. Ñà kuvi viví kundoo yó xíꞌin táꞌán yó ñà tiáku yó, ñà ñuꞌú
nùú ndóyo yó xíꞌin ñà ndàsaá vaxi kuaꞌnu yó xíꞌin nà xií
xitan yó ta saá ñà tuꞌun yó. Xàꞌá ñà kán xikoó ñii ndusu
kuni ñúꞌu ndiꞌi yó ta à vasa kundasi xíꞌin táꞌán yó Ñuu
Yívi án nùú ndóyo yó.
d. Ñà kuvi kuni ñúꞌú yó ñà ndusu nì kàꞌàn yó xàꞌá, xà naꞌá
va xà yíyo ñà yóꞌo ta mií va yó à vasa xíni ñúꞌú va yó
ña tyi à vasa káꞌyi vàꞌa yó, sava ví na káꞌyi tuꞌun yó, ta
vitin kue kue kuàꞌàn ndúvií xàꞌá ñà yóꞌo ta vitin ñà kuiya
uꞌun tuvi xaꞌun uni, (2018) ndàkoo yuꞌú nà Ñuu Savi ñà
ñii koo ñà ndusu kaꞌyi na, ta kaꞌvi na ndà yoo kà kúu na
kúni sákuaꞌa ñà yóꞌo.
e. Ñà kuvi kundàà ñini nà táꞌán yó ta xíni ñúꞌú kàꞌàn yó ndà
tán vàxi ña tuꞌun yó nùú tutu ñà ndátaxi yityí nùú yó ñà
kuvi kaꞌyi yó tuꞌun yó, ni sáma káꞌàn yó.
35
Ñà xa ndàkoo yuꞌú yó vitin xàꞌá tuꞌun yó ta ñà à vasa ndakoo
xíꞌin táꞌán yó, xíni ñúꞌú à vasa nandoso ñini yó xàꞌá ñà nì kàꞌàn
yó saá kúvi ñà ndakutakaa na mií yó nà táꞌán yó Ñuu Savi, ta
vitin ñà yóꞌo kunaní ña ndà nùú nà tyíñu tutu ñà ndátaxi yityí
ñà kuvi kaꞌyí Tu’un Savi ndíso Ndusu Tuꞌun Savi ta ñà yóꞌo káꞌàn
ñà “tatyí Tuꞌun Savi”.
Koto kún yóꞌo vàxi ndusu káꞌan yó xàꞌá:
Xàtun 2: Ndusu Tuꞌun Savi
Ndusu Tuꞌun Savi
Consonantes Vocales
d, f, g, j, k, l, m, n, ŋ, ñ, a, e, i, ɨ, o, ö, u, ü
p, r, s, t, v, w, x, y, z,
Combinaciones consonánticas Vocales orales alargadas
ds, jn, mp, nd, ndy, ng, aa, ee, ii, ɨɨ, oo, uu
nj, nk, nr, ns, nt, nts,
nx, ny, nty, rk, rl, rr, sd,
sk, sl, sm, sn, snd, st,
stn, sty, tn, tr, ts, ty, xk, xr, xn, xt.
Combinaciones mixtas Vocales nasales
ki, ndi, ni, pi, si, ti, vi, an, en, in, ɨn, on, un
ku, ndu, nju, kui.
Vocales nasales alargadas
aan, een, iin, ɨɨn, oon, uun
Vocales nasales rearticuladas
aꞌan, eꞌen, iꞌin, ɨꞌɨn, oꞌon, uꞌun
Vocales glotales
aꞌ, eꞌ, iꞌ, ɨꞌ, oꞌ, uꞌ
Vocales glotales rearticuladas
aꞌa, eꞌe, iꞌi, ɨꞌɨ, oꞌo, uꞌu
36 Tutu ñà ndátaxi yityí...
2.1 Ndusu
Xaꞌun kumí kúu ñà ndusu Tuꞌun Savi, ta kuvi kuni ñúꞌú ñàꞌa ndiꞌi
nà káꞌàn ñà yóꞌo, ni kuaꞌá nùú káꞌàn nà ñuu nùú ndóyo na, ta ñà
yóꞌo kúu ña: d, f, g, j, k, l, m, n, ŋ, ñ, p, r, s, t, v, w, x, y, z, ta
yóꞌo kúu nùú kána ñà káꞌàn yó xíꞌin ndusu ndákiꞌin táꞌán xíꞌin
ñà ndusu ovi tatyí. Ta vitin kaꞌyi yó ndà ndá ndusu xíni ñúꞌú yó
kìvì káꞌàn yó.
Ta vitin ñà kuvi kaꞌvi yó ñà xíni ñúꞌú sándakutáꞌán yó ña
xíꞌin iin ñà ndusu yíyo tatyí, ta ñà yóꞌo kúu ñà <a>: da, fa, ga,
ja, ka, la, ma, na, ŋa, ña, pa, ra, sa, ta, va, wa, xa, ya, za.
2.1.1. Nùú kána tatyí ndusu
Ñà ndusu kindóo na ta kuni ñúꞌú nà káꞌàn Tuꞌun Savi kúu ñà ndí:
a) Koto vàꞌa na ndáa mí kána ñà tatyí ñá, b) Yoo kúu ñà ndákiꞌin
táꞌán ta kana tatyí ña tà ndàsaa kuàꞌàn sáma ñà yóꞌo xíꞌin ñà, c)
Tatyí kana xíꞌin ñà tutyi súkun ná kìvì yáꞌa tatyí yóꞌo.
Ta yóꞌo koto ndó ñà ndusu vàxi ñini xàtùn yóꞌo:
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 37
Xàtun 3: Nùú kána tatyí ndusu ñà Tu’un Savi ndà tán yíyo ndusu vàxi
nùú ñà tutu ndíso ndiꞌi ndusu xíni ñúꞌú ndiꞌi ñà tuꞌun yíyo Ñuu Yívi naní
Alfabeto Fonético Internacional (AFI)
sonora
ŋ
velar
sorda
j
sonora
palatal
y
sorda
x
sonora
alveolar
n
d
r
l
sorda
s
t
sonora
interdental
sorda
z
sonora
labiodental
Puntos de articulación
sorda
f
sonora
bilabial
v7
w
sorda
aproximante
aproximante
articulación
Modos de
fricativa
africada
vibrante
oclusiva
lateral
nasal
7 I in ndusu xíìnu ñiì yuꞌù yo xíꞌin ndaꞌnda yo kuu ña, ta nàkóo yuꞌú ndi'i na káꞌan
tuꞌun yóꞌo ndi ndusu yóꞌo katyiñu nùú ndusu "b" ñà káꞌan yó xíꞌin ñiì yuꞌù yó.
38 Tutu ñà ndátaxi yityí...
2.1.2. Ndusu kúu mií
Ñà ndusu kúu mií xíni ñúꞌú yó ndisaá kìvì ñà ndátúꞌún yó,
ndákutáꞌán tatyí ñá, ndusu ña xíꞌin kìvì ñá.
Ta yóꞌo koto ndó:
Xàtun 4: Tatyí ndusu kúu mií
Grafía Fonema Nombre Ejemplos
inicio en medio
d /d/ da daꞌyu ‘anillo’, kada ‘yerno’,
oclusiva, dée ‘saliva’, didi ndidí ‘elote’,
alveodental, ‘tía’, doo ‘cobija o vidí ‘cana’,
sonora tela’, duꞌnu ‘ropa’ yodo ‘metate’,
(‘blusa’/‘camisa’) tiduꞌu ‘arriera’
f //8 fa - tikufa ‘mariposa’,
fricativa, kafa ‘cueva’,
labiodental, ndifi ‘huevo’,
sorda yafì ‘maguey’,
safi ‘lluvia’,
kukufi ‘tortolita’,
kifí ‘día’
g /g/ ga - Es la sonorización
oclusiva, de /k/
velar, sonora ndagata ‘lavar’,
inga ‘otro’, iin
ga ‘uno más’
ndigutyi ‘escoba’
8 Ña nùú kana tatyí tuꞌun yuꞌú xíꞌin nùꞌu ña kivi koó tatyí /f/ kúu ña ovi nùú tatyí
kana nùú yuꞌú kiví yóso tatyí /b/. Ta koó kana ña yóꞌo kivi kíxáꞌá tuꞌun, ndà saa
vití ña sava án tañu tuꞌun.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 39
j /x/ ja janu ‘nuera’, jàtù kaja ‘yerno’,
fricativa, ‘picoso’, jandivi ndiji ‘elote’,
velar, sorda ‘cielo’, je ‘duda o dijin ‘nariz’,
sorpresa’, jindikí kòjo ‘culebra’,
‘res’, jito ‘tío’, jo’lo yòjo ‘luna’,
‘carnaval’, juñu yùju ‘piedra’
‘carne’, jutu ‘papá’
k /k/ ka kaka ‘caminar’, ndika ‘plátano’,
oclusiva, kàtyi ‘algodón’, táka ‘nido’,
velar, sorda kene ‘cerdo’, keꞌe, tìka ‘chapulín’,
‘toca’, kiti ‘animal’, tikoo ‘tamal’,
kisi ‘olla’, kɨyɨ ndikí ‘cuerno’,
‘gancho’, koso tíki ‘calabacita’,
‘jorobado’ kòó/kojó vikó ‘fiesta’,
‘culebra’/‘serpiente’, xiko ‘veintena’,
koꞌo ‘plato’, tiyoko ‘hormiga’,
kuñu ‘carne’, yuku ‘yerba’,
kutu ‘chaponar’, yukú ‘cerro’,
kumi ‘cuatro’ yukun ‘surco’,
sùkun ‘cuello’
l /l/ la latyeka ‘chapulín’, tisala ‘pájaro’,
Aproximante laꞌva ‘rana’, lata tyivila ‘lagartija’,
lateral, ‘paloma’, leso túla ‘zorra’, vili
alveolar, ‘conejo’, lelu ‘bonito’, lo’lo
sonora ‘sombrero’, liꞌi ‘chuparrosa’,
‘gallo’, litu ‘chivito’, milo ‘conejo’,
lɨꞌɨ ‘gallina’, milu ‘gato’,
loso ‘zorra’, tilusu ‘chepiche’,
luꞌme ‘alacrán’, lulu ‘pequeño’
lusu ‘ratón’
m /m/ ma màxì ‘burro’, timaꞌa ‘mapache’,
nasal, matyi ‘escama’, yuꞌma ‘humo’,
bilabial, meke ‘médula nama ‘jabón’,
sonora osea’, meko ‘pinto’, suꞌma ‘cola’,
miꞌlá ‘lagartija’, tumi ‘pluma’,
mintsa ‘nopal’, tɨmii ‘abejorro’
miꞌi ‘basura’,
mutyu ‘pendiente’
40 Tutu ñà ndátaxi yityí...
n /n/ na nana ‘señora’, ne tinana ‘jitomate’,
nasal, yivi ‘gente’, nima kuni ‘ayer’,
alveolar, ‘corazón’, nɨñɨ tùni ‘sello’,
sonora ‘mazorca’, noó nìnú ‘arriba’,
‘cara’, nono ‘ancho’, nìnù ‘abajo’
nùni ‘maíz’, nùú tinumi ‘tejocote’,
‘cara’, nuꞌu ‘diente’, sanu ‘nuera’
nuñama ‘cañuela’
ŋ /N/ ŋa ŋana ‘grita’, La oclusiva velar
nasal, velar, ŋani ‘golpea’ sorda <k> se
sonora ŋene ‘brota’, ŋe’e realiza como
‘compra’, ŋɨ’ni <ŋ> (n velar) y
‘exprime’, ŋuu como <g> “ga” a
‘llueve’, ŋunu inicio de palabras.
‘teje’, ŋutu ‘toro’, No hay dichas
ŋuixi ‘liebre’ realizaciones
en medio de
palabras. Se
emplea solamente
en San Antonio
Huitepec y
San Agustín
Tlacotepec, Oax.
ñ // ña ñaꞌmi ‘camote’, tuñama ‘cañuela’,
nasal, palatal, ñani ‘hermano’, tinaña ‘chayote’,
sonora ñàña ‘tigrillo’, ñiñu ‘espina’,
ñeꞌe ‘rasca’, ñénu niñi ‘sangre’,
‘nuera’, ñina ñoño ‘abeja’,
‘perro’, ñɨɨ ‘sal’, kuñu ‘carne’,
ñúu ‘palma’, ñuma tyiñu ‘trabajo’,
‘cera’, ñuꞌu ‘fuego’ xúñú ‘piña’
p /p/ pa pañu ‘rebozo’, lapa ‘caracol’,
oclusiva, paꞌli ‘cangrejo’, mapale
bilabial, sorda peꞌé ‘ancianita’, ‘compadre’
pentyi ‘huérfano’, nupele ‘peral’,
pilu ‘pollito’, poxa ndipoxa ‘sapo’
‘esponjado’, poꞌlí
‘cajetito de masa’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 41
r /RR/ ra randa ‘zopilote’, xiraso ‘cucharón’,
vibrante rakuii ‘agua’, ra tyirita ‘abejorro’
simple, loꞌo, ‘pequeño’, riki
alveolar, ‘pájaro carpintero’,
sonora ruꞌu ‘arriera’
s /s/ sa saꞌa ‘pie’, saꞌva kasa ‘yerno’,
fricativa, ‘rana’, sàmì ndisi ‘elote’, yusu
alveolar, ‘garza’, sèꞌe ‘hijo’, ‘venado’, sisi
sorda sìꞌmà/suꞌmá ‘tía’, kɨsɨ ‘olla’,
‘cola’, sɨꞌɨ ‘pierna’, ndisa ‘huarache’
sòkò ‘hombro’,
songo ‘zopilote’,
sutu ‘papá’
t /t/ ta taka ‘nido’, tatyí sata ‘espalda’,
oclusiva, ‘viento’/‘aire’, tèꞌè teta ‘tlacuache’,
alveolar, ‘guía’, tikuiti ‘papa’, sikute ‘redondo’,
sorda tityi ‘aguacate’, viti ‘tabla’,
tɨkoo ‘tamal’, tɨka toto ‘tepetate’,
‘chapulín’, tokó tsikoto ‘ropa’,
‘cintura’, tuta ‘atole’ yutun ‘árbol’,
tutu ‘papel’
v /b/9 va vàꞌa ‘bueno’, vaxi vàvì ‘falange’,
oclusiva, ‘viene’, veꞌe ‘casa’, ndava ‘volar’,
bilabial, vee ‘pesado’, sava ‘mitad’,
sonora vita ‘blando’, savi ‘lluvia’,
vìko ‘nube’, vikó yavi ‘maguey’,
‘fiesta’, vitu ‘tabla’, yuvi ‘petate’
voki ‘pulmón’
9 Ña tatyí tuꞌun kana xíꞌin nùú yuꞌú ta yoso tatyí ña yóꞌo /b/, yíyo ovi nùú tatyí
kana: kí xàꞌá ña xíꞌin nùú yuꞌú yoso tatyí /b/ kivi kí xáꞌá nùú tuꞌun ta kivi kana
tatyí yuꞌú xíꞌin nuꞌu /f/ na maꞌñú tuꞌun, ta yóꞌo kana tatyí tuꞌun sámá.
42 Tutu ñà ndátaxi yityí...
w /w/ wa waya ‘flor de juꞌwa ‘salado’,
aproximante, calabaza’, wata tiwaxa
labiovelar, ‘chismoso’, wèe ‘guacamaya’,
sonora ‘pesado’, weꞌe kawa ‘peña’,
‘casa’, wisá andiwi ‘cielo’,
‘mojado’, wiꞌnde siwi ‘nombre’,
‘nopal’, wiko uwa ‘amargo’,
‘fiesta’, wixi ‘hace ndiwi ‘huevo’,
frío’, wita ‘blando’, dawi ‘lluvia’
wàꞌa ‘está bien’,
wáá ‘escandaloso’
x /SS/ xa xàtù ‘picoso’, xàꞌa ndixi ‘elote’,
fricativa, ‘pie’, xele ‘lagaña’, vixi ‘piña’,
postalveolar, xèꞌè ‘aserrín’, loxo ‘zorra’,
sorda xita ‘tortilla’, xito kunexu ‘conejo’,
‘cama’, xiꞌí ‘hongo’, kuixi ‘blanco’
xoꞌon ‘quince’,
xóꞌvi ‘sufreꞌ,
xutu ‘limpia’,
xuꞌun ‘dinero’
y /j/ ya yaa ‘música’, tiyaꞌa ‘bule’,
aproximante, yaka ‘tierra’, yavi jiya ‘agrio’,
palatal, ‘maguey’, yeꞌe kuiya ‘año’,
sonora ‘puerta’, yeka koyo ‘vaciar’,
‘canasto’, yiyi ndiYóꞌo ‘colibrí’,
‘tejón’, yisi ‘cabello’, yuyu ‘rocío’
yɨkɨ ‘hueso’, yɨtɨ
‘estómago’, yoso
‘metate’, yoko
‘espiga’, yuꞌú
‘boca’, yùꞌvà ‘hilo’
z /T
T/ za zaxìn ‘sobrino’, kaza ‘yerno’, zizi
fricativa, zaa ‘pájaro’, zaꞌva ‘tía’, kizi ‘olla’,
interdental, ‘rana’, zavi ‘lluvia’, yozo ‘metate’,
sorda zito ‘tío’, ziuꞌun yuzu ‘venado’,
‘dinero’, zíndòkò tuzúꞌu ‘chivo’
‘chicatana’, zita
‘tortilla’, zòꞌo
‘oreja’, zútu ‘cura’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 43
2.1.3. Ndákiꞌin táꞌán ndusu
Ñà ndusu ndákiꞌin táꞌán kàna nùú ndusu kú mií kúu ñà kuni ñúꞌú
nà táꞌán yó kaꞌyi na, tá sáma nùú tuꞌun káꞌàn nà, saá kúu ña ñà
taxi ndusu án ndusu ndákiꞌin táꞌán kìvì ñá án ndá saá káꞌàn na,
ta koto ndó yóꞌo:
Xàtun 5: Nùú ndakiꞌin táꞌán uvi ndusu xíꞌin tatyí ña
Grafía Fonema Nombre Ejemplos
inicio en medio
ds / / dsa dsoꞌo ‘oreja’ -
jn /j / jna jniñu ‘trabajo’, jnùú yujnu ‘palo’,
‘negro’, jnaa ‘temblor’, tajna ‘medicina’,
jnii ‘uña’, jnani nujnu ‘encino’,
‘cernidor’, jnama ijnu ‘barbacoa’,
‘carencia’, jnaꞌa tujnu ‘leña’,
‘familia’, jnuꞌma tajnu ‘ayudante
‘lugar donde de la autoridad
guarecerse’ comunitaria’,
tyijnu ‘tímido’,
tyéjnu ‘el último
hijo o hija’
mp // mpa mpaꞌla ‘aguado’, lompa ‘gordo’,
mpaa ‘compadre’, tyimpelo
mpeke ‘seso’, mpelo ‘zopilote’, tirimpo
‘sombrero’, mpiꞌlu iꞌvi ‘escarabajo’
‘moco’, mpiꞌla tyimpeke ‘libélula’
‘lagartija’, mpoꞌlo
‘bola’, mpuu ‘torcaza’
44 Tutu ñà ndátaxi yityí...
nd /<d/ nda ndaꞌá ‘mano’, ndaku viꞌnde ‘nopal’,
‘nixtamal’, ndeé kandii ‘sol’
‘fuerza’, ndikaꞌa dindoko
‘león’, ndikama ‘chicatana’,
‘mosca’, ndiví ‘cielo’, tɨnduyu
ndidi ‘pulque’, ndòꞌo ‘chilacayote’
‘adobe’, ndokó
‘zapote’, ndudi ‘miel’,
ndutyí ‘frijol’
ndy /<dy/ ndya ndyixi ‘elote’, ndyika nundyii ‘encino’,
‘plátano’, ndyikandyii nundyika ‘árbol
‘sol’, ndyaꞌyu ‘lodo’, de mamey’,
ndyaa ‘todo’ landyii ‘borrego’,
landyii ‘sol’
ng /<g/ nga - inga ‘otro’/‘otra’,
ta ngoo ‘él
náhuatl’, koo yangi
‘arcoiris’, na yangi
‘estadounidense’
lingo ‘zapote
blanco’
nj /<x/ nja njixan ‘huarache’ ndirranja
‘chachalaca’,
tinjityi ‘organal,
cactus’, tityinjó
‘guamúchil’
nk /<k/ nka nkandii ‘sol’, nkawa inka ‘otro’,
‘se va a caer’, nka kunkono ‘va a
‘más’ nkasu ‘totopo’, correr’, senko
nkodito ‘tortolita’ ‘buitre’, lonko
‘zopilote’, lunku
‘tortolita’
nr /<r/ nra nrakaa ‘llave’, sanraku ‘escoba’,
nraYóꞌo ‘zacate’, sanroo ‘limpiar’,
nredaa ‘todo’, nridiyu yanra ‘cicatriz’,
‘chivo’, nrɨxɨ ‘elote’, janrute ‘bautizar’
nroko ‘anona’,
nroꞌo ‘tenate’, nrudi
‘miel’ nrutyi ‘frijol’,
nrutsa ‘agua’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 45
ns /<s/ nsa nsaꞌyu ‘lodo’, nsia sinsivi ‘estrella’,
‘asedo’ nsikì ‘cuerno’, sirunsi ‘esférico’,
nsivi ‘huevo’, ansivi ‘cielo’,
nsidiin ‘olote’, kunsido ‘va a
nsiwaꞌu ‘coyote’ acarrear’
nt /<t/ nta ntaꞌa ‘mano’,
ntakan ‘clueca’,
ntaꞌvà ‘apaga’,
ntaꞌnsi ‘chasquido’,
ntaꞌví ‘pobre’
nts / / ntsa ntsaꞌyu ‘lodo’, ntsintsan
ntsavi ‘cerrado’, ‘huarache’, daꞌntsa
ntsaa ‘florero’ ‘memela’, sintsiki
ntsiwaꞌyi ‘coyote’, ‘vacuno’, untsi
ntsikaꞌa ‘león’, ‘hasta allá’
ntsikuañu ‘ardilla’,
ntsoꞌo ‘colibrí’
nty / / ntya ntyai ‘comida’, meentyu ‘yó’
ntyeꞌé ‘durazno’,
ntyika ‘pecho’, ntyisa
‘huarache’, ntyií
‘sol’, ntYóꞌo ‘colibrí’,
ntyuxi ‘gallina’,
ntyuu ‘resina de ocote’
nx // nxa nxakua ‘corteza de konxika ‘quedar
árbol’, nxii ‘elote’, pendiente’
nxikuañi ‘zancudo’,
nxiko ‘se va a enfriar’
ny / / nya nyajin ‘jícara’, anyaya ‘infierno’,
nyaꞌyu ‘lodo’, nyixi anyiꞌi ‘morado’,
‘elote’, nyityan inyivi ‘cielo’
‘huarache’, nyɨtɨ
‘arena’, nyo’o ‘colibrí’
rk / / rka rkɨndika ‘costillas’,
rkuitiɨ ‘corto’, rkuꞌu
‘venado’, rkuitiɨ ‘papa’
rl / / rla - larlɨɨn ‘olote’
46 Tutu ñà ndátaxi yityí...
rr // rra rrandɨvɨ ‘güila’, tirreka ‘pájaro
rrampo ‘barrigón’, carpintero’,
rrɨɨ ‘borrego’, rriYóꞌo tyikirriyo’o
‘chueco’, rrikuxi ‘colibrí’, sɨñurri
‘murciélago’, rròꞌnkò ‘moscón’, sirroꞌo
‘rodilla’, rruꞌmpù ‘escarabajo’,
‘abejaruco’ sirrun ‘mayate’,
tɨrru ‘mayate’
sd / / sda sdaꞌyi ‘lodo’, sdakua -
‘pus’, sdi’vi ‘liso’,
‘resbaloso’, sdoko
‘chicatana’
sk / / ska skatyi ‘cobija’, -
skaꞌyu ‘pinta’, skee
‘pizca’, skiti ‘hierve’,
skitnu ‘algas’,
skuaꞌa ‘estudia’,
skuve ‘mariposa’,
skuilu ‘zopilote’
sl / / sla slinka ‘chapulín’, -
sloꞌlo ‘gallo’
sm / / sma smii ‘abejorro’ -
sn / / sna snakueꞌe ‘lastimar’, -
snee ‘mañana’,
sniva’u ‘coyote’,
snii ‘nariz’, snu’un
‘paludismo’
snd / / snda sndaꞌa anu ‘eructar’, -
sndaꞌvi ‘va a engañar’,
sndiaku ‘tlacuache’,
sndiki ‘vacuno’,
sndioꞌo ‘colibrí’
st / / sta staa ‘tortilla’, statun yutun ndasta
‘topil’, stasu ‘gavilán’, ‘escoba’
stiaka ‘pescado’,
stiuku ‘piojo’, stoꞌo
‘patrón’, stoo ‘tío’,
stuu ‘señor’ stutu
‘rellena’/‘junta’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 47
stn / / stna stnaa ‘va a templar’, -
stnee ‘mañana’, stnii
‘nariz’, stniñi ‘ratón’
sty / / stya styankɨ ‘va a -
desgreñar’, styeyi
‘banco’, styii ‘se va
a marchitar’, styiꞌyó
‘se va a cocer’
tn / / tna tnàmà ‘hambruna’, tatnà ‘medicina’,
tnani ‘soyate’, tneni datnaa ‘mañana’,
‘amante’, tnee yutnu ‘árbol’,
‘deposita’, tniñu jitnu ‘horno’,
‘cargo’, tniñi ‘uña’, sitnùú ‘estrella’,
tnumi ‘pluma de aves’, tsisatnu ‘tenate’,
tnuꞌun ‘palabra’, jatnùú ‘negro’
tnùtú ‘cacaya’
tr / / tra trana ‘miltomate’, ratriki ‘pájaro
triki ‘pájaro carpintero’
carpintero’, triyu
‘trigo’, trukuaa
‘naranjal’
ts / / tsa tsatsa ‘tartamudo’, tyitsa ‘plátano’,
tsaka ‘revuelto’, tsikuitsi ‘papa’,
tsiwaꞌu ‘coyote’, tsika yatsin ‘jícara’,
‘chapulín’, tsòko utsi ‘diez’, tikutsa
‘hambruna’, tsúu ‘redondo’
‘tamal con frijol’
ty / / tya tyatyi ‘polvo’, tyaká ndutya ‘agua’,
‘pescado’, tyele ‘gallo’, ndutyi ‘frijol’,
tyeꞌle ‘tijera’, tyitu vityi ‘piña’, kuityi
‘gato’, tyiyo ‘teja’, ‘frijolar’, tutyi
tyindiꞌi ‘murciélago’, ‘cartílago’, katyi
tyoko ‘hormiga’, ‘algodón’, tàtyi
tyijako ‘tlacuache’, ‘aire’/‘viento’,
tyuku ‘piojo’, yutyí ‘migaja’
tyumi ‘pochote’
48 Tutu ñà ndátaxi yityí...
xk / / xka xkaꞌa ‘asiento’, -
xkoꞌo ‘gusano
negro y peludo’,
xkoꞌo ‘su plato’
xn / / xna xnaꞌa ‘enseña’, -
xnùú ‘baja’
xr / / xra xraꞌun ‘quince’, yaxrin ‘jícara’,
xrɨtɨ ‘estómago’, kuixri ‘blanco’,
xrɨꞌyɨ ‘hongo’, xroꞌle uxri ‘diez’, kaxri
‘excremento’ ‘va a comer’,
ndixri ‘mezcal’
xt / / xta xtaan ‘abuela’, xtiaka yuku naxta ‘escoba’
‘pescado’, xteen
‘frente’, xtoꞌo ‘gallo’,
xtuji ‘va a lastimar’
2.1.4. Ndásaka tatyí consonante xíꞌin semivocal
Ña ndásaka tatyí consonante xíꞌin semivocal 10 kána ña te
ndákutáꞌán nùú yáa yó, laꞌla yó xíꞌin íin yuꞌú yó. Ra ndusu
yóꞌo kú ña táva tatyí ña káꞌan yó xàꞌá: <k>, <nd>, <n>,
<p>, <s>, <t>, <v> te ndákutáꞌán ña xíꞌin semivocal
<i>. Ta xa tíaa yó ña, soꞌo kíndoo ña: <ki>, <ndi>, <ni>,
<pi>, <si>, <ti>, <vi>. Satá tatyí consonante, kuàꞌàn
semivocal <i> saá ra kuàꞌàn iin ka vocal oral (na kutoꞌni yó
xàtun nùú yoso ña). Ra ndusu ña kána tatyí te ndákutáꞌán
ñií yuꞌú kú ña yóꞌo: <k>, <nd>, <nj>, ra satá ña yóꞌo
kuàꞌàn semivocal <u>, ra te ndásaka uvi saá nùú ña soꞌo
kíndoo ña: <ku>, <ndu>, <nju>, <kui>. Ra saá kuàꞌàn
iin ka nùú vocal oral. Soꞌo kaꞌvi tatyí ndusu ña ndásaka te
ndákutáꞌán ña xíꞌin vocal <a>: <kia>, <ndia>, <nia>,
10 Ña sámá tatyí ña ñi ndusu xíꞌin sava tatyí ña ñinka ndusu (combinaciones mix-
tas), ña sava tatyí ñi ndusu kúu ña kana xíꞌin nùú yáa ta saá tuku xíꞌin yuꞌú.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 49
<pia>, <sia>, <tia>, <via>, <kua>, <ndua>, <njua>,
<kuia>.11
Yóꞌo ndátuꞌun ña xàꞌá ndusu ña ndásaka uvi nùú tatyí,
ndiakua ña, tatyí ña, ta kiví ña, ta suꞌva ke íyo ña
Xàtun 6: Ndásaka tatyí consonante xíꞌin semivocal
Grafía Fonema Nombre Ejemplos
inicio en medio
ki /kJ/ kia kiaꞌvi ‘en venta’, ndukia ‘agua’
kiañuꞌu ‘mar’, kieꞌe
‘patio’, kiete ‘escarba’,
kiuꞌun ‘montaña’
ku /kW/ kua kuaku ‘llorar’, ndakuá ‘pus’,
kuàꞌá ‘mucho’, yakuá ‘grosero’,
kuèꞌè ‘enfermedad’, takui ‘agua’,
kueꞌé ‘malo’ kue ni yakuín ‘armadillo’,
‘despacio’, kuendio sùkui ‘sabia’,
‘limón’, kuiti ‘corto’ ndakua ‘majagua’
ndi /<dJ/ ndia ndiaꞌa ‘matrimonio’, kaꞌndia ‘cortar’,
ndiaꞌjan ‘hasta allá’, tìndiaa ‘morral’,
ndiakua ‘número’, táꞌndia ‘roto’
ndièꞌe ‘durazno’,
ndieꞌe ‘puerta’,
ndioꞌo ‘chuparrosa’,
ndiuxí ‘gallina’
ndu /<dW/ ndua Ñuu Nùú Nduá -
‘Oaxaca’, ndua
‘guaje’/‘plano’,
nduaku ‘mancha’
11 Ña nùú sámá tatyí tuꞌun sondíꞌi yóꞌo, yíyo ovi nùú yityí nùú sámá tatyí ndusu
yóꞌo: ña tatyí kana xíꞌin nùú yuꞌú ta saá tuku ña tatyí kana xíꞌin nùú yáa (<u>)
ña yóꞌo náꞌa ña tatyí kána xíꞌin yuꞌú (<i>) ta ña yóꞌo náꞌa ña tatyí kána xíꞌin
nùú yáa ña ñi nùú tuꞌun.
50 Tutu ñà ndátaxi yityí...
ti /tJ/ tia tiatyi ‘remolino’, tiutia ‘atole’,
tiaka ‘pez’, tiàꞌvi yutia ‘río’, tutia
‘liendre’, tiéꞌé ‘duro’, ‘mole’, itiaku
tiòko ‘hormiga’, tiuku ‘vivo’, itia ‘pasto’,
‘piojo’, tiutia ‘atole’ katia ‘comezón’
si /sJ/ sia sia ‘dejar caer’, -
Ñuu Siaꞌá
‘Tecomaxtlahuaca’,
Yuku Siakuin ‘Paraje
Armadillo’, siàni
‘nieto’, sièꞌe ‘hijo’,
siukun ‘mosquito’,
siuꞌun ‘doctrina’
ni /nJ/ nia niàꞌa ‘marca dejada’, -
niè jiví ‘persona’
pi /pJ/ pia pieꞌe ‘cariño’ -
vi /bJ/ via vieꞌe ‘casa’, -
viée ‘pesado’
nju /<jW/ njua yanjui ‘armadillo’,
yunjui ‘zorro’
kui /kWJ/ kuia kuièꞌè ‘enfermedad’, -
kuiee ‘despacio’,
kuiéꞌè ‘enojón’
2.2. Ndusu vocales
Ùnà kúu ndusu vocales kumi ndusu Tuꞌun Savi: a, e, i, ɨ, o, ö, u,
ü, ra xíꞌin ña yóꞌo káku inka nùú tatyí, ta kú tatyí kánì, tatyí ña
káꞌan yó xíꞌin xitin yó, ña loꞌo a ña kánì, ña taꞌndia tatyí yó, saá
tu ña ndákutáꞌán ña. Ña yóꞌo ke kuni ñú'ú yó tiaa yó tá káꞌan,
ta iin ta iin ñuu.12
12 Ña tatyí kana mií súkun (vocales) ta kumi ña uvi ndiꞌi xíni ña (ö xíꞌin ü) ña tatyí
ña yóꞌo kúu ña ñà uvi ndusu yóꞌo (io/iu), yíyo loꞌo va ña tatyí yóꞌo.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 51
2.2.1. Ndusu vocal
Ña vàꞌa ndákaxin na tatyí Ndusu Tuꞌun Savi ña káꞌan yó, ña kiꞌin
na kiꞌva xíꞌin kúu ña yóꞌo: ni ke íxa yáa yó te káꞌan yó; ta saá tu
tutyi sukún yó, á sasi ña a kama taxi ña yáꞌa tatyí ña vàxi ñaꞌma
yó, ña vàꞌa káꞌan yó.
Yóꞌo íyo xàtun nùú yoso ña káꞌan xàꞌá ña:
Xàtun 7: Ndusu vocal xíꞌin nùú ndákutáꞌán ñií yuꞌú yó ña kana ña, nda
ná yíyo ña (AFI)
Modos de Puntos de articulación Vocales
articulación
anterior central posterior
no redondeado no redondeado
redondeado redondeado
altas i ü ɨ u orales
ii - ɨɨ uu alargadas
in - ɨn un nasalizadas
iin - ɨɨn uun nasalizadas
y alargadas
iꞌin - ɨꞌɨn uꞌun nasalizadas y
rearticuladas
iꞌ - ɨꞌ uꞌ glotalizadas
iꞌi - ɨꞌɨ uꞌu glotalizadas y
rearticuladas
medias e ö o orales
ee - oo alargadas
en - on nasalizadas
een - oon nasalizadas
y alargadas
eꞌen - oꞌon nasalizadas y
rearticuladas
eꞌ - oꞌ glotalizadas
eꞌe - oꞌo glotalizadas y
rearticuladas
52 Tutu ñà ndátaxi yityí...
bajas a orales
aa alargadas
an nasalizadas
aan nasalizadas
y alargadas
aꞌan nasalizadas y
rearticuladas
aꞌ glotalizadas
aꞌa glotalizadas y
rearticuladas
2.2.2. Ndusu tatyí vocal nùú
Ña Ndusu tatyí vocal nùú: a, e, i, ɨ, o, ö, u, ü, vàꞌa kuꞌun ña
xàꞌá tuꞌun, maꞌñu a nùú tuꞌun, ndi ña tatyí yóꞌo ö e ü kuàꞌàn ña
maꞌñu xíꞌin nùú tuꞌun ña (xíꞌin <t> ra <k>).13 Ra yóꞌo vàxi ña
nùú ndátaxi na nùú yó, ndatyun naní ña ndiá ña kú tatyí ña, ta
ndatyun tiaa yó ña ta káꞌàn yó ña:
Xàtun 8: Ndusu tatyí vocal nùú xíꞌin tatyí mií ña
Grafía Fonema Ejemplos
inicio en medio final
a /a/ adiꞌi ‘mujer’, tyanu ‘nuera’, sátu xita ‘tortilla’,
ayivi ‘ataúd’, taka ‘nido’, tyidita
‘persona’, yaxin ‘jícara’, ‘cucaracha’,
andivi ‘cielo’, jako ‘tlacuache’ tika ‘chapulín’,
ayoo ‘nadie’, tiyaka ‘pescado’,
axe ‘salado’ tina ‘perro’
13 Ñ
a tatyí kami mií súkun (vocales) <ö> y <ü> kúu viti ñá tatyí kána yuꞌú; nda
vitin a vasa kúví kundàà ñini yó ta ñà tatyí kana súkun yó kúu ña, án ña kána
xíꞌin xitin yó kúu ña, án ña ndée kúu ña, ta ni ña tatyí táꞌnda kúu ña, án nùú kíxaꞌa
tuꞌun kúu ña, án nùú maꞌñú tuꞌun kúu ña, án nùú ndíꞌi nùú tuꞌun kuàꞌàn ña.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 53
e /e/ een ‘uno’, jenu ‘nuera’, tyele ‘gallo’, veꞌe
edukun teka ‘chapulín’, ‘casa’, yute ‘río’,
‘cielo’, ewa seko ‘tlacuache’, ndute ‘agua’,
‘amargo’, leso ‘conejo’, yuꞌve ‘hilo’,
exe ‘salado’, seke ‘collar’ tikute ‘redondo’
etsi ‘cerca’,
etu ‘pica’
i /i/ ita ‘flor’, ikin tikuva ‘mariposa’, tioꞌli ‘cangrejo’,
‘calabaza’, kisi ‘olla’, kini taxiti
ina ‘perro’, ‘puerco’, mila ‘empanada’,
iso ‘conejo’, ‘lagartija’, tikuku tayi ‘banco’,
ixi ‘cabello’, ‘tortolita’ teni ‘amante’,
inu ‘cigarro’ totsi ‘sumidero’
ɨ /ɨ/ ɨjɨn ‘sí’, ɨnùú dɨku ‘leche’, dɨvi kɨwɨ ‘día’, dɨkuɨ
‘iguales’, ‘nombre’, kɨku ‘leche’, kɨsɨ ‘olla’,
ɨtnaꞌan ‘va a coser’, kɨmi yakɨ ‘bonito’,
‘pluralizador’, ‘estrella’, tɨviko tɨkasɨ ‘cuchara’,
ɨnkoo ‘se ‘golondrina’ sɨvɨ ‘nombre’
fundó’
o /o/ oko ‘veinte’, komi ‘cuatro’, viko ‘nube’,
odutsi ‘poco’, tyikoni ‘guajolota’, tyoko ‘hormiga’,
okunu kodito ‘tortolita’, xitno ‘horno’,
‘hondo’, oni tnotsiki ndoꞌo ‘adobe’,
‘tres’, ova ‘cuatololote’ jiyo ‘comal’,
‘amargo’ sito ‘cama’
ö /ö/ - töꞌo ‘patrón’ tötö ‘pedregal’
u /u/ uxri ‘diez’, tumi ‘pluma’, itu ‘milpa’, jitnu
uva ‘amargo’, nduta ‘agua’, ‘horno’, ndya’yu
ujun ‘sí’, uku yuta ‘río’, ñuma ‘lodo’, vitu
‘cerro’, unda ‘cera’, suvi ‘tamal’, ‘tabla’, ndaku
‘desde’, usu yuvi ‘petate’ ‘nixtamal’
‘venado’
ü /ü/ - ndütsi ‘frijol’, ndüte tütü ‘papel’, dutü
‘agua’, ñatüvi ‘sacerdote’, tsitü
‘nada’, ndüsi ‘frijol’ ‘lleno’, itü ‘milpa’
54 Tutu ñà ndátaxi yityí...
2.2.2.1. Ndusu vocal ña kánì tatyí
Ña yóꞌo kú vocal ña kánì tatyí: aa, ee, ii, ɨɨ, oo, uu tatyí yóꞌo
kána ña te káꞌan yó tuꞌun nùú kuàꞌàn uvi vocal ña iin nùú tatyí.
Ta ña yóꞌo nìna nùú ndíꞌi tuꞌun va kuàꞌàn ña. Ra yóꞌo vàxi ña
nùú ndátaxi na nùú yó, ndatyun nan í ña, ndiá ña kú tatyí ña,
ta ndatyún tiaa yó ña ra káꞌàn yó ña:
Xàtun 9: Ndusu tatyí vocal ñà kánì tatyí xíꞌin tatyí mií ña
Grafía Fonema Ejemplos
aa /aa/ ndaa ‘ixtle’, yaa ‘ceniza’, saa ‘nuevo’,
tyidaa ‘pájaro’, ñaa ‘temprano’
ee /ee/ yee ‘nuevo’, tnee ‘frente’, vee ‘pesado’,
kee ‘va a salir’, ndee ‘va a llegar’
ii /ii/ nii ‘mazorca’, sañii ‘olote’, yandyii ‘sol’,
kii ‘día’, tyii ‘estómago’, nii ‘sangre’
ɨɨ /ɨɨ/ sañɨɨ ‘olote’, ñɨɨ ‘piel’, ndyɨɨ ‘chicharra’,
yɨɨ ‘esposo’, ndesɨɨ ‘saliva’
oo /oo/ yoo ‘luna’, styokoo ‘tamal’, doo ‘tela’,
ndoo ‘caña’, noo ‘cara’, tyoo ‘tortuga’
uu /uu/ yuu ‘petate’, yatiluu ‘redondo’, tinduu
‘esférico’, tnùú ‘negro’, luu ‘pequeño’
2.2.3. Tatyí ndusu ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó
Ña yóꞌo kú tatyí Ndusu ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó: an, en, in, ɨn,
on, un, tatyí yóꞌo kána ña te káꞌan yó iin tuꞌun nùú kuàꞌàn ña,
ta iin sava tatyí ña yóꞌo kána tyi yuꞌú yó, ta iin ka sava tatyí ña
káꞌan yó xíꞌin xitin yó. Ta yóꞌo ke ndátaxi na nùú yó, ndatyun
yíyo ña ndákutáꞌán ndusu ña, tatyí ña, kiví ña, ta ndatyun káꞌàn
yó ta tiaa yó ña:
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 55
Xàtun 10: Ndusu tatyí vocal ña káꞌàn yó xíꞌin xitin yó xíꞌin tatyí mií ña
Grafía Fonema Ejemplos
an /a</ ntsitsan ‘huarache’, mitan ‘hoy’, ndakan
‘va a pedir’, kajan ‘va a perforar’
en /e</ tyeten ‘semilla’, yeken ‘calabaza’, je’en
‘varios’, ntseꞌen, ‘temprano’
in /i</ xikin ‘calabaza’, yaxin ‘jícara’, ndikin ‘semilla’, xityin
‘surco’, vixin ‘hace frío’, tìkin ‘semilla de calabaza’
ɨn /ɨ</ ndɨjɨn ‘semilla’, yɨjɨn ‘calabaza’,
tyɨjɨn ‘pepita’, kɨꞌɨn ‘va a ir’
on /o</ yiton ‘árbol’, xiton ‘horno’, sikon ‘alto’,
yikon ‘surco’, sokon ‘cuello’
un /u</ yutun ‘árbol’, tyukun ‘mosca’, ndukun
‘tuna’, jitun ‘horno’, súkun ‘alto’
2.2.3.1. Ndusu tatyí ndukaní ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó
Ña yóꞌo kú ndusu tatyí ndúkani ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó: aan,
een, iin, ɨɨn, oon, uun, tatyí yóꞌo kána ña te káꞌan yó iin tuꞌun
nùú kuàꞌàn uvi vocal ña iin katyi nùú, ra ndákutáꞌán ka tatyí ña
káꞌan yó xíꞌin xitin yó, ra yóꞌo ke ndátaxi na nùú yó, nityi yíyo
ña ndákutáꞌán ndusu ña, tatyí ña, kiví ña, ra nityi káꞌàn yó ra
tiaa yó ña:
Xàtun 11: Ndusu tatyí vocal kánì ña káꞌàn yó xíꞌin xitin yó xíꞌin tatyí
mií ña
Grafía Fonema Ejemplos
aan /aa</ xtaan ‘abuela’, daan ‘yó’, xaan ‘eso’, táan ‘terremoto’
een /ee</ xteen ‘frente’, een ‘nueve’, keenda ‘salimos’
56 Tutu ñà ndátaxi yityí...
iin /ii</ nsidiin ‘olote’, pesiin ‘pájaro azul’, ììn
‘nueve’, mediin ‘solo’, iskíín ‘basilisco’
ɨɨn /ɨɨ</ ɨɨn ‘nueve’, larlɨɨn ‘olote’
oon /oo</ joon ‘sí’, toon ‘negro’
uun /uu</ tyuun ‘ave’, tuún ‘negro’, juun ‘va a
bajar’, uun ‘sí’, xukuun ‘zancudo’
2.2.3.2. Ndusu tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó ra
tiáꞌndia ña
Ña yóꞌo kú ndusu tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó ra tiáꞌndia ña:
aꞌan, eꞌen, iꞌin, ɨꞌɨn, oꞌon, uꞌun. Tatyí yóꞌo kána ña te káꞌan yó iin
tuꞌun nùú kuàꞌàn uvi vocal ña iin katyi nùú tatyí ra tiáꞌndia maꞌñu
tatyí ña, ra ndákutáꞌán ka iin ka tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó
xíꞌin ña, ra yóꞌo ke ndátaxi na nùú yó, nityi yíyo ña ndákutáꞌán
ndusu ña, tatyí ña, kiví ña, ra nityi káꞌàn yó ra tiaa yó ña:
Xàtun 12: Ndusu tatyí vocal ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó ra tiáꞌndia ña
Grafia Fonema Ejemplos
aꞌan /a?a</ aꞌan ‘no’, káꞌàn ‘hablar’, xaꞌan ‘manteca’
eꞌen /e?e</ jeꞌen ‘tomar’/‘agarrar’, deꞌen ‘anillo’/‘manteca’
iꞌin /i?i</ iꞌin ‘gotea’, íꞌin ‘mudo’, sìꞌin ‘pierna’, sìꞌìn
‘horqueta’ diꞌin ‘horcón’/‘pierna’ tiꞌin ‘hamaca’
ɨꞌɨn /ɨ?ɨ</ ɨꞌɨn ‘no’, dɨꞌɨn ‘horcón’/‘pierna’ tyɨꞌɨn ‘zorrillo’
oꞌon /o?o</ oꞌon ‘cinco’, koꞌon ‘codorniz’
uꞌun /u?u</ uꞌun ‘cinco’, kùꞌùn ‘ir’, tuꞌun
‘palabra’/‘lengua/‘idioma’, xúꞌun ‘dinero’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 57
2.2.4 Ndusu ña tiáꞌndia tatyí
Ña yóꞌo kú ndusu ña tiáꞌndia tatyí: a’, e’, i’, ɨ’, o’, ö’, u’, ü’, tatyí
yóꞌo kána ña te káꞌàn yó ra iin kama ndási súkun yó, ra yóꞌo ke
ndátaxi na nùú yó, ndaa yityí yíyo ña ndákutáꞌán ndusu ña, tatyí
ña, kiví ña, ndaa yityí káꞌàn yó ra tiaa yó ña:
Xàtun 13: Ndusu ña tiáꞌndia tatyí
Grafía Fonema Ejemplos
aꞌ /a?/ yaꞌvi ‘mercado o caro’, saꞌwa ‘rama’, ndiwaꞌyi
‘coyote’, nyaꞌyu ‘lodo’, kaꞌnu ‘grande’, ñaꞌmi
‘camote’, saꞌma ‘tela’, nraꞌa ‘mano’
eꞌ /e?/ eꞌva ‘salado’, deꞌyu ‘lodo’, seꞌye ‘hongo’,
tɨseꞌndu ‘comején’, deꞌnde ‘memela’
iꞌ /i?/ iꞌya ‘aquí’, iꞌyó ‘antojo’, siꞌma ‘rabo’, ñiꞌma ‘humo’,
jiꞌyi ‘hongo’, liꞌli ‘gallo’, ndisiꞌyu ‘caprino’
ɨꞌ /ɨ?/ ɨꞌyɨ ‘hongo’, ɨꞌvɨ ‘excremento’, ɨꞌɨn ‘no’, yɨꞌyɨ
‘hongo’, jɨꞌni ‘exprimir’, tɨꞌvɨ ‘succionar’,
tnutɨꞌvɨ ‘escoba’, tnɨꞌkɨ ‘cintura’
oꞌ /o?/ oꞌva ‘salado’, tikoꞌndo ‘esférico’,
ndoꞌyó ‘ciénaga’, doꞌno ‘camisa’
uꞌ /u?/ uꞌve ‘salado’, uꞌva ‘espeso’, duꞌma ‘rabo’,
ñuꞌme ‘humo’, yuꞌva ‘hilo’, juꞌwa ‘salado’
2.2.4.1. Ndusu ña tiáꞌndia tatyí ra tuku ndákutáꞌán ña
Ña yóꞌo kú ndusu ña tiáꞌndia tatyí ta tuku ndákutáꞌán ña: aꞌa,
eꞌe, iꞌi, ɨꞌɨ, oꞌo, uꞌu; tatyí yóꞌo kána ña te káꞌan yó ta iin kama
káki tatyí yó, ta tuku káꞌan yó tatyí ndusu ña nùú, ta yóꞌo ke
ndátaxi na nùú yó, ndatyun yíyo ña ndákutáꞌán ndusu ña, tatyí
ña, kiví ña, ta ndatyun káꞌàn yó ta tiaa yó ña:
58 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xàtun 14: Ndusu ña tiáꞌndia tatyí ta tuku ndákutáꞌán ña
Grafía Fonema Ejemplos
aꞌa /a?a/ nraꞌa ‘mano’, waꞌa ‘bueno’, yaꞌa ‘chile’, jaꞌa
‘nixtamal’, tyiyaꞌa ‘bule’, tsaꞌa ‘pie’, vàꞌa
‘bueno’, yaꞌá ‘chile’, yáꞌà ‘pardo’, yàꞌà ‘telaraña’,
yàꞌa ‘va a pasar’ (aspecto potencial)
eꞌe /e?e/ ña deꞌe ‘mujer’, veꞌe ‘casa’, kuteꞌe ‘cajete’,
tɨkeꞌe ‘afuera’, yeꞌe ‘pie’, ndeꞌe ‘cereza’
iꞌi /i?i/ li’i, ‘gallo’, siꞌí ‘mamá’, xiꞌi ‘hongo’, viꞌi ‘casa’,
jandiꞌi ‘azul’, yiꞌi ‘crudo’, tiꞌí ‘boludo’
ɨꞌɨ /ɨ?ɨ/ dɨꞌɨ ‘mamá’, tɨꞌɨ ‘jorobado’, kɨꞌɨ ‘calzar’, yɨꞌɨ
‘está metido’, ndɨꞌɨ ‘se va a acabar’
oꞌo /o?o/ tYóꞌo ‘pulga’, ndoꞌo ‘rabo’, nroꞌo ‘adobe o
pared’, koꞌo ‘va a beber’ (aspecto potencial), kóꞌò
‘frondoso’ kòꞌó ‘plato’, kóꞌó ‘abierto/amplio’,
yóꞌo ‘raíz’, yòꞌó ‘chueco’, xoꞌo ‘mecate’
uꞌu /u?u/ uꞌu ‘dolor’, kuꞌu ‘yerba’, yuꞌu ‘boca’,
luꞌu ‘pequeño’, ndɨsuꞌu ‘caprino’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 59
3. ÑA SÁMA TATYÍ NDUSU
Y íyo ndusu ña sáma tatyí, te ndíkaa ña xàꞌá tuꞌun síin yíyo
tatyí ña, ra ta ndíkaa ña maꞌñu tuꞌun ta xa síin yíyo tuku
tatyí ña, saá tu te ndíkaa ña tyi nùú tuꞌun xa sáma tuku tatyí
ña;14 ña kan, iin ndusu ndia, ndia ka nùú ndíkaa ña náma tatyí
ña, á xàꞌá, á maꞌñu á tyi nùú tuꞌun ndíkaa ña.
Ña kúndaa íni yó, xa mií tuꞌun ña káꞌàn yó kú ña táva kuꞌva
xàꞌá ña ndásama tatyí sava ndusu. Ta kú ndiꞌi nùú tuꞌun ra yíyo
va ndusu ña ndásama tatyí, xíꞌin tuꞌun mií na ñuu á xíꞌin iin
ka nùú tuꞌun; ña yóꞌo kú ña ndátaxi ra, (Fromkin & Rodman,
1974:279, ña káꞌan ra Castillo, 2007).
Ñà vàꞌa káꞌan yó, xíni ñúꞌú vàꞌa kòo tatyí yó, kuni vàꞌa soꞌo
yó, ta ñaꞌà ndaꞌa yó, ña kan vàꞌa kundaa ñini na ndá xaꞌá káꞌan
yó; kuàꞌá ní kú ña ndásama tuꞌun káꞌan yó: ñúꞌú nùú ndée yó,
na xikuaꞌa kuiya xa siin káꞌan na nùú na kuatyi loꞌo kuiya, na
siꞌí siin káꞌan na nùú na tiaa, sava ndásama tu ña tyi ñuu yó
ndákutáꞌán ña xíꞌin iin ka ñuu, ta xíꞌin inka tuꞌun.15
3.1. Iin ndusu ndákiꞌin ña iin ka nùú tatyí
Sava ndusu ndákiꞌin ña inka nùú tatyí, te ndíkaa ña xàꞌá, á
maꞌñu á tyi nùú tuꞌun á sava sáma tu tatyí ña te ndákutáꞌán ña
xíꞌin inka nùú ndusu.
3.1.1. Ña ndásama tatyí ndusu consonante
Ña ndásama tatyí ndusu consonante, tyi ndákutáꞌán ña xíꞌin inka
nùú ndusu. Ta ña yóꞌo sava ndúkama ní tatyí ña, sava un tàku
14 Ñà káꞌàn yó xàꞌá yó kúu ña nùú kuàꞌàn tatyí tuꞌun ta kuvi koo ña nùú kíxáꞌá
tuꞌun, án maꞌñú tuꞌun án nùú ndíꞌi tuꞌun.
15 Koto ndó ña káꞌàn yó xàꞌá naní ña nùú “sáma tuꞌun”.
61
vàꞌa tatyí ña, sava tu káꞌan yó ña xíꞌin ñií yuꞌú yó ra xíꞌin xitin
yó, ta inka nùú tatyí ndákiꞌin ña.
3.1.1.1. Tatyí ndusu /k/
/k/
/k/ /g/ /ŋ/ /x/
/k/ /g/ /ŋ/ /j/
Ña tatyí /k/ ña sóꞌo á ña un tìaku tatyí kú ña. Ta kumi nùú ityi
ndásama tatyí ña. Kumi ña tatyí /k/ ña ndási a ña sóꞌo, ta kumi
ña tatyí /g/ ña káma tatyí, ta kumi ña tatyí /ŋ/ tatyí káma ra
káꞌan yó ña xíꞌin xitin yó, ta kumií ña tatyí /j/ ña sóꞌo un tiáku
tatyí ña.
1. Kumi ña tatyí /k/ ta nùú tiáku tatyí ña, ta ndíkaa ña
xàꞌá tuꞌun (#_V) ta ndíkaa ña maꞌñu tuꞌun (V_V). Siꞌva kú
ña tiaa yó ña <k> (ka). Ta yóꞌo vàxi ña káꞌan xàꞌá ña
ndásama tatyí ña, yóꞌo yíyo sava tuꞌun:
Xàtun 15: Tatyí ta nùú tiáku tatyí ña
Contexto #_V V_V
Representación fonológica /ki.tí/ /le.ke/
Representación ortográfica <kití> <leke>
Glosa ‘animal’ ‘hueso’
2. Kumi ña tatyí /g/ ta káma tatyí ña ta ndíkaa ña maꞌñu
tuꞌun; ra un kòo tuꞌun ña nùú kíxaa ña xàꞌá. sóꞌo ke
tiaa yó ña g <g> (ga). Ta ndíkaa ña maꞌñu tuꞌun ña
62 Tutu ñà ndátaxi yityí...
ndátaꞌvi uni, ra kíxaa ndásama tatyí ña; ta ndúkama
tatyí ña ta vàꞌa ní tiáku ña16 ra iin mií tatyí yóꞌo kú va.
Maꞌñu tuꞌun ña ndátaꞌvi uni kú ña nùú ndásama tatyí
ña yóꞌo un kòo ña kuàꞌàn xàꞌá tuꞌun. Na kútoꞌni nùú ña
kumi tutun yóꞌo:
Xàtun 16: Ña ndásama tatyí ndusu /k/
Posición Intervocálica: V-V glosa
sordo sonoro elisión
ndakata ndagata ndaata ‘lavar’
ndikama ndigama ndiama ‘mosca’
ndikatyi ndigatyi ndiatyi ‘borrego’
tikumi tigumi tiumi ‘cebolla’
tikama tigama tiama ‘jícama’
Yóꞌo ke ndátaxi na nùú yó ña Tuꞌun Savi, sava na yivi
ndásama tatyí /k/ ña maꞌñu tuꞌun ña uni tiáꞌndia ta
ndásama ña tatyí /g/, ta sava tu na sándixaꞌa na tatyí /k/
maꞌñu tuꞌun (véase tercera columna).
3. Kumi ña tatyí /ŋ/ ña tiáku ta káꞌan yó xíꞌin xitin yó, ta
kuàꞌá xàꞌá tuꞌun va kíxaꞌa ña, un kòo ña maꞌñu tuꞌun. Ta
siꞌva kú ña tiaa yó ña <ŋ> (ŋa). Ta xa inka va tatyí ndùu
ña. Ndi ndúu ña tatyí tíaku vàꞌa. ná kuni yó sava tuꞌun:
16 K ivi kána tatyí ta yíyo ndusu sóꞌó, ña yóꞌo naní ña tatyí ndi nuꞌu.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 63
Xàtun 17: ña tiáku ta káꞌan yó xíꞌin xitin yó
Contexto Sordo Sonoro
#_V #_V
Representación fonológica /ku.nu/ /ŋu.nu/
Representación ortográfica <kunu> <ŋunu>
Glosa ‘va a tejer’ ‘va a tejer’
4. Kumi ña tatyí /x/ ña sóꞌo un tiàku vàꞌa tatyí ña, ta kuàꞌá
xàꞌá tuꞌun kíxaꞌa ña un kòo ña maꞌñu tuꞌun. Ta suꞌva
kú ña tiaa yó ña <j> (ja). Ndi inka nùú tatyí ndùu ña,
ndáyaꞌa ña kú ña tatyí sóꞌo. Ita niñu:
Xàtun 18: Ña sóꞌo un tiàku vàꞌa tatyí ña
Contexto #_V #_V
Representación fonológica /ku.ñu/ /xu.ñu/
Representación ortográfica <kuñu> <juñu>
Glosa ‘carne’ ‘carne’
3.1.1.2. Tatyí ndusu /s/
/s/
/s/ // //
/s/ /z/ /x/
64 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Ña tatyí /s/ tatyí ña sóꞌo, uni ndásama tatyí ña. Kumi ña tatyí
/s/ fricativa, alveolar sorda, ta kumi ña tatyí /T T/ fricativa,
interdental, sorda xíꞌin /SS/ fricativa, postalveolar, sorda.
1. Kumi ña tatyí /s/ fricativa, alveolar sorda, ta kíxaꞌa ña
xàꞌá tuꞌun, ra ndíkaa ña maꞌñu tuꞌun. Ta suꞌva tiaa yó
ña <s> (sa). Mií tatyí yóꞌo kú va tiaa yó. Yóꞌo kuni yó
sava tuꞌun:
Xàtun 19: Kumi ña tatyí
Contexto #_V V_V
Representación fonológica /sà.Sìn/ /si.si/
Representación ortográfica <sàxìn> <sisi>
Glosa ‘sobrino’ ‘tía’
2. Kumi ña /T T/ tatyí suꞌva ta káꞌan yó ña ndátyitaꞌan yó
tuꞌun yó, kíxaꞌa ña xaa tuꞌun ta saá tu ndíkaa ña maꞌñu
tuꞌun. Ta suꞌva tiaa yó ña <z> (za). Yóꞌo ndúu ña inka
tatyí, ta yíyo sava tuꞌun yóꞌo:
Xàtun 20: Tatyí suꞌva ta káꞌan yó ña ndátyitaꞌan yó tuꞌun yó
Contexto #_V V_V
Representación fonológica Ta.Sìn/
/T /tu.T
Túꞌu/
Representación ortográfica <zaxìn> <tuzúꞌu>
Glosa ‘sobrino’ ‘chivo’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 65
3. Kumi ña tatyí /SS/ fricativa, postalveolar, sorda, ta kíxaꞌa
ña xàꞌá tuꞌun ta ndíkaa ña maꞌñu tuꞌun. Ta sóꞌo tiaa yó
ña xíꞌin ndusu <x> (xa). Yóꞌo ta inka ndùu tatyí ña, ná
kuni yó sava tuꞌun:
Xàtun 21: Tatyí ta kíxaꞌa ña xàꞌá tuꞌun ta ndíkaa ña maꞌñu tuꞌun
Contexto #_V V_V
Representación fonológica /Sà. Sìn/ /Si. Si/
Representación ortográfica <xàxìn> <xixi>
Glosa ‘sobrino’ ‘tía’
3.1.1.3. Tatyí ndusu /b/
/b/
/b/ /w/ /f/
/v/ /w/ /f/
Tatyí ndusu /b/, uni yityí ndásama tatyí ña. Kána tatyí ña/b/
xíꞌin ñií yuꞌú yó, ta tíaku ña, ta yíyo tu tatyí ña /
/ ta yíyo vàꞌa
tatyí ña, ta yíyo tu tatyí ña /f/ ta ña ndásama tatyí ña yóꞌo kána
ña xíꞌin ñií yuꞌú yó.17
1. Kumi ña tatyí /b/ ta tiáku vàꞌa tatyí ña, yíyo ña xàꞌá tuꞌun
ta maꞌñu tuꞌun. Ta xíꞌin ndusu yóꞌo ke tiaa yó ña <v> (va).
Tatyí mií ndusu yóꞌo kú va ña. Yóꞌo sava tuꞌun nùú vàxi ña:
17 Ña tatyí yóꞌo ta vàꞌa ni ndá kiꞌin táꞌán ña xíꞌin ña tatyí tuꞌun na Ñuu Yatá, Ñuu
Kuatyi.
66 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xàtun 22: Tatyí ta tiáku vàꞌa tatyí ña
Contexto #_V V_V
Representación fonológica /be?e/ /bà.bì/
Representación ortográfica <veꞌe> <vàvì>
Glosa ‘casa’ ‘falange’
2. Kumi ña tatyí /f/ fricativa, labiodental, sorda, kìvi kuàꞌàn
ña maꞌñu tuꞌun kaꞌyi ña xíꞌin ndusu <f> (fa). Ná kuni
yó sava tuꞌun:
Xàtun 23: Tatyí kìvi kuàꞌàn ña maꞌñu tuꞌun
Contexto V_V V_V
Representación fonológica /sa.bi/ /sa.fi/
Representación ortográfica <savi> <safi>
Glosa ‘lluvia’ ‘lluvia’
3.1.1.4. Tatyí ndusu /S/
/S/
/S/ /x/ /d/
/x/ /j/ /d/
Tatyí ndusu /SS/ ña tatyí sóꞌo kúu ña ta uni nùú ndásama tatyí
ña. Kumi ña tatyí /SS/ sóꞌo ña un tìaku, ra kumi ña tatyí /x/ ña
sóꞌo ra saá tu kumi ña tatyí /d/ ña vàꞌa ní tiáku.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 67
1. Táva ña tatyí /SS/ ta ña sóꞌo kú ña, ta kuàꞌàn ña xàꞌá ta
xíꞌin maꞌñu tuꞌun. Ta xíꞌin ndusu yóꞌo tiaa yó ña <x>
(xa). Tatyí mií ña kú va, yóꞌo yíyo sava tuꞌun:
Xàtun 24: Tatyí ta ña sóꞌo kú ña
Contexto #_V V_V
Representación fonológica /Si.to/ /Si.Si/
Representación ortográfica <xito> <xixi>
Glosa ‘tío’ ‘tía’
2. Kumi ña tatyí /x/ ta tatyí sóꞌo kúu ña, ta kuàꞌàn ña xàꞌá
xíꞌin maꞌñu tuꞌun. Xíꞌin ndusu yóꞌo tiaa yó ña <j> (ja).
Xa inka tatyí ndánama ña, yóꞌo yíyo sava tuꞌun:
Xàtun 25: Tatyí sóꞌo kúu ña, ta kuàꞌàn ña xàꞌá xíꞌin maꞌñu tuꞌun
Contexto #_V #_V V_V
Representación fonológica /Si.to/ /xi.to/ -
Representación ortográfica <xito> <jito> -
Glosa ‘tío’ ‘tío’ -
V_V V_V
Representación fonológica /a. i/ /a.xí/
Representación ortográfica <yaxín> <yají>
Glosa ‘jícara’ ‘jícara’
68 Tutu ñà ndátaxi yityí...
3. Kumi ña tatyí /d/ ta vàꞌa ní tiàku tatyí ña, ta kuàꞌàn ña
xàꞌá tuꞌun ndániꞌi yó ña. Ta xíꞌin ndusu yóꞌo tiaa yó ña
<d> (da). Xa inka nùú tatyí ndúu ña, yóꞌo yíyo sava
tuꞌun:
Xàtun 26: Tatyí ta vàꞌa ní tiàku tatyí ña
Contexto #_V V_V
Representación fonológica /di.ni/ /ka.di/
Representación ortográfica <dini> ˂kadi˃
Glosa ‘cabeza’ ‘tañer’
3.1.2. Ña ndásama tatyí ndusu vocal
3.1.2.1. Ña ndákiꞌin ndusu inka nùú tatyí
Te ndákutáꞌán ndusu vocal xíꞌin inka nùú ndusu ta ndásama
tatyí ña. Ndákiꞌin ña tatyí ndusu ña íyo yatin xíꞌin ña.
Yityí ña ndásama tatyí yóꞌo, iin ndusu, ta ndákiꞌin ña tatyí
inka ndusu ña ndákutáꞌán xíꞌin ña, ta saá ndásaka nùú tatyí
ndusu.
Ndusu ña nùú ndákiꞌin ña tatyí ndusu ña uvi, á ña taꞌan
yatin xíꞌin ña, saá ke kú nùú ndásaka tatyí yóꞌo.
3.1.2.2. Tuꞌun ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó
Ta kú ndiꞌi nùú tuꞌun ña yíyo tiòꞌo xíꞌin tuꞌun oto-mangue, ta kú:
Tuꞌun Triqui, Tuꞌun Ñähñu, Tuꞌun Mèꞌphàà, Tuꞌun Zapoteco, Tuꞌun
Ñomndaa, Tuꞌun Savi, ta inka ka ña, ta xíꞌin ña yóꞌo íyo tuꞌun ña
káꞌan yó xíꞌin xitin yó, ña iin nùú yíyo tiòꞌo ña, ña kan iin katyi
yíyo tatyí ña xíni ñúꞌú ña.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 69
Ta tixin, Ndusu Tuꞌun Savi núꞌu kumi ndusu consonante
nasal: <m>, <n>, <ñ> y <N N>; ña yóꞌo xa ndákutáꞌán tatyí ña
xíꞌin inka ndusu: <nd>, <ng>, <nj>, <nk>, <nr>, <ns>,
<nt>, <nts>, <nty> y <mp> ña ndákutáꞌán uvi á uni ndusu
consonante ta ndásaka tatyí ta tiaa yó iin tuꞌun ña káꞌan xíꞌin
xitin yó. Ta ña yóꞌo kú ndusu ndásaka tatyí, ña xíni ñúꞌú yó tiaa
yó tuꞌun ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó.
Ta kátyi yó, tixin tuꞌun yó, tuꞌun ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó,
ta xíꞌin ndusu yóꞌo tiaa yó ña <n> nùú ndíꞌi nùú tuꞌun; ña vàꞌa
kundaa ini yó xíꞌin tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin, te tiaa yó ña,
xíni ñúꞌú tyinduꞌu yó ndusu yóꞌo <n> nùú ña. Ta ña yóꞌo kú
vocal ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó: an, en, in, ɨn, on, un. Ndi tuꞌun
yó un kóo ña ndíꞌi xíꞌin consonante. Na kan ndusu yóꞌo <n>ta
kuàꞌàn ña nùú vocal, kuni katyi ña, ta káꞌan yó ra tatyí kée ña
tyi xitin yó.
Uvi nùú kú tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin: asimilación
PROGRESIVA xíꞌin asimilación REGRESIVA. (Ña kuàꞌàn ra ña vàxi)
Xàtun 27: Nuú vàxi tuꞌun ña káꞌàn yó xíꞌin tatyí xitin yó xíꞌin ña kuàꞌàn
xíꞌin ña nandikó
Nasalización por Representación Representación Glosa
asimilación fonológica práctica
progresiva /u / ñuu ‘pueblo’
regresiva /ka< / kaan ‘agujerar’
3.1.2.2.1. Tatyí tuꞌun ña káꞌan yó ndúu nií ña xíꞌin
tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin
Ta xì ndíkaa consonante nasal xàꞌá iin tuꞌun ña iin tatyí a tuꞌun
ña tatyí tiáꞌndia, ta consonante vocal kuàꞌàn tatyí xíꞌin iin níí saá
tuꞌun, ndákitaꞌan tatyí xíꞌin nùú tatyí vocal (ña mituꞌun, ña uvi
70 Tutu ñà ndátaxi yityí...
a ña tiáꞌndia tatyí), ta kíxaꞌa tatyí ña tyi yityín ta kuàꞌàn ña tyi
ndaꞌá kuaꞌá; ña kan, ta kú tuꞌun yó, un xíni ñúꞌú tiaa yó <n>
(na) nùú tuꞌun tyi xa kuàꞌàn ña xàꞌá ña. Na kan tatyí ña káꞌan
yó xíꞌin xitin iin níí tuꞌun ndákiꞌin tatyí ña, yóꞌo vàxi sava tuꞌun:
Xàtun 28: Tatyí tuꞌun ña káꞌàn yó xíꞌin xitin yó
Correcto Incorrecto Glosa
nùú *nùun ‘cara’
ñuu *ñuun ‘pueblo’
ñii *ñiin ‘sal’
ñuꞌú *ñuꞌún ‘tierra’/‘territorio’
nùꞌu *nùꞌun ‘diente’
míꞌi *míꞌin ‘basura’
3.1.2.2.2. Tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó ndandíko
sàtá ña
Ta kú tuꞌun ña kíxaꞌa xíꞌin inka ndusu, (ta un sùvi nasal kú ña),
xíni ñúꞌú tiaa yó iin ndusu <n> (na) tyi nùú tuꞌun ña vàꞌa
ndakiꞌin ña tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó, ña kan vàꞌa kundaa
ini yó ña kuàꞌàn tatyí yóꞌo xíꞌin ña nùú inka tuꞌun ña ùn kuàꞌàn
ña xíꞌin. Ta yóꞌo, ndátaxi na nùú yityí íyo ña.
Xàtun 29: Tuꞌun ña káꞌàn yó xíꞌin tatyí xitin yó ña ná ndikó
Palabras simples Palabras nasalizadas
ìí ‘delicado’ ìín ‘sal’
siꞌí ‘mamá’ sìꞌin ‘pierna’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 71
xíꞌi ‘bebe/toma’ xíꞌin ‘con’
kaa ‘fierro/metal’ kaan ‘agujerar’
kùꞌù ‘monte/hierba’ kùꞌùn ‘ir hacia un lugar’
káꞌà ‘se ahoga’ káꞌàn ‘habla’
itù ‘milpa’ itún ‘palo’/‘planta’
tutu ‘papel/hoja’ tutún ‘leña’
Yóꞌo xíni yó, tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin kée ña tyi kuàꞌá ra
ndíko ña tyi ndaꞌa yitin. Ña kan tatyí yóꞌo nda ndíko ña tyi sata,
ta iin níí tuꞌun ndákiꞌin tatyí ña.
Ña tatyí tuꞌun ña káꞌan yó xíꞌin xitin (ña kuàꞌàn ra ña ndíko
tyi sàta) ña yóꞌo ndániꞌi yó ña iin taꞌvi tuꞌun, tuꞌun ña iin tatyí,
ña kaní tatyí xíꞌin ña tiáꞌndia tatyí.
Sava inka Ñuu Savi, tyi Ñuu Nùú Nduva, Ñuu Savi na
ndákutáꞌán xíꞌin ñuu nùú káꞌan na Tuꞌun Zapoteco, ta na yóꞌo
tuꞌun ña káꞌan na xíꞌin kiví ñàꞌa á xíꞌin kiví nùú ndée na, kíxaa
xàꞌá ña xíꞌin iin ndusu ña káꞌan yó tatyí xíꞌin xitin yó (m, n, ñ,
ŋ xíꞌin ñà prenasales); ndi tuꞌun ña tiáꞌndia tatyí, ña káꞌan na
xíꞌin xitin na, ùn kuàꞌàn tatyí ña tyi ndaꞌa kuàꞌá. Tuꞌun yóꞌo
ùn ndàkiꞌin níí ña tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó tyi tiòꞌo ña
ndànama: ñúꞌú vaxi ña nùú yuꞌú, noꞌo nùú ndoꞌo, naꞌa nùú ndaꞌa,
nɨꞌɨ nùú ndɨꞌo inka va nìxi yó ndusu ña xíꞌin tatyí ña. Yóꞌo vàxi
sava tuꞌun yóꞌo:
Xàtun 30: Tuꞌun ña tiáꞌndia tatyí
Tuꞌun Savi Glosa
ñuꞌu ‘tiene miedo’
nɨꞌɨ ‘acabará’
72 Tutu ñà ndátaxi yityí...
noꞌo ‘adobe’
naꞌa ‘mano’
ñeꞌe ‘nixtamal’
ñàꞌa ‘pasa’/‘pasó’
Yuku Tnoꞌo ‘nombre de un paraje’
3.1.3. Tatyí uvi ña xíni ñúꞌú yó káꞌan yó
3.1.3.1. Tatyí ña káꞌan yó xíꞌin ñíi yuꞌú yó
Tatyí ña káꞌan yó xíꞌin ñíi yuꞌú yó, ndákutáꞌán ña xíꞌin tatyí nùú,
ta ndákunduꞌu ña xàꞌá tuꞌun ta ndásama ña tuꞌun á tyiñu ña
káꞌan ña xàꞌá. Ndusu consonantes /kw/, /ndw /, /njW/, /kWJ/18 tatyí
yóꞌo xíꞌin ñií yuꞌú yó káꞌan yó ña. Ña yóꞌo ndíkaa ña xàꞌá á ma
tu ꞌun te ndánama iin ñàꞌa á ña tuku ndiko na keꞌe na iin tyiñu.
Suꞌva tiaa yó ña ta ndúu ña consonantes mixtas á ña ndásaka
ndusu xíꞌin tatyí; <ku>, <ndu>, <nju> y <kui>.
Xàtun 31: Tuꞌun káꞌàn yó xíꞌin ñií yuꞌú yó
#_V Glosa V_V Elisión Glosa
kuayu ‘caballo’ ndukuaku nduaku ‘mancha’
kuèꞌè ‘enfermedad’ ndukuañu nduañu ‘volvió a pisar’
(después de estar mucho
kuièꞌè tiempo sin sanar)
kuiñu ‘hinchazón’ ndukuiti - ‘se redujo’ (de tamaño)
18 Ñà ná sàma xàꞌa uvi tuꞌun káꞌan na labialización xíꞌin palatalización, kuu ña ñuu
ndaꞌvi ndaa Ñuu Tutioó, Ñuu Kuàtyi.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 73
3.1.3.2. Ndusu ña káꞌan yó ta ndákutáꞌán laꞌlá yó
xíꞌin nùú yáa yó
Ta káꞌan yó tatyí ndusu yóꞌo, ndákutáꞌán nùú yáa yó xíꞌin laꞌlá
yó, ta kíxa yuꞌú yó ta káꞌan yó vocal <i>. Suꞌva ndáñàꞌa na tatyí
ña: /tJ/, /sJ/, /pJ/, /nJ/, /ndJ/, /kJ/, /bJ/, ta xíꞌin ndusu yóꞌo kú
ña vàꞌa tiaa yó ña: <ti>, <si>, <pi>, <ni>, <ndi>, <ki>,
<vi>; yóꞌo vàxi sava tuꞌun:
Xàtun 32: Tuꞌun ña ndákutáꞌán xíꞌin ndaꞌnda yó
No palatalizada Palatalizada Glosa
teꞌe tieꞌe ‘duro’
tyita tyitia ‘plátano’
kátá kátiá ‘comezón’
keꞌe kieꞌe ‘patio’
veꞌe vieꞌe ‘casa’
- siáni ‘nieto’
- pieꞌe ‘cariño’
- niàꞌa ‘marca dejada’
- ndiakua ‘número’
- kiáꞌvi ‘en venta’
3.1.3.3. Ndusu káꞌan yó ta ndákutáꞌán nùú yaa yó xíꞌin
laꞌlá yó
Tatyí ndusu ña káꞌan yó, tyi saá kú ña kuáꞌa va tatyí kée yuꞌú
yó, ña vàꞌa káꞌàn yó ndusu yóꞌo. Xa ndàtuꞌun yó xàꞌá ndusu ña
ndàsama tatyí (alófonos), ta saá kú xíꞌin tatyí ndusu /s/ xíꞌin /x /
74 Tutu ñà ndátaxi yityí...
ña ndásama ña ra ndákiꞌin ña inka nùú tatyí, ta /s/ y /x/ xíꞌin
inka ña. Ta uvi saá nùú ndusu yóꞌo ña kána tatyí ta ndákutáꞌán
nùú yaa yó xiꞌi laꞌlá yó, ña yóꞌo naní ña velarización ndi ña
ndusu /x/ kú ña iin consonante ndieé ní tatyí. Ta ndusu yóꞌo ùn
ndànama tatyí ña iin níí tuꞌun ta kuꞌva xàꞌá tuꞌun va ndánama
tatyí ña #_V (inicio de palabra) ndi sava vi tuꞌun kú ña.
Xàtun 33: Tuꞌun ndákutáꞌán nùú yaa yó xíꞌin laꞌlá yó
Postalveolar (sorda) Velarización (sorda) Glosa
xatá jatá ‘espalda’
xiní jiní ‘cabeza’
xito jito ‘tío’
xàtù jàtù ‘picoso’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 75
4. TATYÍ ÑA XÍNI ÑÚꞋÚ YÓ KÁꞋAN
YÓ TUꞋUN SAVI
T ákuu ndiꞌi tuꞌun ña kumí tiòꞌo ña tuꞌun oto-mangue, yíyo
kuàꞌá ní nùú tatyí kumi ña, ña kan Tuꞌun Savi yíyo kuàꞌá
nùú tatyí ña, ta xíni ñúꞌú yó ña ta káꞌan yó ra tiaa yó tuꞌun yóꞌo.
Ta sáma tatyí yóꞌo ñàꞌa ña káꞌan ña xàꞌá. Ña kan tuꞌun ña káꞌan
yó, iin ta kú ndꞌi taꞌví tuꞌun yíyo xa siin xa siin tatyí ña.
Xíꞌin tatyí yóꞌo ke kúndaa ñini yó ndá xàꞌá ki ña káꞌan iin
tuꞌun, ña kan ta iin taꞌvi tuꞌun xa yíyo xa yíyo tatyí ña, tyi ta
ndásama tatyí ña saá ra ndásama ña kuni katyi ña. Ña kan yíyo
ndieé ní xàꞌá tatyí, tyi táxi ña kundaa ñini yó, yoo kí ña kátyi
ta kú ndiꞌi nùú tuꞌun, ña kan na ùn kumani ña ta tiaa yó Tuꞌun
Savi, tyi ta iin taꞌvi tuꞌun ra íyo tatyí ña (Torres, et al. 2016:10).
Ñà yóꞌo kú ña káꞌan ra Castillo, 2007, ña tatyí xíni ñúꞌú ña,
ña vàꞌa kundaa ini yó ndá xàꞌá káꞌan ta iin ta iin nùú tuꞌun, ra
ña yóꞌo xíni ñúꞌú ña, ña vàꞌa kundaa ñini yó xíꞌin kuàꞌá nùú
tuꞌun Ñuu Yivi (Castillo, 2007:57). Ta saá tu kátyi ra káꞌvi xàꞌá
tuꞌun Amadeo Guadalupe tatyí yóꞌo yíyo tyiñu kumi ña, ña vàꞌa
kundaa ñini yó ndá xàꞌá kí ña káꞌan iin tuꞌun, ta xíꞌin ña yóꞌo
kúndaa ñini yó á xíin na a ùn xiìn na sàsuvi na iin tyiñu, saá tu
káꞌan ña á tyiñu xa sàsivi na ña á ña sakan sanduvi na kú ña á
kumani ka keꞌe na tyiñu yóꞌo (Guadalupe, 2013:24).
Yíyo kà nà káꞌvi xàꞌá tatyí yó, ña kan káꞌan na ndi yíyo kuàꞌá
nùú tatyí tonos de nivel xíꞌin tonos de contorno. Sava nùú tuꞌun
Ñuu Yiví, ta ndia uꞌun kú nùú tatyí yíyo: súkun, maꞌñu- súkun,
maꞌñu, maꞌñu-nìnù xíꞌin ña nìnù; ndi, Tuꞌun Savi, ndàniꞌi na kumi
nùú tatyí ña (refiérase Castillo 2007). Tuꞌun ña sáka nùú tatyí kú
ña uvi: ña ùn ndìtyi ra ña ndítyi. Tatyí ña sáka nùú ña ùn ndìtyi
kíxaꞌa ña xíꞌin tatyí nìnù ta kuàꞌàn ndáa ña xíꞌin Tatyí sukún. Tatyí
ña sáka ra ndítyi ña tyi kuàꞌá vàꞌa kú nùú tatyí ña, kuàꞌàn ndáa
ña ra vàxi nùú ña, vàxi nùú ña ra –kuàꞌàn ndáa ña nùú iin tuꞌun.
77
Ña vàꞌa tiaa yó Tuꞌun Savi, nà tata, nà nana, nà xìkuaꞌá nà
xíni tiaa Tuꞌun Savi, ndàkitaꞌan na ra kìndoo na, ña kuni ñúꞌú
yó uni nùú tatyí ña vàꞌa tiaa yó Tuꞌun Savi: Tatyí sukún, tatyí
maꞌñu xíꞌin tatyí nìnù; ta ña yóꞌo kú tu ña kuni ñúꞌú yó ña tiaa
yó tatyí sáka nùú, ndià ndiá ka mii xíni ñúꞌú ña. Sava tuꞌun kuu
ña: yùú (piedra), saà (pájaro). Ta Castillo García kátyi ra saá.
…vàꞌa ndakuni yó tatyí yóꞌo ta kuàꞌàn ña xíꞌin iin tuꞌun
ña iin tatyí ra iin taꞌvi kúu: káꞌan yó xàꞌá iin tuꞌun na ùn
ndàsama tatyí ta sava tu ña ndásama tatyí ta ndákutáꞌán
ña xíꞌin tatyí. Ta ña nùú káꞌàn yó xíꞌin tatyí ña ndáyaꞌvi ra
ña uvi kú tatyí sáka nùú, ta kuàꞌá ndásama tatyí tuꞌun xíꞌin
ña yóꞌo. Tatyí ña sáka nùú ña ùn ndìtyi kíxaꞌa ña xíꞌin tatyí
nìnù ra kuàꞌàn ndáa ña xíꞌin Tatyí sukún. Tatyí ña sáka ra
ndítyi ña tyi kuàꞌá vàꞌa kú nùú tatyí ña, kuàꞌàn ndáa ña ra
vàxi nùú ña, vàxi nùú ña ra –kuàꞌàn ndáa ña nùú iin tuꞌun.
Ta kuàꞌá va ndásama tatyí yó te káꞌan yó ña.19
Ñá Juana Mendoza Ruíz kátyi ñá, ta ndátuꞌun yó Tuꞌun Savi,
ùn kíxa ndítyi ña xíꞌin yó, tyi ra xíni sòꞌo káꞌan kúndaa va ñini ra
tatyí yóꞌo, ta kama kúndaa tu ñini ra ña kuni katyi ña (Mendoza,
2012:33). Ndi, xíni ñúꞌú tiaa yó tatyí yóꞌo ña vàꞌa kundaa ini yó
ta vàꞌa kaꞌvi yó ña tiaa inka na táꞌán yó, ña kan, uni nùú kuití
kú tatyí ña nùú vàꞌa xíni ñúꞌú ña Tatyí sukún, tatyí maꞌñu xíꞌin
tatyí nìnù, ta yóꞌo káꞌan ña xàꞌá ña:
19 Saá káꞌan tutu kàꞌyi ta CASTILLO García, R. Op. Cit.: 58.
78 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xàtun 34: Tatyí ña xíni ñúꞌú yó ña káꞌàn yó
Tonos ortográficos
Soꞌo kaꞌyú yó Tono alto (´):
á é í ó ú
Kòo káꞌyù ñà Tono medio ( ):
a e i o u
Soꞌo kaꞌyú yó Tono bajo (`):
à è ì ò ù
4.1. Tatyí sáka
Takúú ndiꞌi na káꞌan Tuꞌun Savi, xíni ñúꞌú tiaa na tatyí yóꞌo, ta
saá tu na ùn kàꞌan tuꞌun yóꞌo, ndi kútoo na tiaa na ña, ndi na
kuni ñúꞌú na tatyí tuꞌun savi tyi ña yóꞌo ùn kùvi kumani ña. Ta
na kutoꞌni yó tatyí yóꞌo:
Xàtun 35: Uni saá tatyí ña xíni ñúꞌú yó
Niveles Alto Medio Bajo
alto kátá ‘comezón’ xíꞌi ‘bebe’ táꞌndà ‘roto’
tísó ‘pone’ xíxi ‘come’ síꞌì ‘hembra’
tímá ‘vela’ xítu ‘chapona’ yéꞌè ‘brillante’
medio tokó ‘cintura’ koko ‘quemar’ xixì ‘tía’
tutún ‘leña’ koto ‘mirar’ xitò ‘tío’
laví ‘roto’ kata ‘cantar’/ koò ‘culebra’
siꞌí ‘mamá’ ‘excavar’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 79
bajo xìtín ‘nariz’ yàꞌya ‘carretera’ kàtà ‘trapiche’
tìtyí ‘iguana’ nùꞌu ‘diente’ sìꞌmà ‘cola’
yòó ‘luna’ sàta ‘paloma’ kàvà ‘vesícula’
xìꞌí ‘hongo’ yèꞌe ‘puerta’ kùꞌù ‘monte’
yàá ‘ceniza’
Ña Tatyí sukún á ña nìnú, takaá nota musical “sol” saá kaa ña,
ra sóꞌo tyínùú yó tuni tatyí ña (´) xiní vocal:
Xàtun 36: Tatyí sukún nùú tuꞌun
Palabra Nivel alto Glosa
án alto ‘¿qué?’
kóꞌó alto-alto ‘ancho’
kún alto ‘tú’20
sáví alto-alto ‘temporada de lluvia’
táꞌví alto-alto ‘quebrado’
xíká alto-alto ‘lejos’
yáá alto-alto ‘llovizna’
yítá alto-alto ‘tierno’
kátá alto-alto ‘comezón’
yáká alto-alto ‘vizco’
Ñà tatyí maꞌñu, takaá nota musical “mi” saá kaá ña, ndi ùn kòo
tuni tatyí ña tyindúꞌú yó ( ) xiní vocal:
20 Ndà ná yíyo ñà tuꞌun nì kàꞌàn yó xàꞌà yàtyì
80 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xàtun 37: Tatyí maꞌñu nùú tuꞌun
Palabra Nivel medio Glosa
ama medio-medio ‘¿cuándo?’
iin medio-medio ‘uno’
kama medio-medio ‘apurar’
koꞌo medio-medio ‘toma’
koo medio-medio ‘sentarse'’
koto medio-medio ‘ver’
ndakata medio-medio-medio ‘volver a lavar’
saa medio-medio ‘pájaro’
sama medio-medio ‘cambia’
taa medio-medio ‘hacer’
xàꞌá medio-medio ‘prepotencia’
yisu medio-medio ‘venado’
Ñà tatyí nìnù, ta kú ni koo tatyí nota musical “do” saá kuni koo
tatyí ña, ta suꞌva tyindúꞌú yó tuni tatyí ña (`) xiní vocal:
Xàtun 38: Tatyí nìnù nùú tuꞌun
Palabra Nivel bajo Glosa
nàꞌnà bajo-bajo ‘empacharse’
xàxìn bajo-bajo ‘sobrino’
òkò bajo-bajo ‘veinte’
ìì bajo-bajo ‘sagrado’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 81
kòꞌò bajo-bajo ‘plato’
yàà bajo-bajo ‘silencioso’
kàtà bajo-bajo ‘trapiche’
ndàà bajo-bajo ‘plano’
ùxì bajo-bajo ‘diez’
ùvì bajo-bajo ‘dos’
Xíꞌin uni tatyí yóꞌo, káku inka nùú tatyí ña sáka (tonos de
contornos) ta ña yóꞌo ndániꞌi yó ña xíꞌin tuꞌun ndusu tatyí
káni, xíꞌin ndusu tatyí ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó, ta saá tu tatyí
tiáꞌndia, ndániꞌi tu yó ña xíꞌin tuꞌun ña uvi tiáꞌndia tatyí xíꞌin
ña uni tiáꞌndia tatyí. Iin tuꞌun ra kuvi koo kuàꞌá nùú tatyí vocal
ña, á xa siin siin koo tatyí ña iin taꞌvi tuꞌun (yóꞌo, Xàtun 35: Uni
saꞌa tatyí ña xíni ñúꞌú yó).
Ña kiꞌin yó kiꞌva xíꞌin tatyí, kúndaa ñini yó ndi ùn kùvi
káꞌàn yó, ndia tatyí kú ña kuniꞌi iin nda iin ndaa tuꞌun, tyi xà
iin iin ñuu xa siin nùú tatyí xíni ñúꞌú na ña káꞌan na kiví ñàꞌa,
kiví na yiví, kiví nùú ndée na, tuꞌun ña káꞌan nityi káa nùú ndée
na, xíꞌin tuꞌun xáꞌndia tyiñu, ña kan, na tiaa yó tatyí tuꞌun ta
yíyo mií ña káꞌan yó, ni xa siin yíyo tatyí ña ndi iin nùú ñàꞌa
káꞌan ña xàꞌá. Ta ùn kùvi kindoo yó iin katyi tiaa yó tatyí tuꞌun
ña káꞌàn yó.
Ta kú na ùn kàꞌan Tuꞌun Savi ta kuni na sákuaꞌa na ña,
xíni ñúꞌú ndakaxin na ndia tuꞌun ñuu kuni na sakuaꞌa na, ta
ndanduku na iin yityí ña káꞌan ndatyun koo sakuaꞌa na á sánaꞌa
na Tuꞌun Savi, ña kan ùn kàsa ndityi ña xíꞌin na.
82 Tutu ñà ndátaxi yityí...
5. TIÒꞋO TUꞋUN SAVI
Ñ à tiòꞌo tuꞌun kú ña xáꞌndia tyiñu á káꞌan ña, nì sàa yityí
tiáꞌndia iin taꞌvi iin tuꞌun. Ta tiòꞌo tuꞌun yóꞌo kú CVCV, ña
xíni ñúꞌú yó ña vàꞌa tiaa yó tuꞌun yó, tyi kíxaa ña consonante-
vocal, consonante-vocal; ta ña yóꞌo kú síꞌi inka ña káꞌan táꞌvi
tuꞌun. Tiòꞌo tuꞌun kú ña níꞌi yityí ndasaa ndataꞌvi tatyí tuꞌun ña
káꞌan yó, ña kan tiòꞌo yóꞌo kí ña kuni ñúꞌú yó ña tiaa yó Tuꞌun
Savi. Ta yóꞌo kundaa ñini yó xàꞌá tiòꞌo á síꞌi Tuꞌun Savi:
Tsàku 39: Tiòꞌo Tuꞌun Savi
CVCVCV CVꞌCV CVꞌCV
CV(C)V CVꞌV
CVCV CVV
(C)V(C)V VV
CV (C)VCV VCV
Tuꞌun Savi, kuàꞌá ní ka tuꞌun ña uvi ndátaꞌvi tatyí, ña kán kátyi
yó, ndi tiòꞌo ña kú ña yóꞌo CVCV, ni yíyo ka va sava tiòꞌo ña CV
xíꞌin CVCVCV ndi loꞌo va xíni ñúꞌú yó ña yóꞌo. Sava tuꞌun ùn
kòo yíyo níí ka ña, xa ndìxaꞌa va tiòꞌo ña, ña kán ùn tiàku vàꞌa
ka tatyí ña.
5.1. Na ndákani xìní yó xàꞌá ña ndátaꞌvi tuꞌun yó
Xíni ñúꞌú kundaa ñini yó, ta sakuaꞌa yó ndiꞌi xàꞌá nùú tuꞌun ña
káꞌàn yó Na Ñuu Savi, ña kan kundaa vàꞌa ñini yó ndasaa yityí
ndátaꞌvi iin tuꞌun, ta vàꞌa kundaa ñini yó xíꞌin tiòꞌo tuꞌun ña
káꞌan yó. Yóꞌo ndátaxi na nùú yó, xàꞌá sava tuꞌun, nisaá yityí
83
tiáꞌndia tatyí ña: ña iin tatyí, ña uvi ndátaꞌvi xíꞌin ña uni ndátaꞌvi
tatyí (loꞌo ni kú tuꞌun ña ndátaꞌvi kumi tatyí).21 Ña xìkoo kuàꞌá
nùú tuꞌun káꞌàn yó kú ña xàꞌá ña ndánama ña kuàꞌàn ña.
Xàtun 40: Tuꞌun vali mituꞌun
Tuꞌun Savi Patrón silábico Glosa
Fonológico Ortográfico
jan CVn CV.C ‘si’ (afirmación)
uun VVn VVC ‘si’ (aceptación)
jun CVn CV.C ‘si’ (aceptación)
iin Vn VC ‘uno’
ñii CVV CVV ‘espina’
kuu CVV CVV ‘se puede’
koo CVV CVV ‘sentarse’
21 Ñà kuàꞌàn ndíꞌi xàꞌá tù’un káꞌan yó ta kuàꞌá sàma ni ña, sava ndusu kuàꞌàn
ndañuꞌu ña, ta iin ndakutáꞌan ndiꞌi ña kìvì kaꞌyi ñàꞌa yó, ta kuu: Snuviko xini
ñúꞌú kàꞌyi ña suꞌva (yoso-nùú-viko), vekaa (veꞌe-kaa), Veñuꞌu (veꞌe ñùꞌu), ñà
kán kuu ña yíyo kuàꞌá tuꞌun ñà ndakitáꞌan.
84 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xàtun 41: Tuꞌun ña taꞌvi uvi22
Tuꞌun Savi Corte silábico Patrón silábico Glosa
Fonológico Ortográfico
xiyo xi-yó CV.CV CV.CV ‘comal’
xio xi-o CV.V CV.V
iyo i-yó V.CV V.CV
io i-o V.V V.V
jiya ji-ya CV.CV CV.CV ‘agrio’
jia ji-a CV.V CV.V
iya i-ya V.CV V.CV
ia i-a VV VV
yiñu yi-ñu CV.CV CV.CV ‘espina’
iñu i-ñu V.CV V.CV
iun i-un V. Vn VVn
ndutyi ndu-tyi CV.CV CV.CV ‘frijol’
nutyi nu-tyi CV.CV CV.CV
nduti ndu-ti CV.CV CV.CV
jiꞌni jiꞌ-ni CVꞌ.CV CVꞌ.CV ‘está
iꞌni iꞌ-ni Vꞌ.CV Vꞌ.CV caliente’
iꞌin iꞌ-in Vꞌ.Vn Vꞌ.Vn
xito xi-to CV.CV CV.CV ‘tío’
jito ji-to CV.CV CV.CV
ito i-to V.CV V.CV
22 Tuꞌun yóꞌo kuu ña ndátaxi yityí ñà kuàꞌan ná sàma tuꞌun káꞌan yó ta xíkòo kuàꞌá
nùú ña.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 85
Xàtun 42: Tuꞌun ña táꞌvi uni
Tuꞌun Corte Patrón silábico Glosa
Savi silábico
Fonológico Ortográfico
tiyukun ti-yu-kun CV.CV.CVn CV.CV.CVn ‘mosca’/‘mosquito’
tyukun tyu-kun CV.CVn CV.CVn
tiukun tiu-kun CV.CVn CV.CVn
tiyaka ti-ya-ka CV.CV. CV CV.CV. CV ‘pescado’
tiaka tia-ka CV.CV CV.CV
tyaka tya-ka CV.CV CV.CV
tiyikin ti-yi-kin CV.CV.CVn CV.CV.CVn ‘calabaza’
tyikin tyi-kin CV.CVn CV.CVN
tikin ti-kin CV.CVn CV.CVn
tikumi ti-ku-mi CV.CV.CV CV.CV.CV ‘cebolla’
tyimpeke tyi-mpe-ke CV.CV.CV CV.CV.CV.CV ‘libélula’
tɨlandyi tɨ-la-ndyi CV.CV.CV CV.CV.CV ‘calandria’/‘libélula’
tɨndaka tɨ-nda-ka CV.CV.CV CV.CV.CV ‘panal de tierra’
tyinaka tyi-na-ka CV.CV.CV CV.CV.CV ‘murciélago’
tikatu ti-ka-tu CV.CV.CV CV.CV.CV ‘nudo’/‘puñetazo’
tikisin ti-ki-sin CV.CV.CVn CV.CV.CVn ‘jícama silvestre’
sikadi si-ka-di CV.CV.CV CV.CV.CV ‘cuchara’
tikadi ti-ka-di CV.CV.CV CV.CV.CV
tikasi ti-ka-si CV.CV.CV CV.CV.CV
86 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Tuꞌun ña íyo ndusu tatyí káni xíꞌin tatyí ndákutáꞌán tuku (ña
mituꞌun á ña káꞌan yó xíꞌin xitin yó) ña yóꞌo ùn ndàtaꞌvi ña, tiaa
níí yó ña, ta kú: tuꞌun tatyí káni, ña tatyí káni ta káꞌan yó ña
xíꞌin xitin yó, ña ndákutáꞌán tuku xíꞌin ña ndákutáꞌán tuku ra
káꞌan ña xíꞌin xitin yó,23 ra yóꞌo kú ña ndátaxi na nùú yó xàꞌá ña:
Xàtun 43: Tuꞌun koó tiòꞌo káxi
Palabras con vocales Palabras con vocales nasales Palabras con
alargadas reartículadas vocales glotales
rearticuladas
ndáá ‘color kàꞌàn ‘hablar’ ndaꞌá ‘mano’
negro’
kaan ‘perforar’ daꞌan/xaꞌan ‘grasa’/‘cebo’ yaꞌá ‘chile’
saa ‘pájaro’ diꞌin/sìꞌìn ‘horcón’/‘puntal’ kòꞌó ‘plato’
nùú ‘cara’ saꞌan ‘palangana’ yuꞌú ‘boca’
5.2. Ñà ndánama nùú kuàꞌàn iin ndusu
Ñà Tuꞌun Savi, sava tuꞌun ùn kìxaꞌa xàꞌá ña xíꞌin ndusu consonante
ta ni ùn ndìꞌi nùú ña xíꞌin ña yóꞌo, ña kan ùn ndìtyi ña vàꞌa ní va
tiaa yó ña; ndi sava nùú tuꞌun, ndánama nùú kuàꞌàn ndusu ña,
ra ña yóꞌo naní ña Metátesis.
Ñà yóꞌo ndóꞌo sava tuꞌun, ndásama nùú kuàꞌàn tatyí ndusu ña,
ùn kóo íxa toꞌo ña tiòꞌo tuꞌun savi. Yóꞌo yíyo sava tuꞌun:
23 Tàꞌán kindòò xàꞌá tuꞌun yóꞌo ña koo kìvì ña, sava ta ndìtyi sikuaꞌa xàꞌá tuꞌun yóꞌo
káꞌan ra ndi iin nùú tuꞌun kuu ña, sava tu ra káꞌan uvi nùú tuꞌun kuu ña, ta ña
kindoo yatyi kuu ña tuꞌun mií Tuꞌun Savi.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 87
Xàtun 44: Ndásama míí kuàꞌàn ndusu
CVCV VCCV Glosa
xitá ixtá ‘tortilla’
xitán ixtán ‘abuela’
xìto ìxto ‘cama’
88 Tutu ñà ndátaxi yityí...
6. KUÀꞋÁ NÍ KÚ NÙÚ TUꞋUN KÁꞋÀN
YÓ, TA SAVA ÑA IIN KUNI KATYI ÑA
Ñ à Tuꞌun Savi, yíyo kuàꞌá ní nùú ndatyun káꞌàn yó xíꞌin
iin ñàꞌa, tyi xa siin xa siin káꞌan na iin ñuu: ta xa siin íyo
tuꞌun na, xa siin íyo tatyí ña, xa siin sákuaꞌa na ña. Tuꞌun yó ta
ndásama ña ta xa kuàꞌá kuiya yáꞌa, na tata nà xikuaꞌá siin káꞌan
na sava tuꞌun nùú na kuatyi, saá tu ña ndákutáꞌán iin ñuu xíꞌin
inka ñuu; sava tuꞌun xa kuàꞌàn náma ní ña, ndi ñáꞌa ka tatyí tiòꞌo
tuꞌun yóꞌo, ta káꞌan ña xàꞌá iin nùú ñàꞌa. Yíyo tuꞌun xa siin káꞌan
yó ña, xa siin yíyo tatyí ña, xa siin tiaa yó ña, ta xa siin íyo tiòꞌo
ña, ndi iin nùú ñàꞌa, iin nùú kiti káꞌan ña xàꞌá va.24
6.1. Kuàꞌá ní tuꞌun káꞌan yó
Yíyo kuàꞌá ní nùú tuꞌun ra saá tu tatyí káꞌan yó:
6.1.1. Kuàꞌá ní kú nùú tuꞌun káꞌan yó
Yíyo tuꞌun ña káꞌan xàꞌá iin nùú ñàꞌa, ta tiaa yó ña ndásama loꞌo
tiòꞌo ña xíꞌin tatyí ña, tyi xa kuàꞌàn ndíꞌi xàꞌá tiòꞌo ña xíꞌin tatyí
ndinuꞌu ña, ña kan sava inka vàꞌa va kú tatyí tiòꞌo ña; ta tuꞌun
yóꞌo siin va tiaa yó ña ndi iin nùú naꞌa káꞌan ña xàꞌá, ña kan
kátyi kuàꞌá ní nùú kú tuꞌun káꞌan yó. Sava tuꞌun:
24 Taá káꞌan tutu kàꞌyi ta CABALLERO Morales, G. naní “Variación y Cambio Lin-
güístico”. Tutu nataxi ra yityí kìvì nduváꞌà Tutu Ndayí xàꞌá Tuꞌun Savi, Ñuu Yuta
Toꞌon, ndaꞌvi ndaa Ñuu Nochixtlan, Ñuu Nduva, 25 xíka yòò uxi kuiya 2016.
89
Xàtun 45: Kuàꞌá ní kú nùú tuꞌun káꞌan yó
Tuꞌun Savi Glosa
mila, tyivila, ndikóo, kila koo, ndikala yityí ‘lagartija’
kaxi, tikatyi, lakatyi ‘borrego’
ndikuañu, kuañi, ntsikuañu, ntikuain ‘ardilla’
misto, ndityito, mito, mili, vilu, kalú ‘gato’
tyikuañi, tixeꞌe, tiyiko, tikon, tikuin ‘zancudo’
tina, ina ‘perro’
dimi, kimi, tiún ndiví, tɨjɨmɨ ‘estrella’
6.1.2. Kuàꞌá kú nùú tatyí káꞌan
Ñà yóꞌo kátyi ña, yíyo tuꞌun ña ndásama ndusu consonante ña
kíxaꞌa xàꞌá ña, ta ndánama tatyí ña, ndusu consonante yóꞌo vàꞌa
kuꞌun ña xàꞌá tuꞌun á maꞌñu, ña kán kátyi yó ndásama ndusu ña
kuàꞌàn xàꞌá á maꞌñu tuꞌun. Ta ndásama tu vocal ña kuàꞌàn xàꞌá,
á maꞌñu á nùú ndiꞌi tuꞌun, sava tuꞌun:
6.1.2.1. Ndásama ndusu consonante kuàꞌàn xíꞌin tuꞌun
Xàtun 46: Ndásama ndusu
Tuꞌun Savi Glosa
sita, dita, xita, jita, zita ‘tortilla’
xiyo, siyo, yiyo, jiyo, tyiyo, tsiyo ‘comal’
yati, yatni, yatsi, yatyi ‘está cerca’
nduxe, nduxan, nduje, ndutya, nrusa ‘vomita’
90 Tutu ñà ndátaxi yityí...
6.1.2.2. Ndásama ndusu vocal ña kuàꞌàn xíꞌin tuꞌun
Xàtun 47: Ndásama ndusu kaxi
Tuꞌun Savi Glosa
iin, een, ɨɨn ‘uno’
isu, usu, üzü ‘venado’
yuꞌva, yiꞌva, yoꞌva, yeꞌva, yaꞌva ‘hilo’
kete, kiti, kɨtɨ, kisi ‘animal’
ndivi, ndeve, nsivi, ndɨvɨ, ndɨu ‘huevo’
neñe, niñi, nií, nɨñɨ ‘sangre’
6.1.3. Ña ndásama tuꞌun
Ñà tuꞌun loꞌo yóꞌo ta ndíkaa ña xàꞌá tuꞌun ña xáꞌndia tyiñu á
xàꞌá tuꞌun ña káꞌan kiví ñàꞌa, ra ndásama ña, ta saá tu ndásama
tyiñu káꞌan ña xàꞌá, ña yóꞌo kú ña: causativos, reiterativos,
verbalizadores, convertidores e incoativos; Ejemplos:
6.1.3.1. Tuꞌun ña sanduvi tyiñu: da-, sa-, s-, za-, ja-, ka-
Xàtun 48: Ñà tu'un lo'o ndásama xà'á tu'un
Tuꞌun Savi Glosa
dakutyi, skutyi, sakutyi, ‘hacer bañar’
zakutyi, jakutyi, kakutyi
datniño, datyuun, satiun, ‘hacer trabajar’
satyiñu, katyiñu, jatyuun
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 91
6.1.3.2. Tuꞌun ña ndasakuàꞌá yityí tuku tyiñu: nda-,
na-, nra-
Xàtun 49: Tuꞌun ña ndasakuàꞌá yityí tuku tyiñu
Tuꞌun Savi Glosa
ndakutyi, nakutyi, nrakutyi, sakutyi ‘volver a bañar’
ndakɨku, nakiku, nrakiku ‘remendar’
6.1.3.3. kiví ñàꞌa ña nándoo tuꞌun xáꞌndia tyiñu tuꞌun
xaꞌndia tyiñu: ku-, ka-
Xàtun 50: Tuꞌun ña násama tuꞌun xaꞌndia tyiñu
Tuꞌun Savi Glosa
kutatan, kutatna, kutata ‘vacunarse’
kusoko, kasoko ‘cargar con el hombro’
kuyatyi, kuyatin, kuyatni ‘acercarse’
kuxika, kutsika, kuika ‘alejarse’
kukuaan ‘amarillarse’
kukuaa ‘cegarse’
6.1.3.4. Tuꞌun ndasavàꞌa tuꞌun: ndu-, nku-
Sava Tuꞌun Savi ndaniꞌi yó sava tuꞌun yóꞌo <ndu> xíꞌin <nku>
ña taxi xàꞌá ña ndoꞌo sava tuꞌun á tyiñu:
92 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xàtun 51: Tuꞌun vali ña ndanama tuꞌun
Tuꞌun Savi Glosa
xà kuàꞌàn ndúleke rí se está enflacando
(el animal)
taxi yaꞌá kaxí rí tan sakán ndukuèꞌè rí dale de comer chile
para que se ponga
bravo (el animal)
ndùkueꞌe yɨvɨ vitna ahora, se volvió
loca la gente
ndùyɨkɨ tina ndiꞌu se volvió flaco mi perro
ndùlanda ñá maría kaꞌa se volvió joven
esta María
nkùkava kɨtɨ yɨvɨ yuꞌú kava se cayó mi animal en
la orilla de la peña
nkùyukueꞌe landa kaꞌa ya creció este joven
nkùñɨɨ tee Vetu fueꞌen se hizo viejo el
señor Beto
6.2. Tuꞌun iin kátyi káꞌan
Íyo tuꞌun xa siin káꞌan yó ña, xa siin yíyo tatyí ña, xa siin tiaa
yó ña, ra siin yíyo tiòꞌo ña, ndi iin nùú ñàꞌa, iin nùú kiti káꞌan ña
xàꞌá va. Ña naní “sinonimia” káꞌan ña xàꞌá tuꞌun ña siin tiaa yó
ndi iin nùú ñàꞌa káꞌan ña xàꞌá. Ta tuꞌun Sáꞌán yíyo kuàꞌá ní nùú
tuꞌun yó, ta kú: choza/jacal, asno/burro, pavo/guajolote. Ta saá
tu yíyo ña Tuꞌun Savi va, ná kutoꞌni yó tuꞌun yóꞌo:
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 93
Xàtun 52: Tuꞌun iin katyi
Tuꞌun Savi Glosa
lakuaku, tyimandu, ndikóo ‘lagartija’
lelo, rrɨ, ndikatyi ‘borrego’
lavityi, simutu, vixi, ndikuañu ‘ardilla’
tyilu, mityi, xityu, tityütü, tyitu, tyumi: ‘gato’
skeñu, tsilumpa, siyukun, tìkuin ‘zancudo’
tina, naya ‘perro’
si nsivi, tiun ndivi ‘estrella’
94 Tutu ñà ndátaxi yityí...
7. TUꞋUN ÑA XÍNI ÑÚꞋÚ YÓ TIAA YÓ
TUꞋUN SAVI
Y íyo nùú tuꞌun ña xíni ñúꞌú ña tíaa yó Tuꞌun Savi, tyi ña yóꞌo
xa yíyo tyiñu kumi ña á ña káꞌan ña xàꞌá, na kíꞌin vàꞌa yó
kìꞌva xíꞌin ña yóꞌo, ña kan vàꞌa kundaa ñini tiaa yó tuꞌun yó.25
Ña ndákaxin nùú Tuꞌun yóꞌo categoría gramatical kuàꞌá ní
nùú tyiñu íxa ña ta káꞌvi yó xàꞌá tuꞌun yó.
Ña nùú tuꞌun ña xíni ñúꞌú yó categoría gramatical káꞌan ña
á tiaá yó á ñàꞌa kú na íxa tyiñu, nisaá kú ñàꞌa, na yiví, ama kú
ña, ra ndatyun yíyo kéꞌe na tyiñu.
Ña ndátaxi vàꞌa ña nùú yó, ndi categoría gramatical kú takúú
ndiꞌi nùú tuꞌun ña xíni ñúꞌú yó ña vàꞌa tiaa yó iin tuꞌun; káꞌan
ña xàꞌá tuꞌun ña xíni ñúꞌú yó tiaa yó iin yityí tuꞌun (kiví na yiví,
kiví kiti a kiví ñàꞌa, tuꞌun xáꞌndia tyiñu, tuꞌun ña káꞌan ni ke
káa ña káꞌan na xàꞌá, tuꞌun ndánama iin tuꞌun ña Xáꞌndia tyiñu,
iin ka ña) á ña yityí ña tiaa na tuꞌun (yityí tuꞌun nùú káꞌan ña
xàꞌá na na yivi frase nominal, yityí tuꞌun nùú kuàꞌàn uvi tuꞌun
ña xáꞌndia tyiñu frase verbal, yityí tuꞌun ña káꞌan ndatyun kaá
na yiví frase adjetival). Yóꞌo ndákaꞌvi ña, xíꞌin ta iin, ta iin tu un
ña ñúꞌú tixin tityi tuꞌun kaní, ña vàꞌa kundaa ñini yó, ndia tuꞌun
kú ña tiaa yó (BOSQUE, 1999:11).
Tuꞌun ña xíni ñúꞌú yó, ña vàꞌa tiaa yó, ta ndánama ña ta yíyo
nùú tuꞌun káꞌan iin ñuu iin ñuu. Ta ña tiaa yó Tuꞌun Savi, xíni
ñúꞌú uxi nùú tuꞌun ña káꞌan yó xàꞌá.
25 Nùú tutu nà táꞌán yó Cfr. GADELHA, Wilson, 2014 vaxi ndiꞌi ñà kúnì yó kundàà
ñini yó xàꞌá ña tuꞌun ndítyi ndákan ña tuꞌun yíyo (www.ebah.com.br/content/
ABAAAgZgwAF/categorias-gramaticales) Ta nda ndukú na ñà ña yoo níma ña
kuiya 2017.
95
Xàtun 53: Tuꞌun ña xíni ñúꞌú yó tiaa yó Tuꞌun Savi
Núm. Categoría gramatical
1 sustantivo
2 pronombre
3 verbo
4 clasificador
5 adjetivo
6 adverbio
7 preposición
8 conjunción
9 interjección
10 palabra compuesta
7.1. Kiví na yiví á kiví ñàꞌa
Kiví na yiví á kiví ñàꞌa, xíꞌin ña yóꞌo kúndaa ñini yó, yoo kú na
kéꞌe iin tyiñu, ta xíni ñúꞌú yó ña, ta káꞌan yó kivi na yiví, káꞌàn
yó ndia kiti kú ri, yiva xáxi yó, kiví ñuu, nùú ndée yó, xàꞌá ñàꞌa,
yikú, yitia, ña ndákani ñini yó xíꞌin ña ndákani xìní yó, ta ña
yóꞌo, yíyo ña káꞌan xàꞌá na yiví xíꞌin xàꞌá ñuu, ta yíyo ña káꞌan
xàꞌá kiti xíꞌin ñàꞌa.
7.1.1 Kiví na yiví
Ña kiví na yiví xíni ñúꞌú yó ña ta káꞌàn yó xàꞌá iin na yiví ta ndia
tyiñu kú ña kéꞌe na. Káꞌan ña xàꞌá (na yiví, xàꞌá ñuu, xàꞌá yikú,
yitia, nùú xaꞌan na ndákuatu na, nùú xáꞌñu, ra iin ka ña). Ña yií
96 Tutu ñà ndátaxi yityí...
nùú xáꞌàn na ndákuatu na, xíꞌin tuꞌun ña kaꞌnu yóꞌo tyítaꞌan yó.
Tyi ña yií Ñuu Savi kú ña.
Yóꞌo yíyo sava tuꞌun:
Nombres de personas: Pelu, Natyú, Tyatyu, Ligu, Velí,
Jontyo, Natú, Tyanú, Likú, Lityá. Nombres de pueblos: Ñuu
Kuatyi, Ñuu Yute Ndyoꞌo, Ñuu Yuku Yata, Ñuu Nùú Nduva, Ñuu
Yatá, Ñuu Tityi, Ñuu Ndikó Yùu, Ñuu Yosó Tìyóó, Ñuu Yoso
Nuní. Nombres de cerros y montes: Yukú Ndioꞌo, Yukú Ñùu, Tyɨɨ
Dɨkuku, Yuku Ndikaꞌa, Yukú Saa, Yukú Kimi. Nombres de grutas
y cañones: Yuu Kava Tnanu, Veꞌe Kava Tɨdiꞌndyi. Nombres de
ríos y arroyos: Yuta Kuii, Yuu Nduata, Itia Kuáan, Yitia Ndàꞌyì,
Yutya Ndoꞌo, Yuta Tyuꞌa. Nombres de personas: Ita Yuyu, Ita
Ndoso, Ita Ii, Ita Ini, Savi, Uu Yuku, Tàsu, Ñani, Yoko. Nombres
de deidades: Ñúꞌu Yoko, Ñúꞌu Savi, Yòkò Savi, Veꞌe Savi, Veꞌe
ñùꞌu. Nombres que denotan festividades: Viko Ñuu, Vikó Savi,
Viko Ndɨyɨ, Viko Ndute, Viko Tnaꞌa Ndaꞌa.
7.1.2 Kivi ñàꞌa
Tuꞌun yóꞌo kú ña xíni ñúꞌú yó ta káꞌan yó kiví yitun kuiì, kiví
kiti, kiví ñàꞌa, ña kú nùú ndee yó, kimi, ta inka ña; ña ndákani
ñini yó xíꞌin ña ndákani xìní yó. Yóꞌo vàxi ña kundaa ñini yó:
Kìvi kití: tina, yisu, sata, koo, tiyukun, tiyaka, ndikaꞌa, yoko,
tsikaka, tyitnɨñɨ. Kìvi yitun kuiꞌi xíꞌin kuiꞌi: tnu neñu, tyite,
tun ndokó iñú, tun ndika, tun ndoko tun tikava, tun ndiká, tun
tíkaꞌá, tun laxa. Kìvi ñàꞌa yíyo Yivi Ninú: ndikandyii, tyodini,
ñùꞌu, yoo, jandivi, ityi tikiwi, kimi, tiun ndiví. Kìvi ñàꞌa: veꞌe,
yuu, tutu, saꞌma, tayu, koꞌo, ñií, yuvi, tido, titnu, yoso, yuꞌú xìní.
Kìvi Ndikó: kuiya, nduvi, ñùu, vite, yoo, niñu, viko viji, viko
savi. Kìvi ña kuu ñuu yivi: ñuꞌù savi, tnaa, atajia, tnudiꞌi, davi
yuu, tyatyi, tàma, soko.
Takúú ndiꞌi nùú tuꞌun yóꞌo (kivi na yivi xíꞌin kiví ñàꞌa) ña
Tuꞌun Savi, ra vàꞌa káꞌan ña xàꞌá tiaá a xàꞌá ñáꞌa epicenos kuu
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 97
ña.26 Vàꞌa xíni ñúꞌú yó ña káꞌàn yó xàꞌá uvi saá na yivi, tiaa xíꞌin
ñáꞌa, ùn ndàkaxi ña na. Ta yíyo Tuꞌun Sáꞌán yíyo ña. Yóꞌo yíyo
sava tuꞌun: tina “perro”, kiví yóꞌo ra vàꞌa xíni ñúꞌú yó ña káꞌàn
yó xíꞌin uvi saá nùú tina, ùn kùndaa ñini yó á xàꞌá tina siꞌi á
xàꞌa tina tyée káꞌan ña. Tu xíni ñúꞌú kundaa ñini yó ndia ti kú
ri, ta ndatyinùú yó tuꞌun yóꞌo nùú kiví ri, << tyée ‘macho’ síꞌì
‘hembra’>> ña ndátuꞌun xàꞌá ri. Na kúto yó sava tuꞌun:
Tsàku 54: Nombre común
Tuꞌun Savi Glosa
tina síꞌì ‘perra’
kuàꞌá tina síꞌì ‘muchas perras’
kumí tina síꞌì válí ‘cuatro perritas’
tina tyée ‘perro’
ùꞌùn tina tyée ‘cinco perros’
iin tina tyée loꞌo ‘un perrito’
Tuꞌun ña káꞌan kiví ñàꞌa, ùn nàma ña te káꞌan xàꞌá kuaꞌá ñàꞌa;
saá yíyo ta káꞌan yó xàꞌá loꞌo ñàꞌa á kuaꞌá ña. Nì ùn nàma tu ña
ta káꞌan yó xàꞌá tiaa á ñáꞌa, nì ta tyée á loꞌo ñàꞌa, ta á ña kuaꞌá
kú ña á ña loꞌo kú ña. Na kuni yó sava tuꞌun: veꞌe ‘casa o casas’
(según el contexto).
Kuni yó sava tuꞌun yóꞌo, kiví ñàꞌa ùn nàma ña tu ña kuàꞌá á
loꞌo kú ña, á tyée ña á loꞌo ña, á tiaá á ñáꞌa kú ña:
26 Ña yóꞌo kúu ñi tuꞌun ña táxi án káꞌàn xàꞌá kití ña ndáa ti kúu rí: áán tyée kúu rí,
áán síꞌi kúu rí. Koto yó: avestruz, gorila, águila.
98 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xàtun 55: El sustantivo
Tuꞌun Savi Glosa
veꞌe ‘casa’ (nombre neutro)
iin veꞌe ‘una casa’
iin veꞌe loꞌo ‘una casita’
ùvì veꞌe ‘dos casas’
ùnì veꞌe náꞌnu ‘tres casas grandes’
7.2. Takúú ndiꞌi ñàꞌa, yíyo kiví ña
Ña Tuꞌun Savi, yíyo tuꞌun ña ndákiꞌi nùú kiví na yivi ta káꞌan
yó xàꞌá na, ta ùn xìni ñúꞌú káꞌan yó kiví ña, ña kan xa yíyo
tuꞌun yóꞌo: Tuꞌun ña ndákiꞌin nùú kiví na yiví, tuꞌun ña káꞌan
xàꞌá ñàꞌa kumi yó, ña káꞌan á yatin á káni ndée ña, tuꞌun
ña ndákani xìní, ña ndákatuꞌun, ña ndáyiꞌvi ñini xíꞌin ña
xíkundáꞌvi ñàꞌa. Ña tuꞌun ndákiꞌin nùú kiví na yiví (PRON) ùn
sùvi takuaꞌa nùú kiví na yóꞌo ndákiꞌin ña, tyi ndákiꞌin ña iin
níí nùú yityí tuꞌun.
7.2.1. Tuꞌun ña ndákiꞌi nùú kiví na yiví
Tuꞌun ña ndákiꞌin nùú kiví na yiví, ña yóꞌo kuvi káꞌàn ña xàꞌá ta
kú ndiꞌi na yiví, na ndátuꞌun taꞌan xàꞌá iin ña kú á xàꞌá iin tyiñu.
Ña yóꞌo íxa tyiñu ña kéꞌe kiví na yiví, ña kan ùn xíni ñúꞌú kiví
na. Yíyo uvi nùú tuꞌun ña ndákiꞌin nùú kiví na yiví: tuꞌun níí, ña
ndákiꞌi nùú kiví na yiví ra tuꞌun mituꞌun ña ùn kòo ña káꞌan ña.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 99
7.2.1.1. Tuꞌun níí ña ndákiꞌin nùú kiví na yiví
Ña tuꞌun níí ña ndákiꞌin nùú kivi na yiví, ña yóꞌo ra ùn xíni ñúꞌú ña
inka tuꞌun ña vàꞌa kundaa ñini yó, á tu xàꞌá iin na yiví káꞌan ña. Nì
iin ndaa mií ña índuꞌu ra kúndaa va ñini yó, yóo kú na káꞌan ña xàꞌá.
Xàtun 56: Tuꞌun níí ña ndakiꞌin nùú kivi naꞌa
Número Persona Pronombres libres o Glosa
independientes27
singular 1SG.LIB yùꞌù, yìꞌì, yíꞌì, yèꞌè, mee, mei ‘yó’
2SG.LIB yóꞌo, yóꞌo ‘tú’
3SG28 -- --
plural 1PL.IN.LIB yóó, yóo ‘nosotros’
1PL.EX.LIB ndùꞌù, ndìꞌì, ndèꞌè, ntsìꞌì ‘nosotros’
2PL.LIB ndóꞌò, ndoꞌó ‘ustedes’
3PL.HUM -- --
Yóꞌo kú ña ndátaxi ña nùú yó, yíyo tuꞌun níí ña ndákiꞌin nùú
kiví na yiví, na ndiaꞌvi iin xíꞌin na ndiaꞌvi uvi (na mituꞌun xíꞌin
na kuàꞌá) ndi ùn kòo tuꞌun níí ña káꞌan yó xàꞌá na ndiaꞌvi uni;
ni xàꞌá na mituꞌun ra ni na kuàꞌá. Ña káꞌàn yó xàꞌá na yóꞌo,
vàꞌa kuni ñúꞌú yó tuꞌun ña káꞌan yatyin á xika ndée na yiví (na
mituꞌun a na kuàꞌá), na kuni yó sava tuꞌun:
27 koto ndó ña (xatun 56 xíꞌin xatun 58) yóꞌo vaxi kuaꞌá nùú ña nda saa kuvi kaꞌyi
yó ña tuꞌun ña ndákuni xíꞌin mií yó. Ña káán kuvi kuni ñúꞌú yó ña tuꞌun yóꞌo ña
nda saa káꞌàn yó nùú yíyo yó.
28 yíyo vití tuꞌun, ndí sana ña tuꞌun <mií> xini ñúꞌú ña Ñuu Yòso Nùú Núu Vikò
ña kuvi nda kuni na ñinka táꞌán na (él, ella), saá ni koó tutu xaꞌá ña yóꞌo.
100 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Tuꞌun ña káꞌan á yatin á xíka ndée na yiví, ta xíni ñúꞌú ña,
ña vàꞌa káꞌàn yó xàꞌá na ndiaꞌvi uni (na mituꞌun á na kuàꞌá):
Xàtun 57: Tuꞌun ña káꞌan á yatin á xíka ndée na yiví
tà kàa 29 ‘él’ (éste hombre)
tí kàa ‘él’/‘la’ (éste animal)
ñá kàa ‘ella’ (ésta mujer)
tún kàa ‘él’/‘la’ (éste
mueble/planta)
nà kàa ‘ellos’ (gente)
tá kàa ‘él’/‘la’ (líquido)
ñà kàa ‘él’/‘la’ (ésta cosa)
Xàtun 58: Tuꞌun níi ndayaꞌví mií
Persona Pronombres Género Número Glosa
Independientes
N M F SG PL
1ª igualdad ntsuꞌu, ndyuꞌú,
yuꞌú, ruꞌu, ndiꞌu,
nuꞌu, nduꞌu, x x ‘yó’
luꞌu, suꞌu, xuꞌu,
nsuꞌu, yiꞌi,
yeꞌe, noꞌo
honorífico daan, saan, sàñá x x ‘yó’
29 Kuvi tuku kuni ñúꞌú yó ña tuꞌun sánaꞌa ñàꞌa nùú yó <yóꞌo> ‘aquí’.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 101
inclusivo ntsoo, ndoo,
dayoo, rayoo, x x ‘nosotros’
ndiꞌio, yoo,
yóꞌó, sàꞌán
exclusivo nduꞌu, ndiꞌi x x ‘nosotros’
2a. igualdad yóꞌo, noꞌo, ndoꞌo,
roꞌo, loꞌo, ndYóꞌo, x x ‘tú’
ntsoꞌo, soꞌo, nuꞌu
honorífico dini, ndoꞌo, níꞌí x x ‘usted’
honorífico ndyiaa, ndixi x x x ‘usted’
plural ndoꞌo x x ‘ustedes’
7.2.1.2. Tuꞌun loꞌo ña ndákiꞌin nùú kiví na yiví
Tuꞌun loꞌo ña ndákiꞌin nùú kiví na yiví, nùú kiví kiti, nùú kiví
itun/itun kuií xíꞌin kiví ñàꞌa (ña vàꞌa tíin yó á xíni yó ta ña
ùn xìni yó) ta ndákiꞌin tu ña iin níí nùú yityí tuꞌun ña káꞌan
xàꞌá iin tyiñu. Tuꞌun loꞌo yóꞌo, kúndaa ñini yó ndá xàꞌá káꞌan ta
ndakunduꞌu ña nùú tuꞌun ña xáꞌndia tyiñu á nùú iin kiví ñàꞌa.
Ta ndakunduꞌu ña nùú tuꞌun xaꞌndia tyiñu, káꞌan ña xàꞌá iin na
yiví, ta ndakunduꞌu ña nùú kiví iin ñàꞌa, káꞌan ña ndi ñàꞌa na
yiví kú ña.
Inka ña kúndaa ñini yó xàꞌá tuꞌun loꞌo yóꞌo, kú ña, ña vàꞌa
tíaa yó inka tuꞌun á iin yityí loꞌo tuꞌun maꞌñu xíꞌin tuꞌun xáꞌndia
tyiñu. (Na kuni yó sava tuꞌun).
xíxi yu
PROG: comer 1SG
‘estoy comiendo’
102 Tutu ñà ndátaxi yityí...
xíxi yaxiín níi yu
PROG: comer ADV: sabroso INTENS: muy 1SG
‘estoy comiendo muy sabroso’
Ña xitoꞌni yó yóꞌo ra kíꞌin yó kìꞌva ndi tuꞌun vali ña (enclitico) ra
ùn kuví koo ña (afijo) tyi ùn vasa nditaꞌan ña ra ùn kùví tàꞌvi ña,
ñà kán ke tiaa siin yó ña nùú tuꞌun ña xaꞌndia tyiñu xíꞌin tuꞌun
káꞌàn xàꞌá na yuvi, káꞌàn ña xàꞌá iin á kuàꞌá nàꞌa, saa tu á nà uni
kú na yuvi ndikun, koto yó nùú vàxi ña nìnù:
Xàtun 59: Tuꞌun vali ndakiꞌin nùú kìví nà yívi
Número Persona Pronombres Glosa
enclíticos30
singular 1SG yu, yi, i ‘yó’
2SG kún, ún, ón ‘tú’
3SG.HOM ra, rà ‘él’ (humano)
3SG.MUJ ñá, án, én ‘ella’ (humano)
3SG.ANIM rí ‘él’/‘ella’ (animal)
3SG.MAD rún, tnu, tno ‘él’/‘ella’ (madera/mueble)
3SG.LIQ rá ‘él’/‘ella’ (liquído)
3SG.COS ñà, yá, a ‘él’/‘ella’ (cosa manipulable
o abstracta)
plural 1PL.IN yó, é, ó ‘nosotros inclusivo’
1PL.EX ndu, ndù ‘nosotros exclusivo’
30 Ña (xatun 59 xíꞌin xatun 60) vàxi kuàꞌá nùú ña nda saa kaꞌyi yó ña tuꞌun ndá
kuni. Ña káán kuvi kaꞌyi yó ña tuꞌun káꞌàn yó ñuu yó áán nùú ndóyo yó.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 103
2PL ndó ‘ustedes’
3PL.HUM na, nà ‘ellos’/‘ellas’ (personas)
Xàtun 60: Tuꞌun vali ndakiꞌin nùú na yivi
Persona Pronombres Género Número Glosa
dependientes
(Enclíticos)
N M F SG PL
1ª SG ntsu, i, r, e/i, x x ‘yó’
ni, en/in, ri, li,
yu/u, yi, i/in
honorífico dan, san, na, x x ‘yó’
PL.EX ndi/nde, x x ‘nosotros’
ndu, ndi
PL.IN ndo, nda, yó, x x ‘nosotros’
ro, o, e, e/
en, o/on, ko
2ª SG yó, u, un, n, x x ‘tú’
no, nú, ró, ra,
lo, kún, on
honorífico ni x x ‘usted’
nda, ndó x x ‘ustedes’
(ustedes)
3ª SG.HOM tsa, te, xi, ra, x x ‘él’
se, de, rre
SG.MUJ ña, an, en x x ‘ella’
104 Tutu ñà ndátaxi yityí...
honorífico un, ne, i, me x x ‘él’/‘ella’
SG niño/a tyi, ve, s, e, i, xi x ‘el’/‘ella’
SG niña na x x ‘ella’
SG niño ɨɨ, tsi x ‘él’
SG.ANC ñu x ‘él’
SG.ANC nu x x ‘ella’
persona ii, ña x x ‘él’/‘ella’
extraña
animal te, si, ti, tɨ, dɨ, x x ‘él’
ri, tsi, ndi, tyi
sagrado, deidad Ya, Ía, Na, I x x ‘él’/‘ella’
líquido te, tne, rá x x ‘él’/‘ella’
plantas xi, nu, tnu, x x ‘él’/‘ella’
yi, un, rún
objetos xi, ña, de, yi, x x ‘él’/‘ella’
de, i, ya,
a
OB.GM si x x ‘él’/‘ella’
7.2.2. Tuꞌun ña káꞌàn xàꞌá ña kumi yó
Ñà yóꞌo káꞌàn ña xàꞌá ñàꞌa ñà kumi yó, kuvi koo ña taꞌvi ñiì yó
á kuvi koo ña ñàꞌa. Nda ná nikaꞌa yó yàtyi, ndí tuꞌun vali yóꞌo
ra kuvi koo ña tuꞌun ña káꞌàn xàꞌa ñàꞌa ña kumi yó (ná koto yó
ndiakua nùú vaxi ña 7.2.2.1.).
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 105
7.2.2.1. Tuꞌun vali ndakiꞌin nùú na yuvi xíꞌin tuꞌun ña
káꞌàn xàꞌa ña kumi yó31
Xàtun 61: Nù xíni ñúꞌú tuꞌun vali ndakiꞌin nùú na yuvi
Enfatización de la acción del Posesión de objeto (mano)
verbo (recibir) en el aspecto
potencial
ndakiꞌin yu ‘recibiré’ ndaꞌá yu ‘mi mano’
ndakiꞌin ún ‘recibirás’ ndaꞌá ún ‘tu mano’
ndakiꞌin ra ‘recibirá’ ndaꞌá ra ‘su mano’
(hombre) (del hombre)
ndakiꞌin ñá ‘recibirá’ (mujer) ndaꞌá ñá ‘su mano’
(de la mujer)
ndakiꞌin rí ‘recibirá’ (animal) ndaꞌá rí ‘su mano’
(del animal)
ndakiꞌin rún ‘recibira’ (mueble) ndaꞌá rún ‘su mano’
(del árbol=rama)
ndakiꞌin rá ‘recibirá’ (líquido) ndaꞌá rá ‘su mano’
(del líquido)
ndakiꞌin ña ‘recibirá’ (objeto) ndaꞌá ña ‘su mano’ (del
objeto)
ndakiꞌin yó ‘recibiremos’ (IN) ndaꞌá yó ‘nuestras manos’
ndakiꞌin ndu ‘recibiremos’ (EX) ndaꞌá ndu ‘nuestras manos’
ndakiꞌin ndó ‘recibirán’ ndaꞌá ndó ‘sus manos’
(ustedes)
ndakiꞌin na ‘recibirán’ ndaꞌá na ‘sus manos’
31 Yóꞌo vaxi tuꞌun na Ñuu Tityí ña Ñuu Kuatyi.
106 Tutu ñà ndátaxi yityí...
7.2.3. Tuꞌun káꞌan mí kánduꞌú na yuvi á ñàꞌa
Tuꞌun yóꞌo ra ndákutáꞌán ña xíꞌin iin tuꞌun ña ndákàxi xíꞌin iin
tuꞌun káꞌàn mí kundúꞌú iin na yuvi á iin ñàꞌa, á sava káꞌàn tu
na xíꞌin ña deitico (CLF+ADV.DEM). Ña yóꞌo káꞌàn ña á iin á
kuàꞌá kuu ña káꞌàn ñà xàꞌá, ndasaa xíꞌin na yuvi kuu ña yóꞌo, tá
suví na yuvi káꞌàn ña xàꞌá ra ùn vasa ndataxi ña yityí á xàꞌá iin
mituꞌun á kuàꞌá ñàꞌa káꞌàn ña xàꞌá. Ná koto yó ndasaa ña yíyo
tuꞌun mií yó.
Xàtun 62: Tuꞌun káꞌàn mí kundúꞌú na yuvi á ñàꞌa
Adverbios demostrativos
yóꞌo/sáꞌa/jáꞌa cerca 1ª persona ‘aquí’
kàa/káa/ján intermedio a la ‘acá’
1ª persona
ñàa/jaan/kaan/xàan/tsàan/ cerca 2ª persona ‘allí’
yikán/yukán/ikán/kán/yiján/ lejanos ‘allá’
ñiján/iká/sukuan/yukua
ndaa ikán/ndaa kán/ndaa muy lejos ‘hasta allá’
yikán/ndaa yiján,
ndaa ján/ntsaa sukuan/
ndee yukán/ tsíka xe
ndaa kán kàà/ndaa yikán kàà/ lejísimos ‘más hasta
mantya ntyaá /ntseꞌe xíka allá’
Vitin ra kundaa ñini yó ndi ña kaꞌyi yó tuꞌun ña káꞌàn mí
kundúꞌú na yuvi á ñàꞌa ra xíni ñúꞌú ndákutáꞌán ña xíꞌin iin tuꞌun
ndákàxi xíꞌin tuꞌun ña kàꞌan mí kundúꞌú naꞌa á ñàꞌa (CLF+ADV.
DEM.) ná kuto yó sava nùú kaꞌyi ña:
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 107
<tà yóꞌo> kú tà xíxi
CLF. ADV: COP CLF. PROG:
HOM aquí HOM comer
‘éste (hombre) es el que está comiendo’
sáxi <tsaa sáꞌa>
PROG: comer CLF.HOM ADV: aquí
‘éste (hombre) está comiendo’
Kundaa ñini yó ndi siꞌna ka tuꞌun ña káꞌàn mí kundúꞌú na yuvi
kú ña kàꞌyi, ta kuvi ti kuꞌun ña sundiꞌi ña kuàꞌan tuꞌun ña xáꞌnda
tyiñu, ná kuto yó inka nùú kaꞌyi ña.
7.2.4. Tuꞌun ña ndákatuꞌun
Tuꞌun Savi mii yó ra yíyo tuꞌun ña xíni ñúꞌú yó ña sándityi yó á
ndakatuꞌun yó ña kundaa ñini yó xàꞌá iin ña kunì yó, sava ña káxi
ndakatuꞌun ña ra sava tu ña ùn vasa káxi sándityi ña, yóꞌo kundaa
ñini yó sava ña: yoo kuu na keꞌe ñàꞌa, yoo kuu ña nì kàꞌàn iin naꞌa,
sava tu ndakatuꞌun yó ndasaa ku yàꞌvi iin ñàꞌa, mí kundúꞌú ña,
etc. Ña yóꞌo táxi ña iin ña kuni yó kundaa ñini yó.
Sava tuꞌun yóꞌo ra kuu ña tuꞌun ña káꞌàn xàꞌá na yuvi xíꞌin
ña tuꞌun ña káꞌàn mí kundúꞌú ñàꞌa, sava ña vaxi ninu:
Xàtun 63: Tuꞌun ña ndákatuꞌun
Palabras interrogativas Glosa
yoo/nakuú/ana ‘¿quién’
ndée/mikuú ‘¿qué?’/‘¿cuál?’
108 Tutu ñà ndátaxi yityí...
sàa/ndàà saa/nìsaa/ ‘¿cuánto?’
nántya/nà daa
ama/ntyiki ‘¿cuándo?’
ndáa/míí/ntyíí/ndee ‘¿dónde?’
ndáa mií/míí ntyí ‘¿dónde
exactamente?’
sàa/ndàà saa/nixi/ ‘¿cómo?’
nansa/nántya
Kìvi kaꞌyi yó ña ra siꞌna ka tuꞌun ña sándítyì kuu ña kuꞌun, saá
nda ná kaꞌyi ña Tuꞌun Sáꞌán, ta ùn kuví sama ña inka ñikun.
yoo nì kàni ra
quién COM+COM: 3SG.HOM
golpear
¿quién le pegó? (a él)
Suvi ndasaa ña uxa tuꞌun kán ku ña sándítyì, yíyo ka sava tuꞌun
ña vali ña ña ndakatuꞌun ra iin ndakui na, suvi á sùví kú ña.
án xà xìxi ún
INTERR ya COM: 2SG
comer
¿ya comiste?
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 109
7.2.5. Tuꞌun ña ndasakaꞌnu xíꞌin mií
Tuꞌun yó yóꞌo ra iin tuꞌun ña ndasakaꞌnu kuu ña, kuvi ndasakaꞌnu
ña ndà ndá ka tuꞌun, kuvi koo ña tuꞌu ña xáꞌnda tyiñu, tuꞌun káꞌàn
xàꞌá na yuvi, á kuvi ndasakaꞌnu ña tuꞌun ña káꞌàn xàꞌá ñàꞌa, ña
ná taxi yityí nùú yíyo ñàꞌa, saá tu tuꞌun ña káꞌàn ndasaa káa ñàꞌa.
Siꞌna xàꞌá káꞌyi tuꞌun ña ndasakaꞌnu, tá xàꞌá iin na yuvi káꞌàn ña
ra kuvi kuꞌun iin tuꞌun loꞌo ña ùn vasa kuꞌun kivi na yuvi.
Xàtun 64: Tuꞌun ndasakaꞌnu
Número Persona Pronombres Glosa
enfáticos
singular 1SG mií yu, mee, ‘yo mismo’
me ii, mee én
2SG mií ún, mií te, ‘tú mismo’
mee ku, mee un
3SG.HOM mií ra, mee se ‘él mismo’ (hombre)
3SG.MUJ mií ñá, mee ñá ‘ella misma’ (mujer)
3SG.ANIM mií rí, mií si, ‘él mismo’ (animal)
mee t ,mee ti
3SG.MAD mií rún, mií ‘él’/‘ella’ ‘mismo’ (a)
nú, mií tnu (‘mueble’/‘planta’/‘palo’)
3SG.LIQ mií rá, mií ‘él mismo’(líquido)
te, mee rá
3SG.COS mií ña, mií ‘él’/‘ella ‘mismo’ (a)
ñá, mee ña (‘cosa’/‘deidades’)
plural 1PL.IN mií yó, mií yóo, ‘nosotros’ (as)
mee ndóó, mee yó ‘mismos’ (as)
1PL.EX mií ndu, mee kó ‘nosotros’ (as)
‘mismos’ (as)
110 Tutu ñà ndátaxi yityí...
2PL mií ndó, mee yóꞌó ‘ustedes mismos’ (as)
3PL.HUM mií na ‘ellos’ (as) ‘mismos’ (as)
Yóꞌo kunda ñini yó ndi ndákutáꞌán iin tuꞌun loꞌo ndasa káꞌnu
<mií> xíꞌin inka tuꞌun vali ndakiꞌin nùú na yuvi.
Sava tuꞌun kuu ña:
‣ mií ra kú tà kùꞌùn
‘él es el que se va a ir’
‣ mií ndó kú na kuxi
‘ustedes son los que tienen que comer’
7. 3. Tuꞌun ndákàxi
Sava tuꞌun káꞌàn na xíꞌin “mesoamericanas” yíyo kuàꞌá nùú
tuꞌun ndákàxi sava ña kuu: ndiakua ndataꞌví, tuꞌun ña káꞌàn
xàꞌa kuàꞌa ñàꞌa, xíꞌin ña ndataꞌvi yoo kuu noo iin ñàꞌa. Sava
tuꞌun kuu ña “maya”: “jakalteco” kumi ña nda oko kumi nùú
ña 24,32 Qꞌanjobꞌal, tzotzil, tseltal, saá yíyo ka inka nùú tuꞌun
(CRAIG:1986;263-293).
Koó ña yóꞌo kuu xíꞌin tuꞌun yó, ndasaa ña tuꞌun ndákàxi
ku ña yíyo. Tuꞌun yóꞌo xíni ñúꞌú ña kivi káꞌàn yó, taꞌvi ña, yiyo
ña káꞌàn xàꞌá na yuvi ra yiyo ña káꞌàn xàꞌá ña sùvi na yuvi. Ña
káꞌàn xàꞌá na yuvi ra xíni ñúꞌú ñàꞌa yó ña kundaa ñini yó á káꞌàn
ña xàꞌá tàa á káꞌàn ña xàꞌa ñàꞌa, á káꞌàn ña iin ndikaꞌno xàꞌá nàꞌa,
sava tu káꞌàn ña xàꞌá yiꞌya, ndika vìkó, na valí siꞌi, na valí tàa,
na yuvi na toꞌó. Tuꞌun ndákàxi ña vasa káꞌàn xàꞌá na yuvi kuu
32 N
ùú tutu nà táꞌán yó Cfr. CRAIG, Colette Grinevald. Jacaltec noun classifiers: a
study in language and culture. (263-293) John Benjamins Amsterdam. Philadelphia,
1986, vaxi ka tuꞌun ndá taxi yityí ña xaꞌá tuꞌun yó.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 111
ña káꞌàn xàꞌá kiti, vitú, yitun, nduta, xíꞌin ñàꞌa ña tiin yó xíꞌin
ña ùn vasa xíni yó.
Tuꞌun ña ndákàxi kuu ña tuꞌun vàxi kìvi ñàꞌa ña nditáꞌán á
ña káꞌan xàꞌá ña, saá vaxi kìvi ña kunditaꞌan xíꞌin ña, siꞌna ka
tuꞌun ña ndákàxi kuu ña káꞌyi, tuꞌun ña kunditaꞌan xíꞌin ña ra
á ni kuu xàꞌá kuàꞌàn ña, á ni kuu maꞌñu, á ni kuu sùndiꞌi kuàꞌàn
ña ra suvi siꞌna ka tuꞌun ndákàxi kuàꞌàn xíꞌin ña.
Xàtun 65: Tuꞌun ndákàxi
Clasificadores Nombre Glosa
nominales
humanos tà, ra, tia, tàa, tìaa, ‘hombre’
te, tee, ndiá, tèe, tyaa
tsaa, tya
ñá, ñe, ñaa, kuu ñàꞌa, ñaꞌà ‘mujer’
nà, nè nìví, ñìmi, ‘gente’/‘persona’
yuvi, yivi, ivi
no ti, rí, si, tsi, ndí kití, kíti, kitsi ‘animal’
humanos
tún, nó, tnó, tón yitun, itún, ‘árbol’/‘mueble’/‘transporte’
yitno, yutun (algunas veces=metal)
tá, rá, te, tiá, nduta, ndute, ‘líquido’
ndá, ndiá ndutiá
ñà, yà, ne, a, ñe ñàꞌa, niàꞌa ‘cosa manipulable’
ti tikava, ‘cosas esféricas o redondas’
tikuàa, tityi
Ñá, Ia Tatyí Náꞌa, deidad (espíritu)
Tatyí Ñiàꞌa,
Tatyí Ñàꞌa,
Tatyí Ndívàꞌa,
Yaa
112 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Ndiꞌi tuꞌun ndákàxi siꞌna ka ña káꞌyi sákan kuàꞌàn inka tuꞌun
xíꞌin ña, kuvi kuꞌun tuꞌun ña taxi kivi ñàꞌa, tuꞌun xáꞌnda tyiñu,
tuꞌun ndàtaxi ndàsaa káa iin ñàꞌa. Kaꞌyi síín ña, ra xíni ñúꞌú
ndakaꞌyi yó ña xi kuàꞌa ndiꞌi xàꞌá, saa tyi sava tuꞌun ra koó ka
ña kàꞌyi ndiꞌi, xì ndañuꞌu sava ndusu xíꞌin ña, iin daa ndusu kuu
ña káꞌyi sava.
Yóꞌo kunda ñini yó nùú xíni ñúꞌú tuꞌun ndákàxi:
Xàtun 66: Tuꞌun ndákàxi
Tuꞌun Savi Glosa
tà Malu ‘don Mauro’
tà xíxi kú ra ‘él está comiendo’
ñà víka ‘el rico’
ñà víka ‘la riqueza’
nà víka ‘los ricos’
Sava yityí kìvi <ti> nditaꞌan ña xíꞌin sava tuꞌun ra saá xíni ñúꞌú
kaꞌyi yó ña, yóꞌo kundaa ñini yó sava tuꞌu nùú kaꞌyi ña: tinana
(jitomate), tikuaa (guayaba/naranja), tikoxi (zopilote), tikaka
(cuervo), tikama (mosca), tikuva (mariposa), tixúꞌú (chivo), tixaa
(oruga), etc.33 Xíni ñúꞌú kundaa ini yó ndi yíyo sava tuꞌun ña xi
saá kixaꞌa xíꞌin <t>, taꞌan ña yóꞌo: tika (chapulín), tima (vela),
tiꞌvi (grupo/chupar), saá inka ka sava tuꞌun.
33 Yíyo vití tuꞌun, ndí sana ña tuꞌun yóꞌo ta ndíso táꞌán ña, ta xi káꞌàn xíꞌin ña
tuꞌun ndá kaya.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 113
7.3.1. Yóꞌo kuni yó tuꞌun ña ndákàxi xíꞌin tuꞌun vali
ndakiꞌin nùú na yivi34
Xàtun 67: Yóꞌo kuni yó tuꞌun ña ndákàxi xíꞌin tuꞌun vali ndakiꞌin nùú
na yivi
Género Clasificadores Pronombres enclíticos
singular plural singular plural 35
hombre tà, ra, tia, ra, rà ɨɨn tnaꞌanse
te, tee, ndiá, se (uno más otros)
tsaa, tya
mujer ñá, ñe, ñá, án, én Ña
ñaa, kuu
humano/ nà, nè na, nà
persona/gente
animal ti, rí, si, rí tɨ
tsi, ndí
esférico tí rí tɨ
líquido tá, rá, te, rá
tiá, ndá,
ndiá
madera/mueble/ tún, nó, rún tnu
transporte/ tnó, tón
planta
cosa ñà, yà, ña
ne, a, ñe
espíritu Ñá, Ia Ña Ia
34 Ña xatun yóꞌo, ndá kuni sava vití tuꞌun káꞌàn yó ña kuvi kundàà ñini yó, ndá ña
kúu tuꞌun ndá kaxin xíꞌin tuꞌun ndá kuni ndaa.
35 Koto yó ndí, a vasa ndiꞌi nùú tuꞌun káꞌàn yó yíyo tuꞌun káꞌàn xaꞌá na ovi, nda
saa ndá nùú viti ña.
114 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xíni ñúꞌú kundaa ñini yó mí sava káꞌyi tuꞌun yóꞌo ña kixaꞌa yó
kaꞌyi yó ña tuꞌun ndákàxi xíꞌin kivi na yuvi á kivi ñàꞌa (FN),
tuꞌun ndákàxi xíꞌin tuꞌun xáꞌnda tyiñu (FV), tuꞌun ña káꞌàn
ndasaa káa iin ñàꞌa (FADJ), iin tuꞌu loꞌo (C) xíꞌin tuꞌun ña táxi iin
sini (O). Tuꞌun ña ndákàxi ra xiꞌna ka ña yóꞌo kú ña kaꞌyi sakan
kuàꞌàn tuꞌun ña ndakitaꞌan xíꞌin ña, ta tuꞌun vali ña ndakiꞌin
nùú na yuvi.36
Tuꞌun ndákàxi kaꞌyi ña:
Xàtun 68: Tuꞌun ña ndákàxi ra xiꞌna ka ña yóꞌo kú ña kaꞌyi sakan kuàꞌàn
tuꞌun ña ndakitaꞌan xíꞌin ña
Tuꞌun Savi Glosa
ti ndikaꞌa ‘el tigre’
tà Juan ‘Juan’/‘Don Juan’
ñà kisi ‘la olla’
Xiꞌna ka ña kuàꞌàn nùú ndiakua ña ndikun:
Xàtun 69: Xiꞌna ka ña kuàꞌàn nùú ndiakua ña ndikun
Tuꞌun Savi Glosa
tà ùvì ‘el segundo’
ñá kumí ‘la cuarta’
tú ùnì ‘el tercero’
36 Ña nùú tutu yó, ta ña tuꞌun loꞌo “post” kátyi ña “ná ndiꞌi saá káán” (tuꞌun ña
káꞌàn xaꞌá tyiñu).
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 115
Ña taxi ña ndá tyiñu ndaa iin nàꞌa á iin ñàꞌa:
Xàtun 70: Ña taxi ña ndá tyiñu ndaa iin nàꞌa á iin ñàꞌa
Tuꞌun Savi Glosa
tún tata ‘árboles frutales’
tà tyíñu ‘el comisario’/‘presidente’/
‘gobernador’/‘autoridad’
tà xáꞌni kití ‘el matancero’
ñá xíko ‘la vendedora’
Xiꞌna ka ña káꞌyi saá kuàꞌàn ña táxi ndasaa kaa iin ñàꞌa:
Xàtun 71: Xiꞌna ka ña káꞌyi saá kuàꞌàn ña táxi ndasaa kaa iin ñàꞌa
Tuꞌun Savi Glosa
tà víka ‘el rico’ (hombre)
ñá víka ‘la rica’ (mujer)
ñà víka ‘la riqueza’ (cosa
abstracta)
Iin tuꞌun ña ndákàxi kuu ña xiꞌna ka kaꞌyi tá kuàꞌàn inka tuꞌun
xíꞌin ña.
‣ yóꞌo va kú [tà nì xàꞌmi kurra yu] ¡Ná sakán!
tú fuiste [el que quemó mi corral] ¡Entonces!
‣ Nà Savi kú [na ndee yóꞌo]
‘son gente de la lluvia [los que están aquí]
116 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xiꞌna ka ña kaꞌyi nùú tuꞌun xáꞌnda tyiñu kìvi ña ndáyaꞌvi ku ña:
‣ ñá xíxi ixtá
‘la que come tortilla’37
Kiꞌin yó kiꞌva ndi xiꞌna ka ñá ‘ella’, ra uvi tyiñu kumi ña. Xi ꞌna
ka ñá ku ña táxi yityí xàꞌá ñà káꞌan ña xíxi ixtá, ta suvi ñá tas
uvi ña tuku kuu ña nì kaꞌyi sundiꞌi.
7.4. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin tiòꞌo nùú vàxi ña
Iin tuꞌun ra kuvi kunditaꞌan ña xíꞌin inka tuꞌun xáꞌnda tyiñu,
kuvi ndakitaꞌan ña xíꞌin sava ka tuꞌun nda mí ndikani ña, yíyo
tuꞌun xáꞌnda tyiñu mií xíꞌin tuꞌun ña xáꞌnda tyiñu ndakitaꞌan
xíꞌin inka tuꞌun. Ndataxi ña yityí ndasaa kaꞌyi ña, ña sava tuꞌun
ndákutáꞌán xíꞌin ña, kuàꞌa nùú ku tuꞌun ña xáꞌnda tyiñu yíyo,
saá nda ñà kúndiꞌvi ña.
7.4.1. Kuàꞌa nùú tuꞌun xáꞌnda tyiñu
Yíyo tuꞌun xáꞌnda tyiñu ñà kúndiꞌvi, tuꞌun xáꞌnda tyiñu ña vasa
kúndiꞌvi xíꞌin tuꞌun ña xáꞌnda tyiñu ña táxi yityí.
7.4.1.1. Tyiñu ñà kundiꞌvi
Ñà yóꞌo kí ña taxi yityí ndi kundiꞌvi tyiñu mí ña ndikun kixa iin
na yuvi ña kuni mií na.38 Ña yóꞌo ra vàꞌa táꞌvi ña: yíyo ña ndasaa
káꞌàn ña xàꞌá ñà kundiꞌvi xíꞌin iin na sándiꞌvi ñàꞌa (intransitivos,
transitivos, bitransitivos, impersonales, de movimiento).
37 Ñá, tuꞌun yóꞌo kuni katyi ña ‘ñaꞌà’.
38 Ná katyi nà ndìtyí Dubois, Jean, Giacomo Mathee, Louis Guespin & Christiane Marce-
Llesi. Nuú tutu Diccionario de lingüística. Edit. Alianza, S.A., Madrid, 1983. Pág.: 624.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 117
7.4.1.1.1. Tuꞌun ña xáꞌnda tyiñu ùn vasa ndiku inka
tuꞌun
Tuꞌun yóꞌo ra iin mií tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin na sandivi ñàꞌa ku
na káꞌàn ña xàꞌa. Ña keꞌe na sandivi tyiñu ra ùn vasa sandikun
ka ña inka nàꞌa á inka ñàꞌa, á kiti, ndasaa mií va ña kuu ña káꞌàn
ña xàꞌá, koto yó ninu ña kundaa ñini yó xàꞌá ña:
xínu tí kuayu
PROG: correr CLF.ANIM caballo
‘el caballo está corriendo’
kíxin ra
PROG: dormir 3SG.HOM
‘está durmiendo’ (él)
Kivi kuꞌun iin tuꞌun ña ndanama ñàꞌa, kuvi koo ña tuꞌun ña taxi
yityí:
nì xàꞌàn tà Pelu [xàꞌá kùꞌù]
COM COM: ir CLF.HOM Pedro pie monte
‘Pedro fue al monte’
kuàꞌàn ñá Mariya [nùú yàꞌvi]
PROG: ir CLF.MUJ María cara plaza
‘María va a la plaza’
118 Tutu ñà ndátaxi yityí...
7.4.1.1.2. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ndikun kuàꞌàn
Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ndikun kuàꞌàn yóꞌo ku ña nùú ndákutáꞌán
ña xíꞌin inka tuꞌun ña vàꞌa xìnu ña. Xíꞌin tuꞌun yóꞌo na sanduvi
tyiñu yóꞌo ku na káꞌàn na xíꞌin tuꞌun saꞌan agente (A) ña ndakiꞌin
tyiñu yóꞌo naní paciente (P). Kuni yó sava tuꞌun:
xàxí jindikí itu
COM: comer/morder vaca milpa
‘las vacas se comieron las milpas’
satá na ñuꞌú
POT: comprar 3PL. tierra
HUM
‘ellos comprarán (el) terreno’
7.4.1.1.3. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ndukutaꞌan xíꞌin sava
ka tuꞌun
Tuꞌun yóꞌo kuàꞌàn iin na sanduvi tyiñu, ta kuàꞌàn iin ñàꞌa ña
ndakiꞌin tyiñu kundiꞌvi, ta saá kuàꞌàn inka ka ñàꞌa xíꞌin ña, uni
tuꞌun ku ña ndakiꞌin tan xíꞌin ña yóꞌo. Sava nùú ndeta tuꞌun
yó ku ña:
tàxi tà sátatán tatán [ndaꞌá nà takuini]
COM: dar CLF. médico medicina mano CLF. señor
HOM PL.HUM
‘el médico les dio medicamentos a los ancianos’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 119
káꞌvi ta sánaꞌa tutu [nùú nà válí]
PROG: leer CLF. maestro libro cara CLF. pequeño
HOM PL.HUM
‘el maestro está leyendo el libro a los niños’
7.4.1.1.4. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ùn vasa káꞌàn xàꞌá na
yuvi
Tuꞌun yóꞌo kuu ña káꞌàn xàꞌá kuu ñuu yivi ndoo yó, ta kuu ña
táan, ña kuun savi, ña kóyo kaxi, ña kuun ñíí, ña túuvi, sava
nùú kaꞌyi ña kuu:
‣ táan
PROG: temblar
‘está temblando’
‣ níꞌi
PROG: retumbar
‘está retumbando’
7.4.1.1.5. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ña sákanda
Ndiꞌi tuꞌu yóꞌo kuu ña káꞌàn xàꞌá ndiꞌi tuꞌun nùú kanda á tyíìtyi
iin nàꞌa, tuꞌun yóꞌo ra na yuvi va ku na kanda ña vàꞌa xìnu tuꞌun
yóꞌo, kuni katyi ña ndi mií naꞌa kundaa ini na xàꞌá ña keꞌe na.39
39 Yíyo sava tuꞌun ña xánda tyiñu taku ña sakanda, ta ùn kùví sanduvi xíꞌin mií ña
tyiñu xíꞌin ña, sava tuꞌun yóꞌo kuu ña: kana ‘brotar’, ndava ‘caer’ (sava ñàꞌa nda
kuu ka tyiñu), xíꞌin tuꞌun kòyo ‘caer’ (sava ñàꞌa nda kuu ka tyiñu).
120 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xàtun 72: Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ña sakanda40
Verbo Glosa Verbo Glosa Verbo Glosa
kaka vi. kana vi. ‘salir’ (hacia kuiso vt. ‘cargar’
‘caminar’ arriba) o ‘brotar’ sàta (en la
/‘andar’ espalda)
kuiso vt. ‘cargar’ kavá vt. nùú vi. ‘bajar’
‘manejar’/‘torcer’
y vi. ‘dar la vuelta’
kìꞌvi vi. ‘entrar’ ndoniꞌi vt. ‘levantar’ kunu vi. ‘correr’
ndaa vi. ‘subir’ ndava vi. ‘caer’ (desde ndava vi. ‘brincar’
arriba)
kòyo vt. ‘caer’ keta vi. ‘salir’ (singular) kaniꞌi vt. ‘llevar’
(plural) (en la
mano)
kee vi. ‘salir’ numi vt. ‘llevar’ kèta vi. ‘entrar’
(plural) ndaa (en los brazos) (singular)
ndaka vt. ‘dejar’ ndèta vi. ‘entrar’ (plural) kundikun vi. ‘seguir’
nandikó vi. ‘regresar’ kasóko vt. ‘llevar’ sana vt.
(en el hombro) ndiko ‘devolver’
kundàꞌa vi. ‘quitarse’ sanùú vc. ‘descargar’ kuyatin vi.
‘acercarse’
sanduva vc. ‘tumbar’ kuixóyá vi. ‘columpiarse’ yàꞌa vi. ‘pasar’
kùꞌùn vi. ‘ir’ kunuꞌú vi. ‘ir’ (a casa) sayàꞌa vc. ‘hacer
pasar’
kixi vi. ‘venir’ ndixi vi. ‘venir’ (a casa) kixaa vi. ‘llegar’
(aquí)
xàà vi. ‘llegar’ ndaxaa vi. ‘llegar’
(a cualquier (a la casa)
lugar)
40 Nùú nì kàꞌyi tuꞌun yóꞌo ta ñà yóꞌo kuni katyi ña: vi.= verbo intransitivo, vt.=
verbo transitivo, y vc.=verbo causativo.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 121
Sava tuꞌun nùú káꞌyi ña:
sáyàꞌa ra tìxúꞌú tìxin veꞌe
PROG.CAUS: pasar 3SG. chivo barriga casa
HOM
‘él está pasando los chivos a la casa’
ndàxaa ra veꞌe ra
COM: llegar 3SG.HOM casa ra
‘llegó a su casa’ (un hombre)
7.4.1.2. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu káꞌàn nùú kundúꞌú
iin ñàꞌa
Tuꞌun yóꞌo ku ña káꞌàn xàꞌá iin ñàꞌa yíyo, ra ùn vasa káꞌàn ña ta
kanda ña, ndasaa káꞌàn ña ndatyún yíyo iin ñàꞌa,41 yóꞌo koto yó
nùú káꞌyi ña:
ndoo koo rí
PL: grande POT: existir 3SG.ANIM
‘los animales serán grandes’
koo ndó xíꞌin ndu
POT: existir 2PL con 1PL.EX
‘quédense con nosotros’
41 Ná katyi Cfr. Zylstra, 1991; Stark, 1999; Hollenbach, 1990, 1991 y 1992.
122 Tutu ñà ndátaxi yityí...
7.4.1.3. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu káꞌàn ndatyún induꞌu iin
ñàꞌa
Tuꞌun yóꞌo ra ña ná taxi yityí nùú yó ndatyún kundúꞌú iin ñàꞌa
á ña kándityi ku ña, á kundúꞌú ndìxi ña, á ña yíyo ndee ku ña,
saá tu káꞌàn ña xàꞌá nùú kundúꞌú ña, á nùú ñàꞌa kundúꞌú ña, á
tixi ndákaa ña, á síín kundúꞌú ña. Ná koto yó sava tuꞌun nùú
kaꞌyi ña:
ndítyi lumeta nùú mesà
PROG.SG: estar parado botella cara mesà
‘la botella está (parada) sobre la mesa’
índuꞌú tina yuꞌú yeꞌe
HAB.SG: echarse perro boca puerta
‘el perro está echado en la puerta’
Sava tuꞌun xáꞌnda tyiñu ndakuni ña á xàꞌa iin mituꞌun ñàꞌa káꞌàn
ña, saá tu á káꞌàn ña xàꞌá kuàꞌa ña, sava tuꞌun yó kuu ñà vaxi nìnù:
ndítyi tí kuayu
PROG: SG: estar parado CLF.ANIM caballo
‘el caballo está parado’
ndéta tí kuayu
PROG.PL: estar parado CLF.ANIM caballo
‘los caballos están parados’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 123
índuꞌú tà takuni tìxin veꞌe ra
PROG:SG: estar sentado CLF. señor barriga casa 3SG.
HOM HOM
‘el señor está (sentado) en su casa’
índee nà takuni tìxin veꞌe na
PROG.PL: estar sentado CLF. señor barriga casa 3PL.
PL.HUM HUM
‘los señores están (sentados) en su casa’
ndíkaa ndixí tìxin tìndàa
PROG.SG: estar dentro (de algo) elote barriga morral
‘el elote está en el morral’
ñúꞌu ndixí tìxin tìndàa
PROG.PL: estar dentro (de algo) elote barriga morral
‘los elotes están en el morral’
kánduꞌú ti ina nùú yuví
PROG.SG: estar acostado CLF.ANIM perro cara petate
‘el perro está (acostado) sobre el petate’
124 Tutu ñà ndátaxi yityí...
índee tí ina nùú yuví
PROG.PL: estar acostado CLF.ANIM perro cara petate
‘los perros están (acostados) sobre el petate’
Tuꞌun káꞌàn ndasaa káa iin ñàꞌa xíꞌin tuꞌun xáꞌnda tyiñu káꞌàn
ndatyún induꞌu iin ñàꞌa kundaa ñini yó ndama káꞌàn ña xàꞌá
mituꞌun ñàꞌa, ta kundaa ñini yó ndama káꞌàn ña xàꞌá kuàꞌá ñàꞌa,
ndiꞌi ña yóꞌo vaxi ña xàꞌá naꞌa.
7.4.2. Tuꞌun vali ndákutáꞌán xíꞌin tuꞌun xáꞌnda tyiñu
Ña kaꞌyi yó iin tuꞌun kuiti ra yíyo tuꞌun vali ña ndákutáꞌán xíꞌin
tuꞌun xáꞌnda tyiñu, saá tuꞌun ña taxi kivi naꞌa xíꞌin ñàꞌa, á tuꞌun
ña káꞌàn ndasaa káa iin ñàꞌa, sava xíni ñúꞌú yó sa- ña kaꞌyi yó
tuꞌun xáꞌnda tyiñu mií, sava ti xíni ñúꞌú yó nda- ña ndanoo ña
kuàꞌá yityí iin tyiñu.
Yíyo uvi tuꞌun ña xíni ñúꞌú yó ña NDÁSAMA iin tuꞌun ña vasa
xáꞌnda tyiñu, xíꞌin uvi tuꞌun yóꞌo ra kixaꞌa ña xáꞌnda ña tyiñu,
iin taꞌan tuꞌun yó kuu ña ku- NDÁTAXI ña yityí ñà kundiꞌvi iin
tyiñu, inka tuꞌun kuu ña ndu- tuꞌun yóꞌo ra xíni ñúꞌú ñàꞌa yó ña
násama iin tuꞌun, kivi iin ñàꞌa á tuꞌun ña káꞌàn ndasaa kaa iin
ñàꞌa ra kuvi ndii ña tuꞌun xáꞌnda tyiñu.
7.4.2.1. Tuꞌun sanduvi tyiñu
Tuꞌun yóꞌo káꞌàn ña ndi iin tyiñu ra sanduvi xíꞌin mií ña nùú na
yuvi sandivi ñaꞌà.42 Ndusu xíni ñúꞌú yó ña kaꞌyi yó ña kuu sa-
saá xíni ñúꞌú ña ta iin mituꞌun naꞌa á kuàꞌa naꞌa káꞌàn ña xàꞌá.
42 Ná yóso nùú tutu kaꞌyi Dubois op. Cit. Pág. 72
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 125
TIÒ'O nùú vaxi ña ku tuꞌun xáꞌnda tyiñu kasa/asa ‘hacer’ ta ña
ndiloꞌo ña ra ndakiꞌin ña kivi causativo. Sava tuꞌun nùú kaꞌyi ña:
sá-kutú ún yoo
PROG.CAUS: llenar 2SG cántaro
‘(tú) estás llenando el cántaro’
sà-tixá ꞌá ra rún
COM.CAUS: bailar 3SG.HOM 3SG.MAD
‘lo hizo bailar’ (él al trompo)
7.4.2.2. Tuꞌun sándiꞌvi tyiñu kuàꞌá yityí
Tuꞌun nda- ra ñà ná naꞌa iin tyiñu kuu ña, ña sanduvi tyiñu
kuàꞌá yityí ku ña tuꞌun yóꞌo. Ná kunditaꞌan tuꞌun yóꞌo xíꞌin inka
tuꞌun ña xáꞌnda tyiñu ra kundaa ñini yó ndi kuàꞌá yityí kundivi
tyiñu yóꞌo. Ná kuto yó nùú kaꞌyi ña:
káꞌyú tà loꞌo nùú tutu
PROG: escribir CLF.HOM.SG pequeño cara papel
‘el niño está escribiendo
en el papel’
ndá-kaꞌyú tà loꞌo nùú tutu
PROG.REITER: escribir CLF.HOM.SG pequeño cara papel
‘el niño está pintando en el papel’
126 Tutu ñà ndátaxi yityí...
7.4.2.3. Tuꞌun ña ndásama tuꞌun xáꞌnda tyiñu
Xà inka nùú ku tuꞌun yóꞌo, koó inka ña kuꞌun ndaku xíꞌin ña,
mií na yuvi ku nà ndakiꞌin tyiñu ña kuu, sùvi mí na yuvi ku na
sandivi tyiñu yóꞌo, yíyo tiòꞌo nùú vaxi ña, xíꞌin ku- kaꞌyi ña,
ta ná taxi ña yityí ndi iyo tyiñu kundiꞌvi mí ña ndikùn á ña xì
kundiꞌvi kuu ña, tuꞌun nú kaku ña: kuu ‘suceder’. Tá ña ndu- táxi
ña yityí ndi ña nasama kuu ña, uvi tuꞌun yóꞌo ra ña násama
tuꞌun kuu ña.
Xíꞌin tuꞌun ña káꞌàn ndasaa ka ñàꞌa kaku ña, sava ví ña kuu
kivi na yuvi:
itan ku-tatan tìxúꞌú
mañana POT.VBR: chivo
medicina
‘mañana se vacunarán los chivos’
ndù-kuáꞌà nùú ra
COM.CONV: rojo cara 3SG.HOM
‘se enrojeció’ (él)
Sava tuꞌun yóꞌo ra ña xáꞌnda tyiñu ñà kundiꞌvi kuu ña; sava ti
xíni ñúꞌú ña ndasa ndeé yó ñini na xuꞌvi.
Sava tuꞌun yóꞌo kuu ña:
Ña táxi tyiñu:
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 127
ku-ndityi ún
POT.VBR: parado 2SG
‘párate’
Ña ndasa ndeé ñini:
ku-ndeé ini ún
POT.VBR: fuerte corazón 2SG
‘aguántate’
7.4.3. Tuꞌun ñà kundiꞌvi tyiñu xíꞌin ña taxi ndàyí
Táxi mií ña yityí ndama kundiꞌvi tyiñu ña keꞌe yó. Kumi ku yityí
kundiꞌvi ña yóꞌo: ña kundiꞌvi-potencial, ña kundiꞌvi-progresivo, ña
xì kundiꞌvi-completivo xíꞌin ña xì saá kundiꞌvi-habitual; ña yóꞌo
taxi ña uni nùú tuꞌun ña xáꞌnda tyiñu.43
Sava na kàꞌvi xàꞌa tuꞌun káꞌàn na “tiempo” xíꞌin ña “aspectos”
ña Tuꞌun Savi káꞌàn yó, na kuu tà tata, Stark xíꞌin sava ka na
kuiya (1999 y 2003) katyiñu na “tiempo” nùú tutu ña naní
Diccionario básico del mixteco de Xochapa, Guerrero.44 Saá tu tà
Erickson (2006) nùú káꞌàn ra xàꞌá Paradigma del verbo “correr”
del mixteco de San Cristóbal Amoltepec45 xíꞌin na ILV (1999),
43 Ná yóso nùú tutu kaꞌyi tà GUADALUPE, Joaquina A. xàꞌá ñà naní “La morfología
verbal”. Tutu nataxi ra yityí kìvì nì kaꞌyi ndàyí xàꞌa Tuꞌun Savi, Ñuu Kuatyi, nùú
ndákutáꞌán na Ñuu Taxco, Ñuu Kuatyi, uxi ti yòò kùmi, kuìya 2013. (Taa ra ña
xíꞌin ndaꞌà).
44 Ná yóso ña nùú tutu kaꞌyi Cfr. STARK, et al. Diccionario básico del mixteco de
Xochapa, Guerrero. México, 1999 y 2003.
45 Na katyi nà Cfr. Erickson de Hollenbach, Elena. Paradigma del verbo ‘correr’ en
el mixteco de San Cristóbal Amoltepec. México. Instituto Lingüístico de Verano.
México, 2006.
128 Tutu ñà ndátaxi yityí...
nùú tutu Vocabularios de los verbos de movimiento y de carga del
mixteco de Alacatlatzala, Guerrero,46 ta na yóꞌo nákuni na ndi
xíni ñúꞌú kunani ña aspecto ña tuꞌun saꞌan. Ña kan kí ña káꞌàn
yó xíꞌin ña nda ná káꞌàn na tuꞌun saꞌan aspecto. Naní ña suꞌva tyi
káꞌàn ña ndama kundiꞌvi tyiñu.
Tuꞌun ña xáꞌnda tyiñu siꞌna ka ña yóꞌo kundiyaꞌví ña nùú
kumi saá yityí ñà ndama kundiꞌvi ña: ña kundiꞌvi-potencial,
ña kundiꞌvi-progresivo, ña xì kundiꞌvi-completivo xíꞌin ña xì
saá kundiꞌvi-habitual. Uni ña nùú ra iin kuni koo ña xíꞌin ña
káꞌàn na tuꞌun saꞌan “futuro”, “presente” xíꞌin “pasado”, ta kuví
iin katyi koo ña tyi ùn vasa káꞌàn ña xàꞌá ndama kundiꞌvi tyiñu,
xàꞌá ña káꞌàn ña ki tyiñu kundiꞌvi ra ndiyàꞌvi ka ña tyiñu, ña
sundiꞌi ra ta kundiꞌvi ña tuꞌun saꞌan saá kundiꞌvi ña Tuꞌun Savi,
yóꞌo kundaa ñini yó xàꞌá ta iin tá iin ña:
7.4.3.1. Ñà kundiꞌvi
Káꞌàn ña xàꞌá iin tyiñu taꞌán kixaꞌa kundiꞌvi (POT), so ñà xì yiyo
tiꞌva kundiꞌvi kuu ña. Ná kundaa ñini yó xàꞌa sava ña:
kutyi ñá nana María nùú mìni
POT: bañar CLF.MUJ señora María cara mar
‘la señora María se
bañará en el mar’
kuxi tà José ndutyí
POT: comer CLF.HOM José frijol
‘José comerá frijoles’
46 Ná yóso ña nùú tutu Cfr. ILV (1999), xàꞌá ñà Vocabularios de los verbos de movi-
miento y de carga del mixteco de Alacatlatzala, Guerrero, 1999.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 129
Ñà yóꞌo ku ña xàꞌá ta kundiꞌi ña tuꞌun xáꞌnda tyiñu, ta kaꞌyi ña
xíꞌin tatyí maꞌñu, tatyí yóꞌo kaꞌyi ña xàꞌá tuꞌun. Kiꞌin yó kiꞌva
xíꞌin ña tuꞌun kundiꞌvi-potencial yóꞌo ra kuvi kundaa ñini yó
yityí ña sáma tatyí ña sava ka tuꞌun ndikun.
7.4.3.2. Tyiñu ñà kúndiꞌvi
Káꞌàn ña tuꞌun ña tyiñu kundiꞌvi (PROG) sátyi mí ña ndikun
kundiꞌvi ña, ta ùn taꞌan ndiꞌi ña. Ña kundaa ñini yó kaꞌyi yó ña
ku, xàꞌá tuꞌun kixaꞌa ña xíꞌin Tatyí súkun /´/. Yóꞌo kundaa ñini
yó xàꞌá ña:
tyítyi ñá María nùú mìni
PROG: bañar CLF.MUJ María cara mar
‘la señora María se está
bañando en el mar’
xíxi tà José ndutyí
PROG: comer CLF.HOM José frijol
‘José está comiendo frijoles’
7.4.3.3. Tuꞌun ña xì kundiꞌvi
Káꞌàn na xì kundiꞌvi tyiñu xíꞌin ña (COM) tyi ña xì ndìꞌi kundiꞌvi
ki tyiñu, xà nì xìnu ña. Yíyo uvi nùú ña ndakuni yó ña yóꞌo, ña
nùú kuu ña kivi kàꞌyi tatyí nìnù / `/ xàꞌá tuꞌun, ña uvi kuu ña
xíꞌin tuꞌun <nì> ta kuàꞌàn ka tatyí nìnù xíꞌin xàꞌá tuꞌun (nì +
/ `/). Suꞌva kaꞌyi ña:
130 Tutu ñà ndátaxi yityí...
tyìtyi ñá María nùú mìni
COM: bañar CLF.MUJ María cara mar
‘la señora María se bañó en el mar’
nì tyìityi ñá Juana nùú mìni
COM COM: CLF. Juana cara mar
bañar MUJ
‘la señora Juana se bañó en el mar’
Sava nu sáama tuꞌun yó ra “ni” xì ndákutáꞌán ña xíꞌin tuꞌun
xáꞌnda tyiñu, yóꞌo koto naní yó:
ntsàtsi te
COM: comer 3SG.HOM
‘comió’ (él)
7.4.3.4. Tuꞌun xì saá kundiꞌvi
Tuꞌun yóꞌo (HAB) káꞌàn ña xàꞌá tyiñu ñà xì saá kundiꞌvi á ña xì
suvi saá keꞌe na yuvi ndiꞌi saá kivi á ndiꞌi saá yityí, sava ùn vasa
kundaa vàꞌa ñini yó á ña kundiꞌvi ndikun ki tyiñu á ña xì saá
kundiꞌvi diꞌi saá kivi ku ña. Mí xàꞌá ña ndatuꞌun yó inkán ku ña
kundaa ñini yó ndá xàꞌá kí ña kundiꞌvi ña. Na kuto yó:
tyítyi ñá Juana nùú mìni
PROG: bañar CLF.MUJ Juana cara mar
‘la señora Juana se está bañando en el mar’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 131
tyítyi ñá Juana nùú mìni
HAB: bañar CLF.MUJ Juana cara mar
‘la señora Juana se baña en el mar’
xíxi tà José ndutyí
PROG: comer CLF. HOM José frijol
‘José está comiendo frijoles’
7.4.4. Tuꞌun káꞌàn yó tàxi ndàyí
Iin nùú tuꞌun kuu ña, iin kuni koo ña xíꞌin tuꞌun xáꞌnda tyiñu,
káꞌàn ña xàꞌá ndátyun kuu ña káꞌàn na yuvi. Mí ña xíni ñúꞌú
yó kú ña káꞌàn na tuꞌun saꞌan xíꞌin imperativo, ná kundaa ñini
yó xàꞌá ña.
7.4.4.1. Tuꞌun táxi ndàyí
Taxi ña ndàyí ña kundiꞌvi iin ñàꞌa, xáꞌnda ña tyiñu, nduku
ña á kuni ña. Tyiñu yóꞌo kuàꞌàn ña nùú na yivi uvi, kuvi
mituꞌun na á kuvi kuàꞌá na, kuvi ti xíꞌin ndiꞌi ndaa na yivi
sávi. Ta nu káꞌàn ña xàꞌá iin mituꞌun á kuàꞌá nà yuvi ra xíni
ñúꞌú inka na yuvi ndakiꞌin tuꞌun yóꞌo ra Sándayàꞌa na ña
nùú na yivi uvi.
nàꞌà ún yóꞌo
IMP: venir 2SG yóꞌo
‘vente aquí’
132 Tutu ñà ndátaxi yityí...
kuáꞌàn ún ikán
IMP: ir 2SG allá
‘vete (para) allá’
ndakuná ndó yéꞌe
POT: abrir 2PL puerta
‘abran la puerta’
Kuvi tu kuni ñúꞌú ñàꞌa yó ña káꞌàn yó xíꞌin na yivi na nùú.
Ndasaá ña tuꞌun xáꞌnda tyiñu kixi-venir sava tu na xíni ñúꞌú na
ña kundiꞌvi “POT”.
ná kùꞌùn yó
EXH POT: ir yó
‘vámonos’
7.4.5. Ña ndataꞌvi yó tuꞌun xáꞌnda tyiñu
Iyo kuàꞌá nùú ña nataxi yó yityí xàꞌá ña sáama tuꞌun xáꞌnda
tyiñu, xíꞌin tatyí ña súkun, ña maꞌñu xíꞌin ña nìnù kuu ña taxi
yityí sáama tuꞌun, yíyo uni nùú tuꞌun ña sáama xáꞌnda tyiñu
ña kundiꞌvi-potencial, ña kundiꞌvi-progresivo, ña xì kundiꞌvi-
completivo xíꞌin ña xì saá kundiꞌvi-habitual. Xíni ñúꞌú kundaa
vàꞌa ñini yó ndi xàꞌá tuꞌun kuu ña nákaa ña sama ñàꞌa.
7.4.5.1. Ñà nùú
Yóꞌo ra uni saá nùú sáma tuꞌun xáꞌnda tyiñu, ra iin katyi kaꞌyi
ña, ndasaa xàꞌá tuꞌun ku ña sáama ña kesa tatyí. Ña kundiꞌvi-
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 133
potencial kaꞌyi ña xàꞌá tuꞌun xíꞌin tatyí maꞌñu, ña kundiꞌvi-
progresivo kaꞌyi ña xàꞌá tuꞌun xíꞌin Tatyí súkun, ña xì kundiꞌvi-
completivo kaꞌyi ña xàꞌá tuꞌun xíꞌin tatyí nìnù (nì + / `/).
Xàtun 73: Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ña nùú
Potencial Progresivo Completivo Habitual Glosa
ndatyí ndátyí nì ndàtyí ndátyí ‘volar’
taa táa nì tàa táa ‘escribir’
kaꞌyú káꞌyú nì kàꞌyú káꞌyú ‘escribir’
nduxan ndúxan nì ndùxan ndúxan ‘vomitar’
kani káni nì kàni káni ‘pegar’
7.4.5.2. Ñà ùvì
Iin katyi kaꞌyi uni saá tatyí xíꞌin tuꞌun yóꞌo, iin kuni koo ña xíꞌin
ña nùú, ña sáma tuꞌun yóꞌo kuu ña ndí xàꞌá tuꞌun kuàꞌàn siꞌna
ka-, ko-, xíꞌin ku-, ña kundiꞌvi potencial ta ndakiꞌin ña xíꞌin
xa-, ja-, xi-, ju-, ña xì nakiꞌin ña kundiꞌvi progresivo, xíꞌin ña xì
kundiꞌvi completivo, na kuni yó un xíni ñúꞌú ña.
Xàtun 74: Ñà ùvì
ka → xa ko → xi ku → xi
→ ja → ju
→ xi
134 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xàtun 75: Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ña uvi
Potencial Progresivo Completivo Habitual Glosa
kaꞌmi xáꞌmi nì xàꞌmi xáꞌmi ‘quemar/fumar’
koꞌo xíꞌi nì xìꞌi xíꞌi ‘tomar’
kaꞌnda xáꞌnda nì xàꞌnda xáꞌnda ‘cortar’
kata xíta nì xìta xíta ‘cantar’
kuiso síso nì sìso síso ‘cargar’
7.4.5.3. Ñà ùnì
Iin tuꞌun loꞌo ña xáꞌnda tyiñu ku ña yóꞌo tuꞌun saꞌan káꞌàn na
xíꞌin ña “verbos irregulares” saá tyi koó Tatyí súkun, tatyí maꞌñu
xíꞌin tatyí nìnù ña kundiso xíꞌin ña xàꞌá tuꞌun nda yíyo ña nùú
xíꞌin ña uvi. Sáma ndiꞌi ña, na kuto yó ndatyun yoso ña:
Xàtun 76: Ña uni, tuꞌun xáꞌnda tyiñu sáma
Potencial Progresivo Completivo Habitual Glosa
kùꞌùn kuàꞌàn nì xàꞌàn xáꞌan ‘ir’
kixi vàxi nì kìxi kíxi ‘venir’
ndaxaa kíxaa nì kìxaa kíxaa ‘llegar’ (a la casa)
7.5. Tuꞌun ña káꞌàn ndasaa kaa iin ñàꞌa
Táxi ña ndatyun kaa iin ñàꞌa, ña vàꞌa kumi ña á iin ña kumi ña,
saá tu kuàꞌàn kivi ña, yíyo ña táxi ñii ña káa ña, yíyo ña vàꞌa
kumi ña. Ta vàꞌa tu káxi ña ñàꞌa, ná koto yó nùú kaꞌyi ña:
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 135
yita kuaan
flor amarillo
‘flor amarilla’
veꞌe káꞌnu
casa grande
‘casota’
‣ súkun kà tà Pelu tan tà Kalu
‘Pedro es más alto que Carlos’
‣ vìxì kà nduxaꞌa tan tyikun
‘el nanche es más dulce que el huamúchil’
Vàꞌa káꞌàn ña ndasaa ku ña káꞌàn ña xàꞌá, kuvi loꞌo á kuàꞌá, ta
kùví káꞌàn ña xàꞌá ñàꞌa á tàa. Yíyo tuꞌun ña kaꞌa xàꞌá ña mituꞌun
xíꞌin ña kuàꞌá. Tá yíyo sava tuꞌun yóꞌo, káni ‘largo’ káꞌàn ña xàꞌá
ndasaa iin mituꞌun ñàꞌa, ta náni ‘largos’ káꞌàn ña xàꞌá kuàꞌá ñàꞌa,
ná kuto yó nùú vaxi tuꞌun:
Xàtun 77: Ña kundaa ini yó iin mituꞌun á kuàꞌá ñàꞌa
Categoría (sustantivo) Singular Plural
itun itun káni itun náni
palo ‘palo largo’ ‘palos largos’
veꞌe veꞌe káꞌnu veꞌe náꞌnu
casa ‘casota’ ‘casotas’
tàa tàa tyée tàa ndoo
hombre ‘hombre gordo’ ‘hombres gordos’
isu isu tyée loꞌo isu tyée válí
‘venado’ ‘venadito’ ‘venaditos’
136 Tutu ñà ndátaxi yityí...
7.6. Tuꞌun násama ña xáꞌnda tyiñu
Tuꞌun yóꞌo ku ña násama tuꞌun xáꞌnda tyiñu, ña káꞌàn ndasaa
kaa iin ñàꞌa, ña vàꞌa káꞌan á ndatyún yíyo xàꞌá tyiñu kundiꞌvi,
táxi ña yityí, nùú kundiꞌvi ña, ña vàꞌa káꞌàn yó, ña viꞌi á ña loꞌo
xíꞌin ña ùn vasa kunda ñini yó.
7.6.1. Tuꞌun táxi ndama kundiꞌvi iin tyiñu
Ña yóꞌo táxi ña yityí ndama kundiꞌvi iin tyiñu. Kuvi kuni ñúꞌú
yó tuꞌun “ama” ‘¿cuándo?’. Xaꞌa iin tuꞌun kaꞌyi ña.
itan kùꞌùn tyiñu nùú tà Lariu
mañana POT:ir trabajo cara CLF.HOM Hilario
‘mañana se le avisará a Hilario’
7.6.2. Tuꞌun táxi yityí nùú kundiꞌvi tyiñu
Ña yóꞌo káꞌàn ña nùú kundiꞌvi tyiñu, vàꞌa tu ndakuiin ña xíꞌin
tuꞌun ndáa ‘¿dónde?’. Xaꞌa tuꞌun kaꞌyi ña.
yóꞌo ndítyi tún nduxáꞌa
aquí HAB: estar CLF.MAD nanche
parado
‘aquí está el nanche’ (árbol)
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 137
7.6.3. Tuꞌun ña vii káꞌàn yó
Káꞌàn ña xàꞌá ña tuꞌun vii xíni ñúꞌú yó kivi káꞌàn yó xàꞌá ña
kundiꞌvi iin tyiñu, kuvi tu ndakuiin ña tuꞌun sàa ‘¿cómo?’. Kaꞌyi
ña sundiꞌi ña tuꞌun xáꞌnda tyiñu.
vàꞌa níi xíxi ra
ADV: bien INTENS HAB: 3SG.HOM
comer
‘come muy bien’
7.6.4. Tuꞌun ña táxi ndáá kuu ñàꞌa
Táxi ña ndasáá kuu iin nùú ñàꞌa kundiꞌvi, vàꞌa tu ndakuiin ña
tuꞌun sàa ‘¿cuánto?’. Kaꞌyi ña sundiꞌi iin tuꞌun nákaꞌvi.
iyo kuàꞌá tixúꞌú sànà rà
HAB: existir mucho chivo propiedad 3SG.HOM
‘tiene muchos chivos’ (el hombre)
7.6.5. Tuꞌun ùn vasa kundaa ñini yó
Ná taxi ña tuꞌun sana kundivi tyiñu, ña kuni yó á ña ùn vasa
kundàà ñini yó xàꞌá iin ñàꞌa.
138 Tutu ñà ndátaxi yityí...
ndaa kuañu kixi va ra
dónde probable POT: venir probabilidad 3SG.
HOM
‘quizá/tal vez venga’ (él)
Yíyo tu iin tuꞌun ñà sáma tuꞌun káꞌan ndasaa kaa iin ñàꞌa, ña
ndee ni ndasa kuàꞌá ña tyiñu tuꞌun yóꞌo kuu ña (níi ‘mucho/
demasiado’)
niꞌní níi
calor INTENS
‘hace mucho calor’
7.7. Tuꞌun sakutaꞌan xíꞌin inka tuꞌun
Ndàyí kumi tuꞌun yóꞌo kuu ña ñà sakutaꞌan ña xíꞌin inka tuꞌun
ña vàꞌa kiꞌin taꞌan ña. Tuꞌun Savi mií yó yóꞌo ra iyo tuꞌun kivi
taꞌvi ñiì yó ku ña xíni ñúꞌú yó ña kaꞌyi yó ña, sava tuꞌun ña xíni
ñúꞌú yó kuu ña: xíꞌin, kaniꞌnu, màꞌñu, ndà. Sava tuꞌun kuu ña:
màꞌñu ùvì tina ndikun ikí ‘el hueso está entre dos perros’
kaniꞌnu veꞌe yöti yuku ‘la casa está en la montaña
o entre la montaña’
màꞌñu ñuu ‘en el centro del pueblo’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 139
tañu ndòꞌo nì kandava xùꞌun ‘entre los adobes se cayó la moneda’
xíꞌin47 yùꞌù kùꞌùn kún ‘vas a ir conmigo’
7.7.1. Tuꞌun kivi ñiì yó ña xíni ñúꞌú yó
Kuàꞌá ní tuꞌun xíni ñúꞌú yó ña káꞌàn yó kivi taꞌvi ñiì ra katyiñu
yó ña ñà sakutaꞌan ña uvi tuꞌun, iin kuni koo ña xíꞌin tuꞌun
xáꞌnda tyiñu káꞌàn kumi yó iin ñàꞌa.
Taxi ña yityí nùú kundúꞌú iin ñàꞌa, saá tu táxi ña yityí mí sava
yíyo ña ta ndatyun kundúꞌún ña, á ña nákáa ñini kuu ña, á sata
kundúꞌú ña, á tìxi kundúꞌú ña, saá tu táxi ña yityí á ña kandityi
ku ña, á ña kundúꞌú ndìxi ku ña, vàꞌa tu káꞌan ña á ña ndaa nùú
ku ña, á ña xíkí kuu nùú ña.
Xàtun 78: Taꞌvi ñiì yó ña táxi yityí nùú kundúꞌú iin ñàꞌa
Partes del cuerpo Significado
xàꞌá ‘pie’ al pie de…
acerca de…
por…
nùú ‘cara’ encima de…
enfrente de…
en presencia de…
a… (como complemento directo)
47 Tuꞌun xíꞌin kuàꞌá nùú xíni ñúꞌú ña. Sava nùú xíni ñúꞌú ña ku (con, que, a), ‘Nì
kàꞌàn rà xíꞌin na’, ‘Habló (él) con ellos’, xíꞌin tuxi xàꞌní ra rí, ‘Con rifle lo mató (al
animal)’. Saá tu xíni ñúꞌú ña ñà ndákutáꞌán uvi tuꞌun a ñii xìní, ta ku: Tà sáꞌán
xíꞌin tà sátatán, ‘el mestizo y el médico’.
140 Tutu ñà ndátaxi yityí...
tìxin ‘estómago’ debajo de…
abajo de…
dentro de…
xìní ‘cabeza’ arriba de…
en el…
kaꞌá ‘cadera’ debajo del…
sàtá ‘espalda’ detrás de…
xiín ‘costado’ al lado de…
a un costado de…
ini ‘corazón’ dentro de…
Sava tuꞌun nùú xíni ñúꞌú yó taꞌvi ñiì yó ña káꞌàn yó xàꞌá ñàꞌa
xíꞌin ña ndákutáꞌán ña xíꞌin tuꞌun xáꞌnda tyiñu taxi yityí:
ndítyi yika nùú mesa ‘la canasta está sobre la mesa’
ndítyi tina sàtá tà tákuni ‘el perro está detrás del señor’
ndíkun leka ndìka veꞌe ‘el morral está en la pared’
ñúꞌu xùꞌun tìxin kìsi ‘las monedas están dentro de la olla’
7.8. Tuꞌun sakutaꞌan xíꞌin taꞌvi ñiꞌi yó xíꞌin sava kà
tuꞌun
Tuꞌun yóꞌo ra ña xíni ñúꞌú yó ña sakutaꞌan yó inka nùú tuꞌun
kuu ña, sava tuꞌun ku ña: xíꞌin, ndöꞌö, tyin, ta/tan, a/an. Na
koto yó sava ña:
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 141
xíxi ná loꞌo xíꞌin tia loꞌo xìta ‘la niña y el niño están
comiendo tortilla’
Juan ndöꞌö Pelu ‘Juan y Pedro’
teé Amadeo miñi se kudu ‘Amadeo quiere dormir porque
se tyin añi di se köni no durmió anoche’
nì xìxi ra tan kuàꞌàn ra ‘comió y se fue’ (el hombre)
Juan an Pelu ‘Juan o Pedro’
7.9. Tuꞌun nánaꞌa yó
Ñà ndátaxi tuꞌun yó ku ña iin sana ndaꞌyi yó, sava tu xíni ñúꞌú yó
ña kivi kuni yó kana yó naꞌa. Ndáyaꞌvi ña nda ná iin tuꞌun. Kuvi
taxi ña iin ña ndoꞌo yó (¡Ai!), iin ndeé káꞌàn yó (¡Ei!, ¡Kundityi!),
á vàꞌa tu kaꞌyi yó iin ndusu káꞌa (¡Zas!).
Kuàꞌá nùú táꞌvì ña: nánaꞌa ña ndiꞌi nùú ndusu niꞌì, ña taxi
iin ña ndoꞌo yó, ña kana yó iin naꞌa, ta yíyo tuꞌun ña tyindee yó
naꞌa, saá ña ndáꞌyì yó.
Tuꞌun Savi: ¡Wai!, ¡Ai!, ¡Aa!, ¡Uf! saá iyo ka inka ña.
¡Ai! án ndixa ví ¡Ay! ¿qué verdad?
¡Uf! vèe níi ña ¡Uf! pesa mucho (cualquier cosa)
7.10. Tuꞌun ndákutáꞌán
Ndiꞌi nùú tuꞌun yíyo Ñuu Yivi ra kumi ña ndàyí mií ña ñà kaꞌyi
ña tuꞌun xaá ndákutáꞌán xíꞌin ña xì yíyo. Kivi ndákutáꞌán uvi á
uni tuꞌun ña nakoo inka ña xaá. Ña yóꞌo ku ña katyiñu yó Tuꞌun
Savi yó ña nduvàꞌa tuꞌun xaá ndákutáꞌán.
142 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Tuꞌun yóꞌo ña nakòò tuꞌun xaá kìvì ñàꞌa, kíví kàꞌyi ña
kìvì xíꞌin kìvì (N+N), kìvì xíꞌin tuꞌun taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa
(N+ADJ), tuꞌun taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa xíꞌin tuꞌun taxi ndasaa
kaa iin ñàꞌa (ADJ+ADJ), tuꞌun taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa xíꞌin
kìvì ñàꞌa (ADJ+N). Saá tu ña nduvàꞌa tuꞌun ndakitaꞌan xíꞌin
kìvì naꞌa (V+N), tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin tuꞌun taxi ndasaa kaa
iin ñàꞌa (V+ADJ), tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin tuꞌun taxi yityí nùú
ñàꞌa (V+ADV).
Ña xíni ñúꞌú kiꞌin yó kiꞌva ña kaꞌyi yó tuꞌun yó ku ña siꞌna
kundaa ñini yó ta iin mituꞌun tuꞌun yíyo ña ndáyaꞌvi xíꞌin mií ña
ta kaꞌyi siin ña, ùn vasa kunditaꞌan ña iin tuꞌun, uvi tuꞌun koo
ña. Ná koto yó sava ña:
kuaan yaꞌá
amarillo chile
‘anaranjado’
ndakiꞌin xìni
recibir cabeza
‘pensar/reflexionar’
kaka ndee
andar boca abajo
‘gatear’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 143
7.10.1. Ña ndákutáꞌán uvi tuꞌun kivi ñàꞌa
7.10.1.1. Kìvì xíꞌin kìvì (N+N)
Ña ná kutaꞌan uvi tuꞌun yóꞌo ra taxi ña inka ña ndaka nùú ña.
Ta iin ta iin tuꞌun yóꞌo ra kumi mií ña ña ndaka nùú ña, ñakan
kí ña xíni ñúꞌú kaꞌyi siin ña, un vasaa kunditaꞌan ña, vàꞌa ni ña
káꞌàn yó ña xíꞌin yuꞌú yó ra iin tuꞌun kuu ña tuvi yó ra ùn vasa.
Yíyo kuàꞌá nùú tuꞌu yó, sáama ña nda ná káꞌàn iin iin ñuu.
tyaka ndute
pez agua
‘camarón’
veꞌe kaa
casa fierro/metal
‘cárcel’
veꞌe tyiñu
casa trabajo
‘comisaría’
kòo kaa
culebra/serpiente fierro/metal
‘víbora de cascabel’
144 Tutu ñà ndátaxi yityí...
7.10.1.2. Kìvì xíꞌin tuꞌun taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa
(N+ADJ)
Ña yóꞌo ra kìvì ñàꞌa ku ña ndáyaꞌvi ka ta ña ndikun kuu ña inka
tuꞌun, ndaá ña sana xìnu tuꞌun ku ña.
kòo ítyi
culebra seco
‘cocodrilo’
7.10.1.3. Tuꞌun taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa xíꞌin tuꞌun
taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa (ADJ+ADJ)
Loꞌo ní ku tuꞌun yóꞌo yíyo, xíni ñúꞌú yó ña ndasaa ña nákuni yó
taku ndikun, ná koto yó sava tuꞌun:
kuií ítá/kuií xàꞌa
verde tierno
‘turquesa’
kuíí yute
‘verde tierno’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 145
7.10.1.4. Tuꞌun taxi ndasaa kaa iin ñàꞌa xíꞌin kìvì ñàꞌa
(ADJ+N)
Sava kìvì tàkù sáama ña kesa iin tuꞌun táxi kìvì ñàꞌa ndasaa
ká mií ña. Ña nákutaꞌan tuꞌun táxi ndasa ká iin ñàꞌa “adjetivo”
xíꞌin kìvì ñàꞌa, xíni ñúꞌú ña ñà taxi ña iin kìvì taku, ná koto yó
sava tuꞌun:
xàꞌá ñuꞌú
azul tierra
‘gris’48
kuáꞌa tùun
rojo carbón
‘guinda’
7.10.2. Tuꞌun ndákutáꞌán ña xáꞌnda tyiñu
7.10.2.1. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin kìvì ñàꞌa (V+N)
Ña ndákutáꞌán tuꞌun yó ra taꞌvi ñiì yó kuu ña xíni ñúꞌú yó ña
kaꞌyi ña ta kutaꞌan ña xíꞌin tyiñu ña kundiꞌvi. Loꞌo ku tuꞌun yóꞌo
ña yíyo.
48 Sava Tuꞌun Savi ra ‘kuxi’ káꞌan na xíꞌin taku ‘gris’.
146 Tutu ñà ndátaxi yityí...
kuni sòꞌo
POT: querer oreja
‘escuchar’
kani tyíin
POT: pegar uña
‘pellizcar’
Tuꞌun xáꞌnda tyiñu ña ná taxi ña ndoꞌo yó ‘ini’ (V+N)
kaka ini
POT: andar corazón
‘dudar’
kusìi ini
POT: alegrar corazón
‘alegrarse’
7.10.2.2. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin tuꞌun taxi ndasaa
kaa iin ñàꞌa (V+ADJ)
kuaku ndáꞌvi
POT: llorar pobre
‘rogar’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 147
kasa vìxì
POT: hacer dulce
‘endulzar’
7.10.2.3. Tuꞌun xáꞌnda tyiñu xíꞌin tuꞌun taxi yityí nùú
ñàꞌa (V+ADV)
kaka ndee
POT: andar boca bajo
‘gatear’
kaka náꞌa
POT: andar hace tiempo
‘vagar’
7.10.3. Tuꞌun ña ndanùú
Yíyo sava tuꞌun ña ndanùú ña káꞌàn yó. Sava ña ku:
kuèè kuèè
despacio despacio
‘despacio, despacio’
Yóꞌo kundaa ñini yó ndi tuꞌun ña ndákutáꞌán ra xàꞌá ndákàà tuꞌun
ña ndáyaꞌvi. Ña yóꞌo kú ña taxi ndi yíyo iin tuꞌun ña ndáyaꞌvi ka
nùú inka ña, ña Tuꞌun Savi mií yó ra ña kaꞌyi xàꞌá ku ña ndáyaꞌvi.
148 Tutu ñà ndátaxi yityí...
8. TUꞋUN TÁTU YÓ ÑA KÁꞋAN YÓ
Ñ a kuàꞌá ní tuꞌun yíyo ñuu nùú ndoo yó ra sava ndákutáꞌán
yó ndatuꞌun yó xíꞌin na yuvi na káꞌàn nùú inka tuꞌun ra
kíxaꞌa násaka tuꞌun yó, sava síta yó tuꞌun inka ñuu ra káꞌàn yó
ña, saá kuu xíꞌin tuꞌun kóo xíꞌin tuꞌun saꞌan, kuàꞌá tuꞌun kóo
ñúꞌú niꞌni xíꞌin tuꞌun saꞌan, sava ña tuꞌun kóo ku ña kìvì kuìꞌi,
kìvì ñàꞌa xíꞌin kìvì Ñuu: aguacate, jitomate, tenate, metate,
chocolate, Ocotepec, Tlacotepec, Ometepec, Yoloxóchitl, Ayutla,
Metlatónoc, Oaxaca, Tototepec, Tlaxiaco, Jamiltepec, saá yíyo
ka sava ña. Sava tu ñuu ra un koo tuꞌun ní ndée niꞌni xíꞌin
ña, saáy iyo tuꞌun na Ñuu Maya, sava nda xìni kívi na kuàꞌàn
tuꞌun mií na, sava ña ku: Pech, Chán, May, Tizimín, Uxmal,
Petén, etc.
Sava Ñuu Savi, Ñuu Nùú Nduva xíꞌin Ñuu Kuàtyi yíyo sava
ñuu ña yoso kìvì ña xíꞌin tuꞌun savi, sava ña kú: Nuyoo, Yucuhiti,
Yodocono, Yucunama, Yuvi Nani, Yucu Saa. Kuàꞌá Ñuu Savi
káꞌàn na yivi tuꞌun saꞌan ra kuàꞌàn sandañuꞌu na kìvi ñuu na ña
tuꞌun savi, ndaá xíka vi káꞌàn na kìvì ña tuꞌun savi, ra xíni ñúꞌú
iin tyiñu ña ndakiꞌi yó káꞌàn yó ña.
Tuꞌun ña vàxi ta kuu tuꞌun saꞌan, tuꞌun na gringo, tuꞌun kóo
inka nùú ku tuꞌun yóꞌo, ña xíni ñúꞌú yó tuꞌun yóꞌo kivi káꞌàn yó
ra ña tatu naꞌa yó kuu ña “préstamo”. Yíyo sava tuꞌun ña nisama
loꞌo ña káꞌàn yó, ta yíyo ña ùn vasa ní sama. yíyo uvi nùú tuꞌun
ña tatu naꞌa yó:
8.1. Tuꞌun tatu yó ña xì ñúꞌú tañu tuꞌun yó
Tuꞌun yó ku ña vàxi inka tuꞌun ña sùvi tuꞌun savi, inka tuꞌun
vàxi ña ta xì nasaka ña xíꞌin tuꞌun savi. Ña xìkoo ku ña ndi kaꞌyi
yó ña xíꞌin ndusu tuꞌun savi tyi ña xì xíni ñúꞌú yó káꞌàn yó ku
ña, sava tuꞌun kuu ña:
149
Xàtun 79: Tuꞌun tatu yó ña xì ñúꞌú tañu tuꞌun yó
Tuꞌun Savi Traducción Tuꞌun Savi Traducción
lelu ‘cordero’/‘sombrero’ lintyi ‘nanche’
velu ‘abuelo’ payá ‘papaya’
pañu ‘rebozo’/‘pañuelo’ tyilu ‘cuchillo’
yatya ‘hacha’ sintyu ‘cinturón’
yatí/yate ‘ayate’ tyelé/tixére ‘tijera’
nitá ‘abuelita’ lande ‘abuelo’ (a)
mitu/mistun49 ‘gato’ pilo/ piló ‘zopilote’
muayi/ kuayu ‘caballo’ mpaa/ mpali/mpale ‘compadre’
laxa50 ‘naranja’ matyiti ‘machete’
8.2. Tuꞌun tatu yó ñà tàꞌán sàka vàꞌa xíꞌin tuꞌun yó
Suvi ni ña vàxi inka tuꞌun kuu ña yóꞌo ta ún vasa sáama ña ñà
kaꞌyi yó ña, sava ña xíni ñúꞌú yó ña tuꞌun savi. Ña kaꞌyi yó tuꞌun
yóꞌo ra xíni ñúꞌú kasa toꞌo yó nda ná kaꞌyi ña tuꞌun nùú vàxi ña,
ta ña kunda ñini yó ra kundo síì loꞌo ña ñà kaꞌyi ña.
49 Iin tuꞌun kóò kuu ña nùú káꞌan na iin xiña.
50 Sava nùú tuꞌun sèꞌe tuꞌun yatá oto-mangue kuu ña: Zapoteco, Me’phàà, Ñomndaa,
Popoloca, Cuicateco xíꞌin Mazateco, saá sava ka tuꞌun.
150 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Xàtun 80: Tuꞌun tatu yó ñà tàꞌán sàka vàꞌa xíꞌin tuꞌun yó
Algunas palabras no integradas
teléfono WhatsApp desarmador tenedor
reloj ventilador jarra calcetín
licuadora refrigerador tenis cubeta
internet celular bote lámpara
computadora estufa corbata plancha
memoria USB cámara licuadora hot dog
cañón escáner Facebook sandía
manguera pala carro lámina
pico cuchara mesa borrador
martillo voleibol plumón escritorio
torre pera televisor pintarrón
uva taza melón bicicleta
hotmail manzana horno de microondas anteojos
Ña ùn vasa kuni ñúꞌú ni yó tuꞌun ña tatu yó xíꞌin tuꞌun savi,
nuna ña nakiꞌin yó katyiñu yó yuꞌú yatá ña un vasa ka káꞌàn
naꞌa, kuvi tu ndukú yó ndatyun káꞌàn yó tuꞌun mií yó xíꞌin tuꞌun
vàxi inka ñuu, kuvi nduku yó kìvì ñàꞌa xaá ndikoyo vitin.
8.3. Tuꞌun yàtá
Tuꞌun yàtá yóꞌo ra nùú sava na ùn koo ndiyaꞌvi vàꞌa ña, koó kaán
vàꞌa na xàꞌa ña satyi xìnaꞌa ni koó katyiñu na sava tuꞌun yóꞌo, ra
ùn vasa katinaꞌa ña xíꞌin ña ndoo na yuvi vitin túuvi na. Tuꞌun
yàtá yóꞌo ra tuꞌun mií na savi ku ña, ra ùn vasa káꞌan ka ñàꞌa na
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 151
yuvi, kuàꞌàn nándoso ñini na xàꞌá ña tyi xà inka tuꞌun katyiñu
na káꞌàn na. Xíkotuni nùú ndákutáꞌán na kaꞌvi, na sikuaꞌa xàꞌá
tuꞌun savi ña kixaꞌa tuku yó kuni ñúꞌú yó ña, ta un taxi yó ndiꞌi
xàꞌá ña. Yóꞌo vàxi sava ña:
Xàtun 81: Sava tuꞌun yàtá Tuꞌun Savi
Tuꞌun Savi Glosario
tikoꞌo ‘pozo’
tíyá ‘limón’ (sabor agrio)
nana saꞌnú/xitá/xitán ‘abuela’
(mamá mayor)
tata saꞌnú/ xií ‘abuelo’
(papá mayor)
tata likua ‘bisabuelo’
(papá ceja)
tata tutnu/xií soꞌó ‘tatarabuelo’
(papá oreja)
xií xitna/xìi xitán/nti ‘chozno’ (antiguo)
xiꞌna/ nri saa naꞌa.
(antepasado biológico)
yata nraꞌa/ yata ndaꞌá ‘pala’
8.4. Tuꞌun xaá
Ña yóꞌo ku ña káꞌàn xàꞌá tuꞌun xaá ña xíni ñúꞌú taxi yó kìvì ñàꞌa
ñà koó kivi Tuꞌun Savi ta sakán kìxaꞌa ndikoyo ña, xíni ñúꞌú koo
tuꞌun yóꞌo ña ùn vasa tatu yó tuꞌun vaxi inka tuꞌun ña suví tuꞌun
savi. Kuvi koo ña kìvì ñàꞌa á xaá ndikoyo vitin, saá kìvi na yuvi
á sùví na yuvi ña vàxi inka tuꞌun.
152 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Ñà taxi yó kìvi ñàꞌa xíꞌin tuꞌun xaá, xíni ñúꞌú káꞌàn yó ndatyun
kaa ña, á kuvi tu taxi yó kìvì ña xíꞌin nùú katyiñu ñàꞌa yóꞌo, saá
ta kuìꞌi, itun ñàꞌa yíyo veꞌe, tyiñu, veꞌe na tyiñu, kiti, saá ka sava
ñàꞌa kixaꞌá ndikoo vitin ta koó kìvì ña. Sava tuꞌun ku ña:
Xàtun 82: Sava tuꞌun xaá ña xìkoo
Tuꞌun Savi Glosa
kaa kee sundu/ kaa keé ña ‘televisión’
kuitnuꞌu nda/kaa keé dunru
kaa xita/ tu xita/ tno xita/ nu ‘radio’
xita /kaa kunini nda yaa
kaa táva naꞌna / kaa da ndeniꞌa nùú ndàꞌa ‘cámara fotográfica’
yóꞌo tutyi /nùú tutyi ‘teléfono’
Inka ña kuvi taxi yó kìvì ñàꞌa kuu ña nda ná xì taxi na xìì yó
kivi ñàꞌa, na yóꞌo ra nda ná káa iin ñàꞌa saá xì taxi na kìvì ña,
sava ña ku:
Xàtun 83: Inka nùú ña taxi yó kìvì ñàꞌa
Descripción Palabra nueva Glosa
kisi idi yuꞌú sidiꞌu, tìxuꞌu ‘chivo’
kití ixí yuꞌú
animal pelos boca
LIT. ‘animal con pelos en el hocico’
saa míꞌi samí ‘garza’
pájaro basura
LIT. ‘pájaro basura’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 153
yutnu isi ñuꞌmà nusiuꞌmà ‘casahuate’
vegetal cera humo
LIT. ‘ocote de humo’
kití kama tikama ‘mosca’
animal rápido
LIT. ‘animal listo’
154 Tutu ñà ndátaxi yityí...
9. ÑA KATYIÑU YÓ NDUSU NÁꞋNU
XÍꞋIN NDUSU VÁLÍ
Ñ a kaꞌyi yó tuꞌun savi ra xíni ñúꞌú kaꞌyi yó xíꞌin ndusu naꞌnu
xíꞌin ndusu vali, ndikun kundaa ñini yó tyi xa siin ka iin
ña. Xíꞌin iin ndusu kaꞌnu kixaꞌa yó ña kaꞌyi yó, ña kixaꞌa iin tiꞌvi
tuꞌun xíꞌin sundiꞌi nùú kuàꞌàn iin ndiꞌi loꞌo, kivi kixaꞌa iin kivi
xíꞌin uvi ndusu, ta ña nùú ku ña kaꞌyi xíꞌin ndusu náꞌnu.
9.1. Ndusu náꞌnu
Xàtun 84: Nùú kaꞌyi ndusu náꞌnu
Simples o con una grafía inicial
Ita li ‘Flor Sagrada’
Ita Savi ‘Flor de la Lluvia’
Ita Yuyu ‘Flor del Rocío’
Latyi ‘Nicolás’
Káꞌyi tu ndusu kaꞌnu ñà kíxaꞌa kìvì ñuu vali, ñuu naꞌnu, ñuu yíyo
Ñuu Yivi, ndiꞌi saá kivi ñuu ra kixaꞌa ña xíꞌin “Ñuu”, nda ná yíyo
nùú yoso tuꞌun:
Xàtun 85: Nùú kaꞌyi ndusu náꞌnu ña kixaꞌa kivi ñuu
Ejemplos Traducción
Ñuu Yutsa Toꞌon ‘Santiago Apoala’
Ñuu Koꞌyo ‘México’
155
Ñuu Tensioꞌo ‘Puebla’
Ñuu Nunruva/ ‘Oaxaca’
Ñuu Nùú Nduve
Ñuu Kuatyi ‘Guerrero’
Kaꞌyi ña nùú kixaꞌa kìvì yiꞌya, sava ña kaꞌyi suꞌva:
Xàtun 86: Ña kaꞌyi ndusu náꞌnu xáꞌa kívi yiꞌya
Ejemplos Traducción
Davi, Savi ‘Lluvia’
Davi Tatyí, Savi Tatyí ‘Lluvia Tempestuosa’,
‘Tormenta’, ‘Huracán’
Davi Koo, Savi Koo ‘Tornado’, ‘Trompa’
Yaa Savi ‘Dios de la Lluvia’
Yaa Yoo ‘Dios de la Luna’
Veꞌe Savi ‘Casa de la Lluvia’
Ña yóꞌo káꞌan ná kaꞌyi yó xíꞌin ndusu náꞌnu, xáꞌa kívi míi kú
káꞌnu, yukú káꞌnu, yitia káꞌnu, na kú ña yóso nínù:
Xàtun 87: Ña kaꞌyi ndusu náꞌnu xáꞌa kívi ña míi kú kaꞌnu
Nombres de Nombres de parajes o Nombres de ríos,
lugares sagrados cerros nacimientos de agua
Veꞌe Ñuu Kava Intsaà Yutsa Kaꞌnu
‘Casa del Pueblo’ ‘Peña Parada’ ‘Río Grande’
156 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Veꞌe Tyuun Yuku Taka Idu Yutsa Noo Data
‘Presidencia’ ‘Cerro donde reúnen ‘Río de las Palomas’
a los Caballos’
Kunida Veꞌe Diki Kava Yutsa Deen
Tniñu ‘Municipio’ ‘Cima de la Peña’ ‘Río Bravo’
o ‘Agencia’
Veꞌe Kava Yuku Sáa Yutia Tɨkava
‘Casa de la Cueva’ ‘Cerro del Pájaro’ ‘Río del Ciruelo’
Veꞌe Ñuꞌu Yodo Tikuva Yutsa Nani
‘Iglesia’ ‘Llano de la Mariposa’ Río Largo
Veꞌe Savi Yuku Ndúdi Yutsa Nino
‘Casa de la Lluvia’ ‘Cerro de la Miel’ ‘Río Abajo’
Míi ndaka taꞌan uvi taꞌán ndusu, indaa ña nùú kaꞌyi xíꞌin
ndusu tyée
Xàtun 88: Ña kaꞌyi ndusu naꞌnu míi ndaka taꞌan uvi taꞌán ndusu
Ejemplos Traducción
Ñuu Tyava ‘El Ciruelo’
Ñuu Ndoko ‘El Zapote’
Ñuu Yute Ndeꞌi ‘Pueblo del Río de Lodo’
Ñuu Yuku Ndutyi ‘El Cerro del Frijol’
Ñuu Yuku Tnúu ‘El Cerro Luminoso’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 157
9.2. Ña kaꞌyi ndusu kuali
Ndusu kuali yóꞌo kú ña kaꞌyi kívi kití, kívi ñàꞌa, kívi ndúu yitún,
kívi ña vàꞌa kuxi yó án kaxi yó, xíꞌin tuku ñàꞌa.
Xàtun 89: Ña kaꞌyi ndusu kuali kívi kití án kívi ñàꞌa
Ejemplos Traducción
nsivoꞌu ‘coyote’
siatna ‘gallina’
tikuva ‘mariposa’
timaꞌa ‘mapache’
titsayu ‘silla’/‘asiento’
xito ‘cama’
kisi ‘olla’
yuvi ‘petate’
titama ‘papaya’
tikuayú ‘guayaba’
nduxaꞌa ‘nanche’
tikuaa ‘guayaba’
158 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Ña káꞌan sá káꞌyi ña:
Duva iyo diku nakana ñaꞌni sa kuni dañu datsayu Ñuu
Ayava, nkoo naku na nro nreda nro.
Yóꞌo vaxi tuꞌun ña káꞌan sá káꞌyi ndusu naꞌnu. Nakana ñuu.
Taa deꞌe Ñuu Ayava, nakana ñàꞌa xi nreta daa ñuu datsayu
nanaku yuku ni eꞌe ni núu Veꞌe Kuni da, kii oko eén, yoó oꞌon,
kuiya uvi mil xi xoꞌon en, ka uxi. Sana ra toꞌon nanka íyo kadan
roo viko kanu kuu ñuu roo.
Ntseꞌe nan reꞌe sa nredan roo íyo sa nraton roo sa duva ku yatyi
viki ku nùú roo xi sa duva tukida tyiño nreta ni dakuaá datyáa
saꞌan Veꞌe Dakuaꞌa.
Taa Deꞌe Ñuu Ayava.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 159
10. ÑÀ SÁKUATYI TUꞋUN
S akúu tuꞌun ña yíyo núu Ñuu Koꞌyó sava ña káꞌan vàꞌa, ta
sava ña ùn vasá vàꞌa yíyo, ta ná ñuu yó tíín ná ña ndatuꞌun
xíꞌin taꞌan ná, suvi ña xikoni tatyí yó, suvi ña tíín yó ta káꞌan yó
ña vàꞌa kuni yó, sakán tu ña káꞌan xeꞌe yó, án káꞌan yó ña xanini
yó án ña nataxi yó tuꞌun ndakú.
Xaꞌa ña kán ta kú mani ña sándakuatyi tuꞌun núu tutu
kaꞌyi yó, ta xíni ñúꞌú ña núu yó ta kuvi kaꞌyi vàꞌa yó, na kú ña
uvi na kiꞌin taꞌan ña naní: ña yúꞌvi kaꞌyi yó na yíyo ña yuꞌvi
ñini yó, sakán tu ña kú tikoko, tikoko titnù, ña ùvì suꞌma
nákasi niꞌni, vàvi loꞌo xíꞌin vàvi káni ña nataxi ña ndakú,
sakúu ña yóꞌo kumi indaa ña nuna ta indaa ña nakasi núu
ña, ta soꞌo kaꞌyi ña
Xaꞌa sakúu ña ni kàꞌan yó yóꞌo xíni ñúꞌú ña núu ña kaꞌyi
yó ka suvi ña sánakuatyi tuꞌun mií yó núu kaꞌnu Ñuu Savi, ka
ña yóꞌo kú ña tíín yó ta kuvi yíyo túꞌùn ña káꞌan yó, án sakán
ta kuvi kúndaa ñini ná yivi ña káꞌan yó xáꞌa, sakán yíyo tu ña
ndakatúꞌun ña tíín yó xíꞌin tuꞌun sáꞌan, ta ñakán káꞌan xíꞌin mií
yó ndi, ña ndakatuꞌun kú ña.
Ña yóꞌo kú ña katyiñu ña sándakuatyi tuꞌun.
Ña kaꞌyi yó, suvi ña nataxi ña káꞌan ndakú ña kuni káꞌan yó;
ka kùví kaꞌyi tiꞌvi yó sakúu ña, xíni ñúꞌú ña kaꞌyi yúkun yó ña
xanini yó, tyiñu yóꞌo kú ña sándakuatyi tuꞌun:
‣ Tyiꞌi yúkun yó tuꞌun.
‣ Sá xinu yó xáꞌa túꞌun ña kuni káꞌan yó.
‣ Ndeé káꞌan yó xáꞌa ña ndakani ñini yó.
‣ Tyiꞌi yúkun yó ña ndakani ñini tyindeé ndiaa.
‣ Un vasá kaꞌyi yó tuꞌun ña un vasá yíyo vàꞌa.
161
Ña yóꞌo kú ña káꞌan tutu yóꞌo, na kixaꞌá yó sakuaꞌa yó kìvi ña
sákuatyi ña ndakani ñini yó xíꞌin Tuꞌun Savi. Nuú tutu nínù yoso
ña ni kaꞌyi sá katyi yó xíꞌin indaa indaa ña sákuatyi Tuꞌun Savi:
Xàtun 90: Ña sákuatyi tuꞌun
Signo Español Tuꞌun Savi51 Significado
. punto ndìꞌi ‘grano’
, coma suꞌmá ‘cola’
: dos puntos uvi ndìꞌi ‘dos granos’
… puntos suspensivos ndìꞌi yukun ‘granos en fila o hilera’
“” comillas dobles ùvì suꞌmá ‘dos colas que encierran’
nákasi niꞌni
‘’ comillas sencillas suꞌmá nákasi niꞌni ‘cola que encierra’
- guion corto vàvi ‘falange corta’
_ guion largo vàvi káni ‘falange larga’
¡! signos de yúꞌvi ‘expresión de sorpresa/
admiración susto/alegría’
// diagonales ñàꞌa xíín ‘dos varas inclinadas’
() paréntesis tikoko ‘curvas encontradas’
[] corchetes tikoko titnù ‘líneas esquinadas’
51 Saá káꞌan na sava nùú sáma Tuꞌun Savi.
162 Tutu ñà ndátaxi yityí...
{} llave ndikì ‘cuerno’
@ arroba tìkúꞌvà ‘caracol’
* asterisco kìmi ‘lucero’
> mayor que kuàꞌá kà ‘más que’
< menor que loꞌo kà ‘menos que’
+ más nakiꞌin táꞌan ‘juntar’
_ menos kindaa ‘quitar’
x Por yityí ‘veces repetidas’
∻ Entre ndataꞌví ‘reparte’
= Igual ñii kátyi ‘igual’
# signo de número tuni ndiakua ‘signo de número’
$ signo de peso tuni xuꞌun ‘signo de dinero’
% signo de porcentaje tuni sakaa ‘signo de porcentaje’
ꞌ Glotal xáꞌnda niꞌni ‘cortante’
número ndiakua ‘número’
signos y símbolos tuni ‘marca’
sonido / letra ndusu ‘sonido’
tonos tatyí ‘tono’
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 163
Núu ña kaꞌyi yó Tuꞌun Savi ndi ùn vasa ka yíyo tuni ña tíín yó ta
ndakatuꞌun yó ka xe yíyo tuꞌun mií yó ña tíín yó ta ndakatuꞌun
yó na yivi taꞌan yó.
Tunì ñà sákuatyi tuꞌun
Ndìꞌi (.)
Káꞌyi ñà nùú ndíꞌi iin tuꞌun xìni. Suꞌva:
‣ tyíꞌi yó kìvi kuun savi.
Suꞌmá (,)
Káꞌyi ñà nùú táꞌnda tatyí ñà kaꞌvi yó. Suꞌva:
‣ kísì ti xiꞌvi nùú yitun, xiꞌna ndáꞌyu ri ñà kusu ri.
Uvi ndìꞌi (:)
Káꞌyi ñà nùú táꞌnda iin káni tatyí ña kaꞌvi yó xíꞌin ñà taxi ña iin
tuꞌun ndáyaꞌvi. Suꞌva:
‣ ta saá nìkáꞌàn i: “kuni kuxi iin tìkóo”
Ndìꞌi yukun (…)
Káꞌyi ñà nùú táꞌnda iin tuꞌun xìni. Suꞌva:
‣ Ùn xíni ndasaa kuìya, vá…
Tá ùn tàꞌán ndiꞌi kàꞌyi tuꞌun xìni nùú kuàꞌan ndìꞌi yikun, káꞌyi
ndusu vali. Suꞌva:
‣ ùn xíni ndasaa kuìya, vá…ùxa
164 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Tá nù xì ndìꞌi iin tuꞌun xìni ta kíxáꞌá inka ña, káꞌyi ndusu kaꞌnu.
Suꞌva:
‣ ùn xíni ndasaa kuìya, vá… Sìndaa yu sèꞌe yu xàta kuáyu.
Ùvì suꞌma nákasi niꞌni (“”)
Káꞌyì ña kìvì kuàꞌàn iin tuꞌun ñà kàꞌyi inka na yuvi nùú tutu. Suꞌva:
‣ na niꞌi na yùꞌù ta nì kàꞌàn na xìꞌin yu: “Kòꞌò yó tava yó
tiàká yìta”
Suꞌma nákasi niꞌni (‘’)
Káꞌyì ña kìvì ná ndaxí ña ñà ndaka iin tuꞌun. Suꞌva:
‣ ntityií, kuni katyi ña: ‘ndaku, ndeé’
Vàvi (-)
Káꞌyì ña kìvì iin nditáꞌan á iin kuni katyi tuꞌun. Suꞌva:
‣ ku-tatan
POT.VBR: medicina
Saá tu káꞌyì ña kìvì taꞌvi yó iin tuꞌun. Suꞌva: ti-yu-kun
Vàvi káni (—)
Káꞌyì ña kìvì ndatava yó ña káꞌan ta ná ndaxí iin tuꞌun kuento.
‣ — ndakuiin mí Ta Tyiñu ñuu: “Nà tata xíꞌin nà náná”.
Yúꞌvi (¡!)
Kátyiñu ña kìvì káꞌyi ña ná kanꞌnda ñini yó. Suꞌva: ¡Aín ta Yàꞌyù!
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 165
Ñàꞌa xíín (//)
Kátyiñu ña kìvì kaꞌyi tatyí Ndusu. Suꞌva: /be?e / ‘casa’
Tikoko (())
Kátyiñu ña kìvì káꞌyi tuꞌun ná ndaxí yityí. Suꞌva: Ñuu Savi
(pueblo mixteco)
Tikoko titnù ([])
Kátyiñu iin katyi xíꞌin ñà tìkòkò kìvì nákaꞌyi iin tuꞌun kixáꞌá nùú
kàꞌàn na. Suꞌva:
‣ ‘nà Ñuu Yuku Ntaa kúu [nà kuàꞌàn ika]’
Ndikì ({})
Kátyiñu ña kìvì káꞌyi ndiakua. Suꞌva:
‣ {1, 4, 1} iin tiꞌvi ña 1, 4, 1
Saá tu katyiñu ñà taxi yó iin tuꞌun loꞌo. Suꞌva:
‣ yòò kéꞌé veꞌe kan tyiñu kuu ña {febrero, abril, agosto}
Tìkúꞌvà (@)
Káꞌyi ña xíꞌin dirección electrónica. Suꞌva:
‣ nùúntututu.niviñuusavi@gmail.com
Kìmi (*)
Kátyiñu ña kìvì káꞌyi tuꞌun ña ùn vasa yíyo vàꞌà. Suꞌva:
‣ tutù yù ‘mi papel’
*yù tutù
ñuu *ñuun
166 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Kuàꞌá kà (>)
Katyiñu ñà xíꞌin ndiakua kuàꞌá kà. Suꞌva: 7 > 6
Loꞌo kàa (<)
Katyiñu ñà xíꞌin ndiakua loꞌo kàa. Suꞌva: 4 < 5
Saá tu katyiñu ñà xíꞌin ndusu. Suꞌva: oclusiva velar sorda <k>
Nakiꞌin táꞌan (+)
Katyiñu ñà xíꞌin ndiakua nakiꞌin táꞌan. Suꞌva: 400 + 1
Kindaa (-)
Katyiñu ñà xíꞌin ndiakua kindaa. Suꞌva: 400 - 1
Yityí (x)
Katyiñu ñà xíꞌin ndiakua ndikuàꞌá. Suꞌva: 5 x 4
Ñikatyi (=)
Katyiñu ñà xíꞌin ndiakua ñà xínu iin tyiñu. Suꞌva: 2+2=4
Tuni ndiakua (#)
Katyiñu ñà kìvì káꞌyi ndiakua. Suꞌva: #283 87
Saá tu káꞌyi ña xíꞌin ndusu ña taxi ña yityí xàꞌá iin tuꞌun.
Suꞌva: #_V
Tuni xuꞌun ($)
Katyiñu ñà xíꞌin xùꞌun. Suꞌva: $70,000.00
Tuni sakaa (%)
Katyiñu ña xíꞌin ndiakua kìvi nátava yó seꞌe iin ndiakua. Suꞌva:
100%
Xáꞌnda ni´ni (ꞌ)
Katyiñu ña màꞌñu tuꞌun, tañu ndusu káꞌa. Suꞌva: saꞌan, kaꞌnti.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 167
Ña yóꞌo kú sava Tuꞌun Savi ña tíín yó ña ndakatuꞌun yó
Xàtun 91: Tuꞌun ña ndakatuꞌun
Tuꞌun Savi Significado Ejemplos
ama/nama ¿cuándo? nama dujan nkuu
miñi un an ¿quieres? miñi yóꞌo kaji un dita an
án kaxi kún ¿quieres morder? miñi un kaji ñàꞌa uan
án xà vàꞌa/vàꞌa nia ¿ya está bien? iyo vàꞌa an ndeku yóꞌo an
yoo/anduu ¿quién? andu ñiko yɨtɨ ñuu an
ndà saa/nda dava ¿cuánto? nda dava yaꞌvi tyika kaꞌa
míi yityí/naa ityi ¿por cuál camino? naa ityi jɨꞌɨn uan
ndaa/ndian ¿por dónde? ndian jɨꞌɨn en u
ndaa tyiñu/naa nkuu ¿qué pasa? naa nkuu dujan nkuu se u
nityuun/naku u ¿para qué? naku dujan ñiyo iña u
aán saa va/ndije ¿de verdad? ndije dujan nkuu iñaa
yoo kúu ña kúu/ ¿qué sucede? naa nkuu dujan
naa nkuu u ndeku un u
168 Tutu ñà ndátaxi yityí...
11. TUꞋUN NDUVI/LATÚN ÑA KÁꞋAN
NA ÑUU SAVI
S akúu tuꞌun ña káꞌan ta kundiꞌi núu ná yivi, ndasama ní ña,
síín káꞌan ná ñii ñuu míi keta ná; ñakán naní “idiolecto”
katyi mií ña xíni tuni naní Sociolingüística ña kuni katyi ña yóꞌo
ndi, suvi ña xì síín xì síín káꞌan iin ndaa iin ndaa ná yivi; ta ña
ndatuꞌun tiꞌvi ná yivi án ña ndatuꞌun ná tixin indaa indaa ñuu
ñakán kú ña káꞌan ná xíꞌin naní “dialecto”. Ta katyi mií ña xíni
tuni sociolingüística xàꞌá ña ndatuꞌun tiꞌvi ná yivi yóꞌo, án ña
ndatuꞌun ná tixin kuàꞌá ñuu katyi ña naní “dialecto” ta núu tuku
na yivi káꞌan tuku tuꞌun ndi, kini keta tuꞌun ña káꞌan ná xíꞌin
yó sakán, ùn vasá vàꞌa káꞌan ná xàꞌá tuꞌun yíyo núu Ñuu Koꞌyó,
xa ndaꞌvi mií ná yoó; ñakán na katyi ná nùú tutu yóꞌo ndi vàꞌa
ka kú naní ña “variación lingüística”. Xaꞌa ña káꞌan yó yóꞌo ndi,
sakúu nùú tuꞌun kumi ña naní “dialecto”.
Nùú ña kaꞌyi yó tuꞌun ña káꞌan mií yó án tuꞌun ña tíín yó ta
kuvi ndatuꞌun xíꞌin ta ꞌan yó, ndiáa yaꞌvi ní ña. Katyi xíꞌin ña
yóꞌo sánaꞌan taꞌan ná yivi sakúu kiví ña yíyo tiaku xíꞌin taꞌan ná,
na kú ña nakuatu taꞌan ná ndi kuàꞌá núu kú ña kiꞌin toꞌó taꞌan
ná, na kú ña sánaꞌa taꞌan ná xàꞌá nda ndiꞌi núu tyiñu, sakán tu
ña sákuni taꞌan ná xàꞌá tuꞌun ña yíyo tixin ñuu ná, tíín tu ná
tuꞌun ña sanaꞌa taꞌan ná ña xíni tuni nì ndoꞌo ñuu ná ta ña yóꞌo
kú ña ndatuꞌun ná yivi ná xixa núu seꞌe ná, ná sakán kauxi kaa.
Ña ndatuꞌun kuàꞌá ka ná xixa tixin veꞌe xàꞌá ñuu mií ná
sakúu kiví ña nakaya ná yuꞌú yúu núꞌù, suvi sakúu ña xíni tuni
vàꞌa káꞌan xáꞌa yiꞌya, ña yóꞌo sanaꞌa taꞌan ná kú ña yityí ndàyí
koo ná iin yivi ta koto mani taꞌan ná, ndatuꞌun tu ná xáꞌa ña
ndoꞌo mií ná, sakán tu ña xíni tuni nataxi mií ñuꞌú yivi, na kú
ñuꞌú Ñuu Savi va, ña xika tatyí, ña káꞌan kití nataxi tyiñu, ña
káꞌan xani, án ña yíyo núu ndiví, sakúu ña yóꞌo káꞌan xíꞌin ná ta
koto ximií ná ta kuàꞌá kívi koo vàꞌa ná yivi xíꞌin taꞌan ná.
169
Ña ndatuꞌun ná inkúu xíꞌin taꞌan tixin veꞌe ná, ña tiaku
tuꞌun mií ná, xíꞌin ñakán káꞌan xíꞌin taꞌan ná, xíꞌin tuꞌun yikán
sánaꞌa taꞌan ná sakúu yityí ña xíni tuni ndityi kumi sakúu ná
yatá. Sakúu ña káꞌan yuꞌú xíꞌin taꞌan ná, sakúu ña kúndaa vàꞌa
ñini ná xíni soꞌo, nda sá ka kuàꞌá ña xíni tuni káꞌan xíꞌin taꞌan
ná sakúu ni kiví, ta sakúu ña kúndaa ñini xíꞌin taꞌan ná, ta ùn
vasá kú suxan ná, ña vàꞌa mií ná kú ña sakúu kiví kuàꞌàn xìkoo
ná yivi, ta ñakán ta vàꞌa kuni xíꞌin taꞌan ná, nda ndatuꞌun xákù
ná, sava kiví ndatuꞌun ná, nda káꞌan siki xíꞌin taꞌan ná, vàꞌa kuni
ná ña sakuaꞌa ná ña ndityi xíni tuni ná xixa veꞌe ná.52
Tixin ña xíni tuni káꞌan xàꞌá tuꞌun yíyo núu Ñuu Koꞌyó kuàꞌá
ta kú narradores, novelistas xíꞌin ta kaꞌyi, na kú tàa: Francisco
Rojas, Mariano Azuela, Heraclio Zepeda, Carlos Montemayor,
Andrés Henestrosa, Juan Rulfo, B. Traven, xíꞌin tuku ra, ta yóꞌo
ni xikuu ta ni kaꞌyi nda ndiꞌi nùú ña xíni tuni ña yíyo tixin ñuu
kómi yó, ta yóꞌo, nda saa kuàꞌá ní kaꞌyi ra, ùn vasá nda yaꞌvi ña
káꞌan ra kan, ùn suví ta káꞌan tuꞌun mií yó kú ra, ta saꞌán án ta
tuku tuꞌun kú ra, tuꞌun ña káꞌàn mií yó ná seꞌe Ñuu Koꞌyó, ñakán
va kú ña ndáa yaꞌvi ní.
Sava ná seꞌe mií ñuu káꞌan tuꞌun yíyo nùú Ñuu Koꞌyó na
kú ná: Juan Gregorio Regino, Javier Castellanos, Mario Molina
Cruz (†), Víctor de la Cruz (†), Jesús Salinas Pedraza, Josefa
Leonarda González, Hermenegildo López Hernández, Natalio
Hernández Hernández, Briceida Cuevas, Jorge Miguel Cocom Pech,
Miguel May May, Irma Pineda, Carlos España, Celerina Santiago,
Natalia Toledo, Víctor Terán, Gabriel Pacheco, Lorenzo Hernández
Ocampo, Ubaldo López García, xíꞌin tuku ná, tutu ni kaꞌyi ná yóꞌo
ndi kuàꞌá ní ña xíni tuni kumi ña káꞌan ná xàꞌá, sakúu ña kaꞌyi
ná ndi xíꞌin tuꞌun mií ná ni kaꞌyi ña, ta sava kuiti ná tuku tuꞌun
52 K ìvì ndakutáꞌan na yuvi yítyi ta tyindeé táꞌan na, ndáka tùꞌun na xàꞌá nà veꞌe na
tá ndóo vàꞌa na, tyiñu keꞌe nà, ndatuꞌun xíꞌin táꞌan na, saá kundaa ñini na xàꞌá
ñà yíyo xíꞌin ña kuu.
170 Tutu ñà ndátaxi yityí...
kuvi ndasama ña tuꞌun saꞌan, ta kuàꞌá ka ná yivi kuàꞌàn ña yóꞌo
ndaꞌá, ta sava ná yóꞌo kú ná ndityi vàꞌa. Sava ña ni kaꞌyi ná kumi
tuꞌun ndityi xíni tuni ná yatá, ta sava ná kaꞌyi ña naní novelas
xíꞌin ña kumi nima mií ná.
Ña ndatuꞌun yó xàꞌá ña ni kaꞌyi yóꞌo, ña káꞌan yuꞌú ná xàꞌá
kú ña, ta kuàꞌá ní nùú nakuatyi ña, na katyi tàa kaꞌyi naní Carlos
Montemayor,53 ta yóꞌo káꞌan ndi yíyo: tuꞌun xàꞌá xikoo Ñuꞌú Yivi;
tuꞌun ña káꞌan ndi yíyo tuku ná yivi xíꞌin yó, tuꞌun ña káꞌàn xàꞌá
ná yivi kumi ña vàꞌa taxi mií na yivi ndaꞌá ná, tuꞌun ña ndatuꞌun
xàꞌá kití án kuꞌu, tuꞌun ndatuꞌun xàꞌá kití, tuꞌun ndatuꞌun xàꞌá
ña xikoo ñuu, tuꞌun ndatuꞌun xàꞌá ná ndaku án ná tasí, sakán
tu tuꞌun xàꞌá yityí Yiꞌya ta ndiꞌi ndoso kaꞌyi tu ná tuꞌun ña vàxi
ñuꞌú xiyo mini.
Sakúu yó ná xàꞌnu xíꞌin ná inkúu xíꞌin mií yó, ta sakán tu
míi xàꞌnu yó tixin Ñuu Savi, ña xíni tuni ndatuꞌun ná míi xaꞌnu
yó, suvi ña káꞌan xàꞌá yiꞌya xíꞌin ña ndatuꞌun ná ndisaá ni kivi.
Ña naní tuꞌun xaꞌví, suvi ña tíín ná káꞌan ná xàꞌá ña kú: ña ndoꞌo
ná yiví, án ña ndoꞌo ñuu mií ná án tuku ñuu; ta ña tíín ná káꞌan
ná xíꞌin ná kuali, tyindaa yaꞌvi ná ta koo vàꞌa ná xíꞌin na veꞌe ná
ta sakán tu ñuu ná.54 Na kú ña ndatuꞌun xíꞌin taꞌan ná nda ndiá
ka xàꞌá, sakúu ña yóꞌo kú ña sanaꞌa ña xíni tuni ndityi mií ñuu.
Ña nùú ni káꞌan yó xáꞌa ña ndatuꞌun ná xixa yatá xáꞌa tuꞌun
xaꞌví, ni káꞌan yó ndi yuꞌú yúu núꞌù nakaya ná ta ndatuꞌun ná,
sùvi sakúu kívi xaa ná sakán, yíyo kiví ndatuꞌun ná tuku yixán,
sava ndatuꞌun ná mí kuàꞌàn katyiñu na án míi kuáꞌan ná tuku
tyiñu núu taꞌan ná, sakán tu míí nakaya ná xíko ná ñàꞌa, míi
xika ná tyiñu núu ñuu ná, míi xíꞌi ná yivi, sakán tu kiví yíyo
vikó ndìì án tuku yixán míí nakaya kuàꞌá ná yivi.
53 Tutu kàꞌyi ta MONTEMAYOR, Carlos. Naní El cuento indígena de tradición oral.
Notas sobre sus fuentes y clasificaciones. Edit. CIESAS. Ñuu Koꞌyo, 1996. Pág.:28.
54 Tutu kaꞌyi ta Cfr. CELESTINO Solís, Eustaquio. SIUATEYUGA. Una norma indíge-
na de control social. Edit. CIESAS. Ñuu Koꞌyo, 2001.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 171
Tuku sakán na nandikó yó káꞌan yó xàꞌá ña sanaꞌa taꞌan ná
yivi ña káꞌan yuꞌú xíꞌin taꞌan ná, xàꞌá ña ndoꞌo ñuu ná xíꞌin ña
yíyo yatin án ña kuáxi xíka, na kú kuatyi ndoꞌo ñuu, ña xíꞌi ná
xixa kú kaꞌnu núu ñuu, ña ndoꞌo ná inkúu xíꞌin taꞌan, xàꞌá ña
ndatuꞌun tiꞌvi ná ña ndoꞌo ñuu mií ná, xàꞌá míi xika núu ná,
sava káꞌan ná xàꞌá tuꞌun sáyiꞌví, ña ndatuꞌun ná xàꞌá ña xito
kùùn savi, xàꞌá ña kùùn kaxin, xáꞌa ña taxaꞌa ná nuní, ndutyí án
yikín xíꞌin tuku ñàꞌa tyiꞌi ná, saka kívi míi nakaya tiꞌvi ná yíyo
ña xita ná xíꞌin ña xandaa ná, sava kiví xaa ná sakán tixin ñuu
mií ná, ta sava kiví xíꞌin tuku ñuu, na kiví xita ná ndi tuꞌun mií
va ná xita ná.
Xaꞌa tuꞌun xaꞌví ña káꞌan ná ña ndasama ná tyiñu, ná yivá siꞌi
kuiti kuvi káꞌan tuꞌun yóꞌo, ta ùn kùvi tu tíín ná káꞌan ná tuku
xàꞌá tyiñu kaꞌnu, sakán katyi tutu nì kaꞌyi ta tata kú kaꞌnu Ubaldo
López, ta ni kee Ñuu yatá naní Yutsa Toꞌon (míi kaku yita):55
Xàtun 92: Tuꞌun xaꞌví
Tuꞌun Savi Traducción
Kuàꞌá sa kanu ini koni ta Toꞌo, Que su interior tenga
sa nasa, naxino da kukueꞌe ndo, fortaleza Padre y guía,
xíꞌin dnida kundaꞌa, saꞌa ndo, que llegamos y brotamos aquí,
atuni en sa naꞌa, sa yityí io. con cada uno de los compañeros,
no hay novedad, ni problemas.
Meni een sa vàꞌa, sa diko io, Todo es bienestar y tranquilidad,
diko vini, vàꞌa ni na nataka ndo, por eso llegamos bien y tranquilos,
sa kiꞌin ndo, sa kana ñatsa, para ir y para cumplir al llamado,
sa ki yaꞌa, ku ki tee ndo protesta. porque este día es día de protesta.
55 Tutu kàꞌyi ta LÓPEZ García, Ubaldo. SAꞌVI. Discursos ceremoniales de Yutsa Toꞌon
(Apoala). Edit. H. Ayuntamiento de Santiago Apoala, Fundación Alfredo Harp
Helú, Secretaría de Cultura del Gobierno del Estado ña Ñuu Nùú Nduva, Dirección
General de Culturas Populares. Ñuu Nùú Nduva, Ñuu Koꞌyo, 2010. Págs.: 166-167.
172 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Diku ku yee, ku niꞌi da nasa da, Por eso nos atrevimos a llegar,
jnuni sa kuni een yunu, tse jnuxi, ante usted, como primer testigo,
kundodo nùú ni, nùú ndo kiꞌin, como guía y como conductor,
kuntsaka taꞌan ndo kiꞌin ta Toꞌo. juntos como compañeros
y usted Señor.
Atuu ni een toꞌon een yuꞌú káꞌàn ndo, No tengo más palabras que decir,
maska sa jaꞌa ku een kuiti, Gracia estas son unas breves palabras de Dios
káꞌàn, katyi da ku jnuni que le expreso,
sa kundiꞌi da, todos acompañados y juntos venimos.
nditaka da, ntsaka taꞌan da kundixi.
Doko andu kukaꞌnu, kuduku Pero a quien engrandecemos
ku Santu ndo, ku Patron ndo iotsa, y elevamos
na tatsa sa ntsee, ndatu ku ndo, es a nuestro Santo, nuestro
xíꞌin Santu, bendición ku ndo. Patrón presente,
que nos dé fuerza y valor a cada uno,
con su Santa bendición para nosotros.
Sava tu tuꞌun ña káꞌan yuꞌú ná tíín ná ña xíkan ná ñàꞌa koo xanu
ná, ña xíkan ná kívi ñuu ná, ña ndákuatu ná savi ta sava ná
kuáꞌan yavi kava, sava ná nakuatu núu míi yíyo ndoꞌyo kaꞌnu,
án yukú kaꞌnu, kuáꞌan tu ná míi yíyo krusin yityí, án míi xíni
mií ná xixa yíyo tyiꞌyo savi yatá. Núu ñuꞌú kiuꞌun Ñuu Kuatyi,
yíyo iin tuꞌun ña káꞌan ta xixa xaꞌá ña xíkan ra ñàꞌa ña nì kaꞌyi
tàa Laurencio Gálvez Alarcón:
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 173
Xàtun 93: Tuꞌun xíkan ra ñàꞌa
Tnoꞌo ña njaꞌa ta xika noo Discurso ceremonial
del embajador
Kaꞌno ní koo ñini yóꞌo, koo sinjo ní Que la fuerza de tu interior, que tu
nima yóꞌo xàꞌá yiꞌi ta ndaꞌví noó ni corazón se eleve en lo más alto de
kixa yiꞌi tixi veꞌe tixi keꞌe, kò ndati tu humildad hacia mí, he llegado
no ka ndiꞌi ta ndaꞌvi yóꞌo xíꞌin ña siꞌi bajo la sombra de tu casa, en tu
yóꞌo xíꞌin saꞌya yóꞌo, padre mio nda patio de honor, donde convives
sanjá ví na yiyo Yivá yó ta káꞌno, ta con tu esposa y tus hijos, nadie
siꞌna ka mií ra ni na njaꞌa yiꞌi ni keta es superior como nuestro Padre el
yiꞌi waxi yiꞌi veꞌe ta ndaꞌvi yóꞌo. máximo creador, antes de venir a tu
humilde hogar me encomendé a él.
Ta ña ovi tyityi waxi yiꞌi kasa toꞌo Por segunda ocasión vengo a
yiꞌi yóꞌo, tyi yiꞌi ta ndaꞌvi ta waxi respetarte bajo la sombra de tu
tyón va kii yiꞌi, ni tiꞌvi yiꞌi kesa tata hogar, porque yo soy un mensajero,
Manó tyi ta loꞌo saꞌya ra ni kosii ni he venido para traer un mensaje del
kowata nima ra ni xini ra ñi yita loꞌo señor Manuel porque a su hijo se le
ka ndityi keꞌe ta ndaꞌvi yóꞌo, kii ña alegró el corazón al ver una hermosa
kasa yó xíꞌin ña, mí Yivá yó ta kaꞌno flor en tu bello jardín, qué le vamos
xì saá tyitnoni ñàꞌa kiví nì xanji xàꞌá hacer, si ya nuestro Padre celestial
ñoo yivi, tava saá nduxa yoo va ña, así ya lo mandató desde la creación
ñi taa ta ni kátyi Yivá yó koo tyon del mundo, y así tiene que ser porque
ko ndiꞌi mií ra ta ñi ñàꞌa a kivi koo un hombre no podrá estar solo por
mií ña, nduxa njiꞌi tnaꞌa na ña waꞌa toda su vida y ni la mujer también
na ndisí yó ta ndaꞌvi ñoo yivi yóꞌo. lo podrá estar, de alguna manera
tendrán que estar un hombre y una
mujer para procrear y mantener
nuestra especie en este mundo.
Waꞌa tyi xi ni njaꞌa tnaꞌa mií va Además, los jóvenes ya se conocieron
na kualí, xi tnoꞌo yuꞌú mií va na y acordaron unir su vida, te pido que
ndaꞌvi kiña tatá, kaꞌno ní koo eleves tu corazón en lo más alto y
nima yóꞌo xàꞌá yiꞌi ta ndaꞌvi, kòó me dispenses, no traigo una bonita
vi ñi tnoꞌo waꞌa ñi tnoꞌo livi ví palabra para compartir contigo, pero
ndiso yiꞌi njaꞌa yiꞌi xíꞌin yóꞌo, so esta es la encomienda que traigo.
ña yóꞌo ki tyon xika yiꞌi no tá.
Ña ndajui ta xí seꞌe siꞌi Contestación del padre de la novia
174 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Á saa va táá, na katyi mií va ta Pues muy bien señor, así como
ndaꞌvi yóꞌo njaꞌa yóꞌo ta njaꞌa kuiti tú lo acabas de decir ahorita,
va, ka ndityi mí Yivá yó ta kaꞌno tenemos por testigo a nuestro señor
njiꞌi ra kiꞌwa xàꞌá ña njaꞌa va yó Padre celestial de lo que estamos
ndaꞌvi yó ndo yó, mií va ra kí ta platicando, él es el que mandata
tyitnoni ta ndaá taka va yó ndaꞌvi y nosotros como sus hijos solo
njuaꞌa yó, ta no saá ni xika ñini ta vamos haciendo la voluntad de él,
loꞌo ndaꞌvi xini ra saꞌyi yiꞌi va. si eso es lo que pensó el muchacho
para unir su vida con mi hija.
Ta koó vi ña njaꞌa yiꞌi xoꞌon tanjaꞌa Yo no te puedo dar una respuesta
kuiti tyi ñi yóó sana va ñini yiꞌi kixa ahorita porque me agarraste de
yóꞌo, ta koó ña kasa ña, na katyi mií sorpresa, pero no te preocupes, así
va yóꞌo njaꞌa yóꞌo, ñi ñàꞌa ta ni koni como tú lo has dicho, una mujer no
tnoni koo mií va ña, nduxa xito njiꞌi podrá estar sola por toda su vida,
tnaꞌa va ña, ná njaꞌa mií va yóꞌo, ta tiene que buscar una pareja para
xika tyon va kí yóꞌo, ta ná sándityi hacer su vida, pero deja interrogarla
yiꞌi saꞌyi yiꞌi tá ndixa xì tnoꞌo yuꞌú si ya es su voluntad de unir su vida
mií ña kii ña, tyi kii ví kasa nduxa al muchacho porque no la puedo
yiꞌi xíꞌin ña ndavi ña, tyi ña yóꞌo siví presionar, esto no es cosa de juego
ña siki kii ña ña kaa saá nda no joꞌo porque tiene que perdurar por siempre
kii ña, ta a kúsiki xíꞌin tnaꞌa mií na, y no deben jugar con ellos mismos,
saá ti yiwa ta loꞌo ndaꞌvi na tawa ra así mismo el padre del muchacho
yuꞌú ra tá no ndinoꞌo ní katyi ñini ra que lo interrogue si realmente quiere
xini ra saꞌyi yiꞌi, tá no xi tnoꞌo yuꞌú unirse a mi hija, si ya es su voluntad
mií na kii ña ta koó vi ña njaꞌa yó solo lo haremos cumplir. Ve y
tyi xi tnoꞌo yuꞌú na kii ña ta ndaá regresa en ocho días para darte una
ná tni va mií yó ndaꞌvi njuaꞌa yó. Ta respuesta y así da la razón con los
njuaꞌa ta kixo xíꞌin ña ona kivi vitni papás del muchacho, que el creador
konda ñini yóꞌo kii ña njaꞌa ña loꞌo, diga y se cumplirá la voluntad.
ta saá na taxo tyon ndaꞌa na ndaꞌvi
na xíꞌin seꞌe taa, mí Yivá yó ta kaꞌno
na tyitnoni ta ku ndivi va ña.
Waꞌa va táá, taxaꞌvi ní ta ndaꞌvi Muy bien señor, gracias por las
yó ta saá nja yóꞌo, ta ná njoꞌo palabras que acabas de decir,
yiꞌi ta waxi va yiꞌi, yóꞌo na koo regresaré en ocho días por la
tayi, Ndios na ndoó xíꞌin ndo. respuesta, que Dios quede con ustedes.
Taxaꞌvi ti mií va na ndaꞌvi na kasa Gracias a la familia por no permitir
toꞌo na yiꞌi ta ndaꞌvi, a vasa ni ku burlarse de nuestra honra, no
siki ta loꞌo saá koo tawa ra saꞌyi se mandó para robar a nuestra
yiꞌi. Mií Ndios na njoꞌo xoꞌon. hija y que Dios te acompañe.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 175
Ña káꞌan ná xíꞌin kaníi nima ná xíꞌin tuꞌun luvi núu Ñuu Savi, ta
ñii ña yóꞌo ni kaꞌyi Tàa Leonardo Constancio Dolores, (tàa ni kee
Ñuu Ndoꞌyo Yitún Tityí, ndikun ndaa ndaꞌá Ñuu Tutióo, ña yíyo
Ñuu Ndivi Loꞌo, Ñuu Kuatyi)
Tiva suxà – Mariposa ilusoria
Xàtun 94: Tuꞌun luvi Ñuu Savi
Tuꞌun Savi Traducción
Luvi kaa un, Eres preciosa,
ndatun ndíxin un, tienes hermosas alas,
ndatun xíyo un, posees hermosa falda,
ndatun yuꞌú un, preciosa boca y,
te ndatun xíkua un. encantadoras pestañas.
Nde xikó ka xuxa ndúu un, Quimérica es tu existencia,
xìni un na luvi kaa un, apócrifa tu hermosura,
xìni un ndia tiáku kumi un, etéreos tus colores,
ka kuása tiáku un. porque sólo eres ilusoria.
Sakán tu ñá kùva yó Cleofas García Apolinar, ñá Ñuu Kuatyi,
nataxi ñá tuꞌun luvi ni kaꞌyi ñá xíꞌin sakaníí nima ñá núu yó,
tuꞌun ña kumi ñá síi ñini xíꞌin ña ndaꞌvi kuni ñá xàꞌá kundoꞌo
tuꞌun mií yó kívi uaxi.
Xàtun 95: Tuꞌun luvi
Ya káꞌan ndoso
Tuꞌun Luvi Bonita lengua
¡Tuꞌun luvi! ¡Qué bonita lengua!
¡Tuꞌun Sàví! ¡Qué brillante lengua de la Lluvia!
¡Tuꞌun latún! ¡Qué hermosa lengua!
¡Tuꞌun vàꞌa! ¡Qué valiosa lengua!
¡Tuꞌun mii yó! ¡Nuestra lengua materna!
176 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Yáꞌa hora, Pasan las horas,
yáꞌa kiví, pasan los días,
yáꞌa yoo, pasan los meses,
yáꞌa kuiya, pasan los años,
xakú ní nima i, mi corazón llora,
xaꞌá tuꞌun mii yó. por nuestra lengua.
Loꞌo, loꞌo, loꞌo, Poco, a poco,
vàxi ndáꞌva tuꞌun yó, se viene marchitando nuestra lengua,
kuèè, kuèè, kuèè, lento, lento, lento,
vàxi xíꞌi tuꞌun yó, se viene muriendo nuestra lengua,
nima i, ta ndaꞌvi, ndaꞌvi, mi corazón se entristece,
kúni ña xaꞌá tuꞌun yó, por nuestra lengua materna,
vàxi ndíꞌi xaꞌá yà. porque se viene acabando.
Xáku ní yini viti, Mi interior llora hoy,
kuakú ní nima i taan, mi corazón llorará mañana,
ndikaní xini kivi vitin, hoy llora mi pensamiento,
ndikaní xini, kivi taan. mañana llorará mi corazón.
Vàxi ndíꞌi xaꞌá tiòꞌo yó, Porque se vienen acabando las raíces,
ña sindóo na xii, xitán yó, que nos dejaron nuestros ancestros.
ndaꞌa yó kú ñá.
Ta vitin ná nakútaꞌan yó kàꞌàn yó, Hoy reunámonos,
xaꞌá Tuꞌun Sàví mii yó, para hacer una sola voz,
iin ná koo tatyí yó por nuestra lengua materna,
xaꞌá tuꞌun mii yó ¡Lengua brillante!
¡Tuꞌun luvi! ¡Lengua hermosa!
¡Tuꞌun latún! ¡Lengua de la Lluvia!
¡Tuꞌun vàꞌa! ¡Tiene mucho valor nuestra lengua!
¡Tuꞌun Sàví!
¡Ndáyaꞌvi ni tuꞌun mii yó!
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 177
Tà ñani yó Amadeo Guadalupe Joaquina, Tà Ñuu Kuatyi, nì kaꞌyi
tu tàa yóꞌo tuꞌun xaꞌví ña káꞌan ná kiví ña kuáꞌan ná nakiꞌin ná,
ná tivi kuáꞌan tava na vikó, ña yóꞌo kú Tuꞌun Savi ña káꞌa ná
Ñuu Tiityí:
Xàtun 96: Tuꞌun xaꞌví
Ña ndánama na tívi ndaꞌá na tan Correspondencia entre bandas
kukáꞌnu vikó Ñuu Tìityí, Ñuu Kuatyi. de músicos para dar realce a la
fiesta en Yoloxóchitl, Guerrero.
Ná jà kúyatin vikó ñuu, ndáketáꞌán Cuando se aproxima la fiesta del
nà Veꞌe Tyíñu, Na Xìkuaꞌá jíꞌin na pueblo, el Comisario y el Consejo
ñuu tan xíyo “junta” sakán ndatuꞌún de Ancianos, convocan a una
nani nà xàꞌá nà tívi nà kixi vikó reunión a la gente para tomar
tan kukáꞌnu vikó Ñuu Tìityí. acuerdos sobre los músicos de
pueblos circunvecinos que invitarían
para dar realce a la fiesta.
Nà Xìkuaꞌá jíꞌin nà ñuu ndakuiin na El Consejo de Ancianos y los
kátyi nà ndii, kuii kùꞌùn yó nùú nà asambleístas proponen que se inviten
“Ñuu Ndikó Yùu, Ñuu Tàñuú, Ñuu a los de “Cuanacaxtitlán, Zoyatlán,
Tiavi, Ñuu Katátyí”; ndàà ùnì kumí Miahuichán y Jolotichán”; hasta tres
“banda” kàꞌàn yó xàꞌá sakán latún o cuatro bandas para que salga bien
kana vikó, kátyi nà ñuu ndakuiin na. la fiesta, contestan los presentes.
Sakán tan táꞌndà tyiñu nùú tà Acto seguido, se le ordena al
secretario ñàꞌa Ta Tyíñu tan xikuaꞌa secretario del Comisario para que
ra tutu kùꞌùn ndaꞌá táꞌan ñuu, inmediatamente empiece a elaborar
táꞌan ñuu, sakán ndii kuni na. las solicitudes para enviárselas a
cada pueblo lo más pronto posible.
Ná jà hora vikó sakán ndii kuanda En el día de la fiesta van
yósoó, kuanda yósoó na kíxaa, ìxtàn llegando las bandas de cada
kiví ùnì sakán ku ña kíxaa na. pueblo, de una en una, por la
mañana del día 3 de octubre.
178 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Nà tívi vàxi ndánama ndaꞌá ndii Los músicos visitantes, como de
jà vaxi iin tusena kuete jíꞌin na, costumbre, ya traen consigo una
ná jà kìixaa na nùú ñuu sakán docena de cohetes para dar aviso
ndii sákaꞌndi na kuete tan sakán que ya están presentes en la orilla
kuni na tívi, nà ñuu, nà tyíñu del pueblo anfitrión. Luego, se
jíꞌin ñuu ndii, jà ni kìixaa na vàxi apura la gente del pueblo para ir
vikó. Sakán ndii sánumi na ñuu a recibirlos; va el Comisario, las
tan kuàꞌàn na ndakuiso na nà ni hermandades (mujeres que rezan en
kìxaa; kuàꞌàn Na Tyíñu, na síꞌi la iglesia) y la banda del pueblo.
ndákuatu jíꞌin na tívi tìxin ñuu. Cuando llegan a recibirlos
Ora ni xàà na míí indee na kán (Aquí empieza las frases célebres
de ambos Comisarios).
̶ Ta Tyíñu kìixaa kátyi ra: ̶ El Comisario visitante dice:
“Tata, nana, koo ndó ña káꞌnu ini “Señores y señoras, sean muy
ndii yóꞌo ni kìixaa ndu vitin vàxi ndu grandes sus corazones, ahora ya
ketaꞌán ndu jíꞌin ndó tan sakáꞌnu yó estamos aquí para acompañarlos y
vikó ta “Santu Patrón San Francisco”. dar realce a la fiesta del Santo Patrón
Táꞌan ña vàxi ndu vitin sakán ndátu “San Francisco”. Así como venimos
ndu, ná Ndiosi kunia ndii sakán a acompañarlos, si Dios quiere, así
íyo ndó kùꞌùn nandikó ndó jíꞌin queremos que nos acompañen cuando
ndu ná jà tándaa vikó ñuu ndu”. sea la fiesta de nuestro pueblo”.
̶ Ta Tyíñu jíꞌin ñuu kátyi ra: ̶ Contesta el Comisario visitado:
“Vàꞌa ndii kìixaa ndó tata, kìixaa “Dispensen señores, señoras,
ndó nana, tákuu ndóꞌò na ndakuatu, hermandades y músicos, nos sentimos
na tívi tin, vàꞌa ndii sàaxinu contentos porque Dios nuestro
Ndiosi ini ndó vàxi ndó ñuu ndu, señor los convenció para que nos
ndùꞌù ndii kúsií ni ini ndu, ndàà acompañen en la fiesta de nuestro
ùvì ndaꞌá ndu, ndàà ùvì xàꞌá ndu pueblo; hasta con dos brazos y con
ndákuiso ndu ndóꞌò ndii vàꞌa kuni dos pies los estamos recibiendo
ndu vàxi ndó ketáꞌán ndó jíꞌin ndu porque nos sentimos contentos porque
tan kukáꞌnu vikó ñuu ndu, yakán nos vienen a acompañar para dar
ndii na kúsií níi ini ku ndu”. realce a la fiesta de nuestro pueblo”.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 179
“Vitin káꞌnu koo ini ndó, xiꞌna ndóꞌò “Ahora, tengan la bondad de
kùꞌùn tan sakán kundikun ndùꞌù tomar el camino y nosotros los
satá ndó tan kùꞌùn yó tan xàà yó seguimos, caminemos hasta llegar
ndàà veꞌe yùukun, tan ikán ndokoó a la iglesia y allá los vamos a dejar
ndu ndóꞌò ndaꞌá Patrón tan tà kán en mano del Patrón para que él los
kú ta kaniꞌi kuenta jíꞌin ndó ña cuide, durante el tiempo que van
vàxi ndó xàꞌá ra kukáꞌnu vikó ra”. a permanecer aquí en su fiesta”.
̶ Sakán kuàꞌàn na tan xàà ̶ Así se van y llegan hasta la iglesia.
na ndàà yùukun. ̶ Tocan una o dos noches conforme
̶ Tívi na án iin án ùvì ñùu, sàa íyo al acuerdo tomado; así será
mií va tuꞌun ndàtúꞌun na; tan sakán devuelto el apoyo brindado
íyo ña nandikó asa na tívi jíꞌin ñuu. por la banda del pueblo.
̶ Sakán ku ndánama nà tívi ndaꞌá ̶ Así es cómo se lleva a cabo la
na tan kána vikó Ñuu Tìityí, távi correspondencia entre las bandas
ndaa Ñuu Yosó Tìyóó, Ñuu Kuatyi. de músicos para dar realce en la
fiesta de Yoloxóchitl, municipio
de San Luis Acatlán, Guerrero.
Sakúu tuꞌun yatá ndatuꞌun xàꞌá xiꞌya án tuꞌun luvi, xa síín,
xa síín kaꞌyi ña, ta ndáa xàꞌá kaꞌyi ña. Ñii tuꞌun yóꞌo ni kaꞌyi
Tuꞌun Savi tàa ñani yó Rodrigo Vázquez Peralta, tàa ni kee Ñuu
Nsioꞌo.
Xàtun 97: Tuꞌun yatá ndatuꞌun xàꞌá xiꞌya
Ñuu Kaꞌnú Pueblo de importancia regional
Ni xikò ñuu dóko diín daꞌan Está asentado al final de una cadena
káꞌàn, Ñuu Yuu Sioko Tnùù, de cerros de mediana elevación donde
ña yukán nduu ñuu kaꞌnú ndé abunda el obscuro material cristalino,
ndoo ne ivi savi, na nduua kivi ubicado al borde norte del gran territorio
yaꞌvi taká kuàꞌá ne ivi inka ñuu de las lluvias, al Cerro de La Obsidiana
dama ne, xiín ne ña kuxi ne, confluyen los habitantes aun de los
ña kundixi ne, kisi kundaka ne, pueblos pertenecientes a otras culturas
ndéni ña xiñuꞌù né yukan tuia. a realizar el comercio regional.
180 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Ñuu Yuu Sioko Tnùù kuu saꞌnú En el Cerro de La Obsidiana gobierna el
Uxi Uni Nsìi dukan nduu kivi distinguido Señor Trece Muerte a quien
iin nètyi tiaa, nsidaa ní ne ivi los pobladores le tienen alta estima
kuu ini xi saꞌa né vatyi kuaká porque trata con altas consideraciones
sastnuꞌu ini nè a kuati a saꞌnu, a la gente, es sumamente amoroso tanto
a tiaa a ñàꞌa mani nùú né, con niños como con los ancianos, por esta
Yua Ñuu danani ne ivi né. razón se le nombra el Papá del Pueblo.
Mà mani tee xiꞌi ndadì ini xì, Quizá por ello, los codiciosos lo creyeron
ñà inaꞌa te vita ini nètyi kuu una presa fácil, invadir al Cerro de La
saꞌnú mà uꞌi kiꞌi tee te taxi tee Obsidiana para apoderarse de su extenso y
né, ndoo tee xi ña kuika veꞌe fértil territorio, quedarse con las riquezas
ñuꞌù, mii tee dandakú tee, reservadas en sus templos, someter a sus
ndoo ne ivi ñuu kunu kuatyi dirigentes y esclavizar a sus habitantes.
nùú tee ni káꞌàn téé, nètyi ndoo
saín ndiá ñuu xì ne ivi uun.
Kuàꞌá sastnuꞌu netyi kuati ni Como garantes del honor y dignidad de
ndakuita xidaꞌan né, dakáku los habitantes, los dirigentes salieron
ne tnuñuꞌu xi ñuu nè, ni kani en defensa del pueblo librándose una
tnaꞌa né, ni saꞌnì tnaꞌa né xi tee batalla desigual, guerreros y habitantes
xiꞌì ndàdì, tnundoꞌo kaꞌnu ni conservaron su autonomía, pero a muy
satnaꞌa nè vatyi kuàꞌá sastnuꞌù alto costo, las bajas en la línea defensora
nètyi ni nakueꞌè, nètyi ni xiꞌì, fueron numerosas, muchos de los
tixia kaní tnaá né ni nakueꞌe soldados aún eran menores de edad.
nètyi kuu saꞌnú, doko vatuni
ni kuu ndee né ni nakaꞌnu
ne téé, ni taxi ne téé, ne ivi
ni nakuida ne Yua Ñuu te
manuꞌu né kida tatna xi né.
Nsidaa nètyi kuati ni xiꞌì ni A todos los niños caídos en combate,
suxin ne vè ni kuaa kivi dá, les hicieron los honores y los sepultaron
kuaꞌà sastnuꞌù ni saku diꞌi vé esa misma tarde, las madres lloraron la
ndakin ndèè né xi deꞌe nè, dolorosa despedida de sus amados hijos,
ni nakuatu ne xikan taꞌvi né sobre las tumbas adornaron con flores
nùú Stoꞌo Ñuu Iví ni kuàꞌá blancas, elevaron plegarias para que
Iá kununa ityi saa iníma vè las almas tengan buen camino hacia el
ansivi, kuaꞌà sastnuꞌu ita kuxin Cielo, encendieron y dejaron ardiendo las
ni sakin ne diki ñaña, ni tyiꞌi velas hasta su total consumo, sahumaron
ñuꞌmá ne xi dusa kutù ni xikun con abundante resina de copal que
né isi te ni nakoo ne Ià diki inundó de aroma todo el ambiente.
ñaña ndè ni ndaꞌva mii Iá.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 181
Nètyi inaꞌa tatnà dandoꞌo ne En el terreno de combate al Papá del
mii né, koó ketatu nè ndiá nè Pueblo lo rescataron muy mal herido y se
Yua Ñuu, nètyi ndoo Veꞌe Ñuꞌú lo llevaron al área de los edificios públicos,
koó kukuitá nè nakuatu ne los sacerdotes no descansaban haciendo
xikan taꞌvi né nùú Stoꞌo Ñuu sacrificios y elevando oraciones al creador
Ivi ni kuàꞌá Iá kutiaku Yua para rogar por su salvación, los médicos
Ñuu, na ni yaꞌa dava ñuú, nì aplicaron lo más avanzado de la ciencia,
kana iníma nè, iin ña daaní pasaron muchas horas luchando contra
nì ndaꞌva sitnúu ntyií nina la muerte, al filo de la media noche se
nitnùú nùú Yua Ñuu, nì xiꞌi apagó para siempre el refulgente astro
nètyi ni sa nani Uxi Uni Nsií, que le iluminó la existencia, feneció el
ne ivi kuaka ini xi ni sandiaa Señor Trece Muerte. Al gran dirigente
xi né, ni sa da kuxi xi né, se le sepultó poco después del mediodía
nsidaa kuisi ne ivi ni tnatuu en la misma fecha y hora que a sus
ni ndakin ndee né xi nètyi ma valerosos soldados adultos, caídos en
nanxiko kuin gà, niꞌi ne ita combate, los habitantes del Cerro de La
nì nsida kutu né diki ñaña. Obsidiana se acercaron a despedirse de
su protector, su padre, todos llevaron
flores y velas, el llanto fue interminable.
Sáa kivi, na sá kuàꞌàn tui núu, Transcurrió el tiempo, se sucedieron las
dava maꞌi Ansivi iá sitnúu lunas, cuando las lluvias se retiraron,
dandeniꞌa yàtà, sa ni daxinu la vegetación del campo empezó a
Yoo Davi, sa ni kuaan ndaꞌa ponerse amarillenta y los vientos
yutnu itá nduku, kaná Tatyí helados se intensificaron; poco antes del
Vixin, iin kuia sa nì yaꞌá, ne ivi amanecer, la constelación de Orión está
ndoó Ñuu Yuku Sioko Tnùù ni en la mitad del cielo, los habitantes del
tnatuu ne ndé itanduꞌu ñaña Cerro de La Obsidiana se aglomeraron
xi dutyi kuati ni xiꞌì na kivi alrededor de los túmulos mortuorios de
ni satnaꞌá nè tnundoꞌo kaꞌnú, los niños, volvieron a adornar con flores
nì nakani dini né ñuꞌù, ni blancas, elevaron oraciones, encendieron
nsida kutu né xi ita kuxín, ni velas que ardieron hasta agotarse.
tyiꞌi ñuꞌmá nè xi dusa kutù. Las amorosas madres ofrendaron fruta,
Ini veꞌe ne nì sakin ne koꞌo atole y guisos sin picante, no faltó quien
ndei xi kuñu kàsì kuxi inima desbordante de entusiasmo depositara
ni nsiaa veꞌe, ni sakin nè juguetes, al siguiente día antes de que
tevaá, diꞌva, dava ga nè ni rayase el sol, la gente del pueblo se acercó
sakin nsidi ni xidà, ikin, kisi portando ramilletes de flores amarillas
vidi, mà mani iin nètyi ni y adornaron las tumbas de los adultos.
sakin ña kudiki dutyi kuati,
ni xikun né isi, ni nakuatu
ne te kuàꞌàn nè, sinduꞌá inka
kivi nì kesaꞌa ne ivi ni taka nè
ni kida kutu né xi ita kuaan
ndé induxin nètyi saꞌnu.
182 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Ni tyindoo yukun né ita nakua La luz de las velas y las flores amarillas
xiká Iá Ntyií, ita kuaan xi ñuꞌu tienen una leve semejanza con las estrellas
isi ndudava xi sinsiví. Viꞌi ga en el sombrío firmamento. Las colocaron
kuàꞌá ita ni sakin ne diki ñaña conforme a la línea que traza el Dios Sol
xi Yua Ñuu, ni sata ne koꞌo en la bóveda celeste, primorosas fueron
ndei sátu, koꞌo kuñu, dita uún, las ofrendas de flores de variadas colores,
sikoo nsidi, teꞌe ikin xi ndudi, sobre las tumbas tanto de los soldados
kii tevaa, kii diꞌva, nù itá uun como la del Papá del Pueblo, colocaron
diko kii saa, ni tyiꞌi ñuꞌma nè atole, chocolate, carnes, mole, tamales,
xi dusa kutu: xi ñuꞌma danaꞌa tortillas de elote, calabaza con miel, licor;
nè ityi ndé xika Iá Ntyií, ityi todo en abundante contenido, en vistosos
tnií inimà na na nxiko kuin y olorosos trastos nuevos, no pudo faltar
a Veꞌe Ñuꞌú naꞌnu ndé ni xinu el sahumerio, cada individuo sahumó
xíi xitnà ndà. Dikixi vatyi trazando en el aire tres líneas: de donde
yukan nduu ndé Iá Stoꞌo Ñuu nace hacia donde muere el Dios Sol, de
Ivi ndé nasaa inímà kunu norte a sur que es el camino que recorren
kuatyi á nùú Yua Ñuu Iví te los espíritus para volver a los centros
daxinu a duꞌa ñuꞌu vatyi yukan ceremoniales que le dieron origen a la
maku daꞌvi nètyi ni ndoò. cultura de las lluvias y de arriba hacia
abajo que es la conexión entre lo divino y
lo terrenal. Con el correr de los años otras
culturas de la antigüedad adoptaron esa
fecha para honrar a los seres queridos
que han dejado la existencia material y
han pasado al plano de los semidioses.
Ne ivi ndoó Ñuu Yuu Sioko A la llegada de los europeos, los sacerdotes
Tnùù ni da kesaꞌa né tyuun católicos cambiaron la fecha al dos
kuia kuia sakin ne taꞌvi nùú de noviembre y para no reconocer el
nètyi ni xiꞌì dukan kida ñuꞌu día de muertos dicen todos santos. Los
né nètyi ni ndaꞌvà ni dakáku nativos continuamos con la tradición,
ne tnuñuꞌu xi ñuu nè, dukan el último día de octubre está dedicado a
ni kida ne ni kida ñuꞌu né Yua los muertos chiquitos y el primer día de
Ñuu. Na ni kuu kani kuia, noviembre dedicado a los muertos grandes
ne ivi veꞌe ne sakin ne taꞌvi porque así lo marca la conducta de los
saꞌa ña mà uꞌi kundiaa ne milenarios pueblos mesoamericanos.
màsà da ñaña kisi. Inka ga T. Davi
ñuu ni kesaꞌa sná kidá dukan
ndè ni xikùan inii kutu.
Na ni kesaa tee ni kixi yata
Ñuu Iví ni dàmà tee kivi doko
ne ivi ñuu kiꞌin ne dini yoo
uxi ndukaꞌnu dutyi kuati ni
xiꞌì te kivi núú yoo uxi iin
sakin ne taꞌvi nùú inímà nètyi
saꞌnú, ndè vityi iá dukan.
T. Davi
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 183
Ña tyindiaa yaꞌvi yó ña xa kuáꞌan ndiꞌi ña siglo XX ta xaꞌá kuáꞌa
ní kíku yaa Tuꞌun Savi, sava ra xita yaa síi, ta sava tu ra xita yaa
kuatyi, kiví xaꞌá nùú ra xàꞌá ra yaa Tuꞌun Savi míi kiꞌin taꞌan
Ñuu Kuatyi xíꞌin Ñuu Nùú Nduva, sakán ta távi ña kuáꞌan nda
tuku ñuꞌú yatá, iin ña yóꞌo kú ña xita ñani yó Antonio Aquino
Caballero (tàa ni kee Ñuu Infiernillo, Huitepec):
Xàtun 98: Yaa Ñuu Savi
Yaa ita Música de la flor
Ita kuiji, ita juaan, Flor blanca, flor amarilla,
ita kuiji, ita yaa. flor blanca, flor gris.
¡Anduu vii kaa ita neꞌe un! ¡Qué bonita está la flor que llevas!
Neꞌe, neꞌe, kata yeꞌe un. Ven, ven porque vas a bailar.
Ita kuiji, ita juaan, Flor blanca, flor amarilla,
ita kuiji, ita yaa. flor blanca, flor gris.
¡Anduu vii kaa ita yuku! ¡Qué bonita está la flor del monte!
Neꞌe neꞌe kata yuꞌú un. Ven, ven porque vas a cantar.
Ita andɨvɨ, ita ii, Flor del cielo, flor bendita,
ita viko, ita ii, flor de la nube, flor bendita,
iyo kuèꞌè ita ii, hay muchas flores benditas,
ita jaꞌnu, ita tyivii. flores grandes y flores pequeñas.
Sakúu Tuꞌun Savi ña xe ni kaꞌyi yóꞌo, kuáꞌa ní núu kú ña, taꞌan
indaa indaa ná kaꞌyi, nda ndiꞌi núu kusíi ñini mií ñani yó xíꞌin
kuꞌva yó ña kaꞌyi ná, ná kixaꞌá yó sátiꞌvi yó tuꞌun ña kaꞌyi ná ñuu
yó ndi, kuàꞌá va núu kú ña, ta yikán kandu ña xíni tuni ñuu yó.
184 Tutu ñà ndátaxi yityí...
ÑÀ NAKOO YUꞋÚ YÓ
Y atyi ní kuu ña, ña káꞌàn yó yityí Tuꞌun Savi, kuàꞌá ní
tundoꞌo kuu ña ndoꞌo tuꞌun yó ña ùn vasa kuni ka na yuvi
kaꞌyí na ña, Tuꞌun Saꞌan ku ña takaa ka na nùú Tuꞌun Savi,
saátyi Tuꞌun Saꞌan yóꞌo ku ña káꞌàn na ini kuaꞌoa nùú ñuu. Nda
tá xìnaꞌá kuàꞌá ní tundoꞌo yáꞌa tuꞌun yó naní kixàà na tyopi,
vàꞌa ni xì yíyo ndàyí ña káꞌàn xàꞌá yó xíꞌin tuꞌun yó ñii níí Ñuu
Yivi, ni saá, yíyo ka na yuvi xiín kuni mií yó ña káꞌàn yó tuꞌu
yó ndisaá kivi.
Ña kúni tutu ña nátaxi yityí ña kaꞌyi yó Tuꞌun Savi kuu ña
iin nakoo yuꞌú yó xàꞌa ña kaꞌyi yó ña, vàꞌa ni kuàꞌá ku tuꞌun
ña sáma káꞌàn yó ndiꞌi nùú ndoo Na Savi. Yóꞌo káꞌyi ndasaa ña
kuni yó nakoo xàꞌá mií yó tá na koo ndika yó, saá ña nakoo
káꞌàn xàꞌá taꞌan yó, tyi nákuni tutu ndàyí Constitución Política
Ñuu Koꞌyó.
Ndiꞌi ña yóso nùú tutu yóꞌo ra xà yáꞌa oko uxi kuìya kaꞌa na
taꞌan yó xàꞌá ña, xíka ñini na xàꞌá ña, kuàꞌá na yuvi ndákutáꞌán
na ta ku: encuentros de escritores en lengua mixteca, congresos
del Tuꞌun Savi, talleres de escritura del mismo idioma, diplomados
xíꞌin seminarios, kuàꞌá nùú ñuu ndákutáꞌán na, sava nùú yíyo
tiòꞌo na savi, sava tu inka ñuu na saꞌan, ùn vasa kuni ña nakoo
yuꞌú yó iin katyi na káꞌàn yó tuꞌun yó; ña kuni yó na koo kuu ña
iin katyi koo ña tuꞌun kaꞌyi yó xíꞌin ndusu ña xíkoo, ni kuàꞌá va
ku ña sáma tuꞌun káꞌàn yó, ndi 81 ku sáma tuꞌun savi katyi na
Veꞌe INALI. Ña kuni ña kuu iin koo yuꞌú na yuvi Ñuu Savi. Ña
kuni yó kuu tutu yóꞌo taxi ña yityí ña kaꞌyí yó ña xíni na Ñuu
Savi xíꞌin ndiꞌi ña ndakoo na xindoo xinaꞌa xíꞌin yó.
Ña ná taxi yityí ña kaꞌyi yó ndiꞌi nùú sáma Tuꞌun Savi kuu ña:
‣ Siꞌna kundaa ñini yó ndatyun káa tuꞌun yó, na ñuu yó,
ña ndatuꞌun xàꞌá ñuu yó, xíꞌin ña ná taxi yityí yatá xàꞌá
tuꞌun yó xíꞌin:
185
‣ Ña kaꞌyi yó tyìtyi Tuꞌun Savi kuu ña VSO (verbo, sujeto y
objeto); kuvi tu ndasama ña SVO xíꞌin OVS, sáma yikun
nùú kuàꞌá tuꞌun ra xì inka nùú ndaka ña káꞌàn yó. Kuvi
siꞌna ka xàꞌá na yuvi káꞌàn ña, á xàꞌá ñàꞌa xíꞌin ña sana
xìnu tuꞌun, ra ña yóꞌo xàꞌá tuꞌun kuàꞌàn ña.
‣ Xaꞌa tuꞌun kaꞌyi tuꞌun ña xaꞌndia tyiñu, saá tyi ña yóꞌo
ra taxi ña xàꞌá tyiñu kundiꞌvi ta ùn sùvi ndama kundiꞌvi
tyiñu. Ñakan ki ña ndatava ña ña ku aspectos verbales ta
un suví ndama kundiꞌvi tyiñu.
‣ Tuꞌun Savi ra ùn vasa sakutaꞌan ña tuꞌun ña káꞌyi ña,
kumi ña uni nùú tatyí, yíyo tuꞌun káꞌàn yó xíꞌin xitin
yó, taꞌnda tatyí yó ña káꞌàn yó. Ta xíni ñúꞌú taa siin ndiꞌi
yó tuꞌun ña kaꞌyi yó, ndasaa sava tuꞌunku ña kuvi kaꞌyi
yatin kuu ña: causativo sa-, ña reiterativo nda-, ña verba-
lizador ku- xíꞌin ña convertidor ndu-.
‣ Tuꞌun yó ra nina tuꞌun vii ku ña, ta sáma tatyí ña ra sáma
ña ndaka nùú ña. Kivi ndatuꞌun na yuvi ta sáma tuꞌun
káꞌàn na, sava na yuvi ra xáku na.
‣ Ña xàni ñini ku tuꞌun káꞌàn yó, ñii tuꞌun ndatun kuu ña,
tyi ndakiꞌin ña xàꞌa ñuu yivi, xíꞌin ña vii ka nùú ndoo yó
ña káꞌàn yó. Sava taꞌvi ñiì yó ra xíni ñúꞌú yó ña ña káꞌàn
yó xíꞌin ñàꞌa, takúú xìní veꞌe xàꞌá veꞌe.
‣ Kaꞌa ña xàꞌá mií yó. sava tuꞌun: mee ndiꞌu ñide tniñu iin
nùú itu ‘mií yu katyiñu xàꞌá yutu’, mee dutu ndiꞌu ñide
vàꞌa veꞌe en ‘yivá mií yu keꞌé veꞌe i’, etc.
‣ Ndánaꞌa ña kuàꞌá yityí iin tyiñu kundiꞌvi. Sava tuꞌun kuu
ña: Nì xìxi ra tan vàxi ra xikuáꞌa ra tayu tìxin veꞌe ra,
‘Comió y se vino para hacer sillas en su casa’. Ta ná sama
yó á sakutaꞌa yó tuꞌun yóꞌo ra sáma ña ndaka nùú ña.
‣ Tuꞌun latun ña sii ñini kuu ña, tyi tatyí xíꞌin tuꞌun luvi
káꞌàn yó kuu ña ndasa vii ñàꞌa, ña yóꞌo kuu ña xíni yó
tuꞌun ndakuatu na tata xìkuaꞌa.
‣ Tiòꞌo tuꞌun ña káꞌàn yó kuu ña CVCV, ña yóꞌo ku xàꞌá ña
186 Tutu ñà ndátaxi yityí...
ndiso ndakutaán tuꞌun káꞌàn yó. Saá yito tu tuꞌun vali ña
mituꞌun, kuàꞌá ni tuꞌun, xì ndañuꞌu ní sava ndusu ña ra
ndivali ña, ta saá sáma tu tiòꞌo ña ndiso xíꞌin ña, ta un
vasa ka kuu sava ña CVCV.
‣ Un nákutaꞌan na káꞌàn xàꞌá tuꞌun savi yóꞌo táxi na yityí ndi:
‣ Ùn vasa kuni ña nasama ña nda ná káꞌàn na yatá mí ña
tuꞌun yóꞌo, ña kuni na kuu ña ndi na koo iin ndusu ña
kaꞌyi yó ndiꞌi nùú ña áma tuꞌun yó.
‣ Ña ñii nakoo ndusu ra vàꞌa kundaa ñini yó kaꞌvi yó ña
kaꞌyi inka nùú tuꞌun savi, sama loꞌo ña ra un vasa ñii
katyi koo ña, su xì kundaa loꞌo ñini yó.
‣ Ùn vasa kani ní koo iin tuꞌun, tyi tá káni ña ra xi yíyo
ka sava tuꞌun ña ndákutáꞌán xíꞌin ña. Ta kuu: Snuviko,
veñuꞌu, vekaa, tyiyuꞌú, etc.
‣ Ta nùú yíyo ña ndaka nùú mií tuꞌun ra kaꞌyi mií ña, saá
yíyo tuꞌun ña ndákutáꞌán sava tuꞌun ña koó ña ndaka ña
ra kuvi kunditaꞌan ña kaꞌyi ñata yoo sava tuꞌun vàxi yóꞌo,
ña nùú: ñeji ndoo dita, koꞌo ndoo ndute, etc., ña uvi yityí:
sakutyi, kutatan, ndùkuèꞌè yɨvɨ vitna.
‣ À kaꞌyi ní yó tuꞌun inka nùú tuꞌun ta ku ña sáꞌan xíꞌin
tuꞌun mií yó, ùn násaka ní yó ña.
‣ Sava tuꞌun ra kuàꞌá ní ndusu ndañuꞌu ta loꞌo va ku nduso
ndóo xíꞌin tuꞌun yóꞌo. Ta nùú yíyo ña ndaka nùú tuꞌun
yó ra ná kaꞌyi mituꞌun ña, ra xíni ñúꞌú nanduku yó tuꞌun
yatá ra saá kaꞌyi yó ña ta kuu sava tuꞌun.
‣ ‘ita’, ‘staa’ á ‘xtaa’ ta ña yóꞌo kaꞌyi ña ‘yita’, ‘dita’, ‘xita’
o ‘jita’ vàꞌa ni káꞌàn ka na nda ná káꞌàn na xíꞌin ña ña
ndatuꞌun na ‘ita’.
‣ Inka tuꞌun kuu ña veñuꞌu ‘casa de la deidad’, ña xà
ndákutáꞌán ku tuꞌun yóꞌo, ta xíni ñúꞌú kaꞌyi siin ña suꞌva
Veꞌe Ñuꞌu tyi uvi kuu tuꞌun yóꞌo ra xà siin ndaka nùú ta
iin ta iin ña. Kaꞌyi ndiꞌi ña ña vàꞌa ndakiꞌin yó tuꞌun yatá.
‣ Iin nùú koo ña kaꞌyi yó, à suvi iin kixaꞌa yó kaꞌyi yó xàꞌá
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 187
ta xì siin kaꞌyi yó sundiꞌi: tandɨɨ, tandɨ, tandɨꞌɨ, etc. Sava
tuꞌu ña káꞌyi na taꞌan yó ra saá vàxi ña, ta xíni ñúꞌú vàꞌa
kaꞌyí yó ña.
‣ Xíni ñúꞌú kaꞌyi yó uni saá tatyí sáma ña tuꞌun, tuꞌun
káꞌàn yó xíꞌin xitin yó, tuꞌun ña taꞌnda Tatyí sukún yó,
tyi ña yóꞌo ku ña ndáyaꞌvi tuꞌun yó.
‣ Tuꞌun ña tatu naꞌa yó xíꞌin inka tuꞌun ra ña xì naꞌa káꞌàn
yó ra xíni ñúꞌú kaꞌyí yó ña xíꞌin Ndusu Tuꞌun Savi, ta un
tuꞌun ña xaá kuu ña ra kaꞌyi ñàꞌa yó kundoo siin loꞌo ña
ta kaꞌyi ñàꞌa yó xíꞌin ndusu tuꞌun mií nùú vàxi ña.
‣ Ña Tuꞌun Savi, ùn vasa katyiñu yó ndikin ña ndakatuꞌun,
yíyo tuꞌun mií yó ña ndakatuꞌun ta ùn vasa xìni ñúꞌú ñàꞌa
yó ña kaꞌyí yó.
‣ Tuꞌun Savi ra iin tuꞌun ña sáma tatyí kuu ña ta xíni ñúꞌú
kaꞌyi yó ña ndiꞌi saá un tuꞌun nùú xíni ñúꞌú ña. Uni kuu tatyí
ña kaꞌyi yó: a) iin ndiꞌi súkun kaꞌyi yó sìki ndusu vocal
ña koo ña Tatyí súkun, b) tatyí maꞌñu ra takaa mií ña
saá koo ña, ùn koo ña kuàꞌàn sìki ña, xíꞌin c) tatyí nìnù
ra ndiꞌi kundúꞌú sima ku ña kaꞌyi sìki vocal. Yóꞌo kuni yó
sava tuꞌun: yáá ‘friolento’, yaa ‘blanco/limpio’ yàà ‘lento’.
‣ Xíni ñúꞌú kaꞌyi yó ndiꞌi tuꞌun ña xíni na Ñuu Savi, xiꞌna
ka tuꞌun mií yó kaka ñini yó ña nándaxí yó iin kaa tuꞌun.
‣ Ndiꞌi ndaá na yuvi na káꞌàn xíꞌin na ùn vasa káꞌàn tuꞌun
yóꞌo la xíni ñúꞌú kasa toꞌo na Ndusu Tuꞌun Savi ña iin koo
nùú ña kaꞌyi yó.
188 Tutu ñà ndátaxi yityí...
BIBLIOGRAFÍA
ALAVEZ Chávez, Raúl G. Nayiu xindeku nuu ndaa vico nuꞌu “Los
habitantes del lugar de las nubes”. CIESAS-IOC. México, 1997.
ALEXANDER, Ruth María. Gramática mixteca de Atatlahuca.
Edit. ILV. México, 1980.
ALVARADO, Fray Francisco de. (1962). Vocabulario en la lengua
mixteca. México: INI-SEP-INAH, (Impreso original en 1593).
BARABAS, Alicia M. y Miguel A. Bartolomé (Coodrs.). Con-
figuraciones étnicas en Oaxaca. Perspectivas etnográficas
para las autonomías, Vol. I. Edit. INI/CONACULTA-INAH.
México, 1999.
BONFIL Batalla, Guillermo. México profundo. Una civilización
negada. Edit. CONACULTA/Grijalbo. México, 1989.
BOSQUE, Ignacio / Demonte, Violeta (eds.): Gramática descrip-
tiva de la lengua española. Vol. 2. Real Academia Española
/ Espasa Calpe, Madrid, 1999.
BRICE Heath, Shirley. La política del lenguaje en México. De la
colonia a la nación. Edit. Presencias/INI/CONACULTA. Mé-
xico, 1992.
CABALLERO M., Gabriel. Diccionario del idioma mixteco. Tutu
Tuꞌun Ñuu Savi. Edit. UTM. Huajuapan de León, Oaxaca,
México, 2011.
CABALLERO M., Gabriel. “Ndusu Tuꞌun Savi: Un tema de cons-
tante reflexión y análisis”. Ponencia presentada en el marco
189
del VII Congreso de Veꞌe Tuꞌun Savi en Santa María Apazco,
Oaxaca. Julio del 2004.
CABALLERO Morales, Gabriel. “Variación y Cambio Lingüísti-
co”. Ponencia presentada en el Taller para la Construcción
de la Norma para la Escritura del Tuꞌun Savi realizado en la
comunidad de Santiago Apoala, Oaxaca, el día 25 de octubre
de 2016 (Manuscrito).
CASIANO Franco, Vicente Casiano. Análisis sintáctico del mixte-
co de Coatzoquitengo, Gro. (Tesis de Licenciatura del Progra-
ma de Etnolingüística). Edit. SEP-CIESAS-INI. México, 1982.
CASIANO Franco, Vicente Casiano. Diccionario básico de la len-
gua mixteca. Variante de Coatzoquitengo, Gro. s/e. s/f.
CASO, Alfonso. Reyes y reinos de la mixteca. Diccionario bi-
bliográfico de los señores mixtecos. Tomos I y II. Edit. FCE.
México, 1979.
CASTILLO García, Rey. Descripción morfológica segmental y
tonal del mixteco de Yoloxóchitl, Gro. (Tesis de Maestría en
Lingüística Indoamericana). CIESAS. México, 2007.
CELESTINO Solís, Eustaquio. Siuateyuga. Una norma indígena
de control social. Edit. CIESAS. México, 2001.
Códice Ñuu Tnoo = lado anverso del Códice Vindobonensis Mexi-
canus I (1974). Edición con introducción de Otto Adelhofer,
ADEVA, Graz. Véase también Anders & Jansen & Pérez, 1992a.
Códice Sicuañe = Códice Selden. Véase Caso, 1964.
190 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Códice Tonindeye = Códice (Zouche-) Nuttall, (1987). Edición
con introducción de Ferdinando Anders & Nancy Troike,
ADEVA, Graz. Véase también Anders & Jansen & Pérez,
1992b.
Colegio de Etnólogos y Antropólogos Sociales, A.C. El I.L.V. en
México. Dominación ideológica y ciencia social. Edit. Nueva
Lectura. México, 1979.
COMRIE, Bernard. Universales de lenguaje y tipología lingüísti-
ca: Sintaxis y morfología. Versión española de Augusta Ayu-
so. Madrid, 1989. Gredos. 1981.
COMRIE, Bernard. “Syntactic typology: just how exotic ARE
European-Type relative clauses?” en: Linguistic Universals.
Cambridge University Press. N.Y. USA, 2006. Editors. Ricardo
Maizal and Juana Gil. Págs.: 130-154.
Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos. México,
2001.
CRAIG, Colette Grinevald. Jacaltec noun classifiers: a study in
language and culture. (263-293) John Benjamins Amster-
dam. Philadelphia, 1986.
CRUZ Bautista, Marcos Abraham. Tutu ntakani tono kaasaꞌan
savi. Esbozo gramatical de la lengua mixteca. s/e, s/f.
DALHGREN de Jordán, Bárbara. La mixteca: su cultura e his-
toria prehispánicas. Ediciones del Gobierno Constitucional
del Estado de Oaxaca y Dirección General de Educación y
Bienestar Social. Oaxaca, México, 1979.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 191
DALY, John P. A generative syntax of Peñoles mixtec. Santa Ana,
California. Summer Institute of Linguistics Publications in
Linguistics of the University of Oklahoma. 1973.
DALY, John P. “La palabra fonológica en la ortografía práctica
en lengua mixteca”, Ponencia presentada durante el Tercer
Encuentro de Escritores en Lengua Mixteca. Huajuapan de
León, Oaxaca. Agosto de 1994.
DALY, John P. Mixteco de Santa María Peñoles, Oaxaca. Edit.
ILV. México, 1977.
Declaración de Barcelona sobre los Derechos Lingüísticos. Bar-
celona, España, 1996. Pág.: 13.
Declaracion de la ortografia práctica del mixteco. Programa de
Etnolingüística. SEP/CIS-INAH/INI. México, 1979.
DUBOIS, Jean, Giacomo Mathee, Louis Guespin y Christiane
MarceLlesi. Diccionario de lingüística. Edit. Alianza, S.A.,
Madrid, 1983. Pág.: 24.
ESPAÑA, Carlos. Kuun nuvi savi. Jornada de la lluvia. Edit.
CONACULTA, Culturas Populares e Indígenas. México,
2003.
FLORES Farfán, José Antonio (Coord.). Antología de textos para
la revitalización lingüística. Edit. INALI/LINGUAPAX/CONA-
CYT. México, 2011.
FLORES Farfán, José Antonio y Lorena Córova Hernández. Guía
de revitalización lingüística: para una gestión formada e in-
formada. Edit. LINGUAPAX/CIESAS/CONACYT y Ediciones
del Lirio. México, 2012.
192 Tutu ñà ndátaxi yityí...
FROMKIN, Victoria y RODMAN, Robert. An introduction to
language (Sixth Edition). Harcourt Brace College Publishers.
USA. 1974.
GALINDO Sánchez, Bernardo. Préstamos léxicos del español al
mixteco de Abasolo del Valle, Veracruz. (Tesis de Maestría en
Lingüística Indoamericana). CIESAS, México, 2014.
GARCÍA Leyva, Jaime. Na Savi. Gente de la lluvia. Edit.
PACMYC-2013, CONACULTA, Secretaría de Cultura y Gue-
rrero cumple. Guerrero, México, 2016.
GARCÍA Mejía, Griselda. Las cláusulas de complemento de San
Pedro Jicayán, Oaxaca. (Tesis de Maestría en Lingüística In-
doamericana). CIESAS. México, 2012.
GITLEN, Laura. Gramática popular. Mixteco del norte de Tlaxia-
co. Edit. ILV. México, 2016.
Gobierno del Estado de Guerrero. Ley número 701 de Recono-
cimiento, Derechos y Cultura de los Pueblos y Comunidades
Indígenas del Estado de Guerrero. Guerrero, México, 2011.
GONZÁLEZ López, Andrés. Cha chito ñivi Ñuu Chikuaꞌa. Creen-
cias de Jicayán. Colección Diálogos de los Pueblos Origina-
rios de Oaxaca, Fundación Alfredo Harp Helú, Secretaría de
Cultura y Culturas Populares. Oaxaca, México, 2008.
GONZÁLEZ Ventura, Josefa Leonarda. Vida cotidiana de Jica-
yán. Volumen uno. Edit. CELIAC. Oaxaca, México, 1993.
GUADALUPE Joaquina, Amadeo. Análisis Morfosintáctico de la
estructura oracional del mixteco de Yoloxóchitl, Guerrero
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 193
(Tesis de Maestría en Lingüística Indoamericana). CIESAS,
México, 2007.
GUADALUPE Joaquina, A. “La morfología verbal”. Ponencia pre-
sentada en el taller de Normalización Ñuu Kuatyi, llevado a
cabo en la ciudad de Taxco, Guerrero, el día 10 de abril de
2013. (Manuscrito).
GUADALUPE Joaquina, A. “Los clíticos: un acercamiento al aná-
lisis morfosintáctico del Tuꞌun Savi”. Conferencia Magistral
presentada en el V Congreso de Desarrollo Lingüístico Tuꞌun
Savi, Ñuu Kuatyi, llevado en la comunidad de Ahuacachahue,
municipio de Ayutla de los Libres, Gro, el día 20 de febrero
de 2016.
HAVILAND, John B. y José Antonio Flores Farfán (Coords. en
español). Bases de la documentación lingüística. Edit. INALI.
México, 2007.
HERMANN Lejarazu, Manuel Álvaro. Códice Muro. Un docu-
mento mixteco colonial. Edit. Gobierno Constitucional del
Estado de Oaxaca, CONACULTA-INAH y SAI. Oaxaca, Mé-
xico, 2003.
HERNÁNDEZ Ocampo, Lorenzo. Saꞌvi dedavi. Poemas de la llu-
via. Colección: Diálogos de los Pueblos Originarios de Oaxa-
ca. Edit. Secretaría de Culturas y Artes de Oaxaca, Fundación
Alfredo Harp Helú y CONACULTA. Oaxaca, México, 2012.
HOLLENBACH, Bárbara E. Cuatro morfemas funcionales en las
lenguas mixtecanas. México. Instituto Lingüístico de Verano,
A.C. México, 1990.
194 Tutu ñà ndátaxi yityí...
HOLLENBACH, Elena E. “El papel del tono en la sintaxis del
idioma mixteco”. Ponencia presentada durante el Tercer
Encuentro de Escritores en Lengua Mixteca. Huajuapan de
León, Oaxaca. Agosto de 1994.
HOLLENBACH, Bárbara E. Paradigma de los pronombres enclí-
ticos del mixteco de Magdalena Peñasco. México. Instituto
Lingüístico de Verano. México, 2006.
HOPKINS, Nicholas A. y J. Kathryn Josserand (Coords.). Estu-
dios linguisticos en lenguas otomangues. Edit. INAH (Colec-
ción Científica núm. 68). México, 1979.
ILV. Bibliografía del Instituto Lingüístico de Verano en México,
1935-1984. México, 1985. Págs.: 80-98.
ILV. Sintaxis. México, 1986.
Instituto Nacional de Estadística y Geografía. Encuesta Inter-
censal. México, 2015.
JANSEN, Maarten y Gabina Aurora Pérez Jiménez. Historia, li-
teratura e ideología de Ñuu Dzaui. El Códice Añute y su con-
texto histórico-cultural. Coeditado por el Colegio Superior
para la Educación Integral Intercultural de Oaxaca (CSEIIO),
la Secretaría de Asuntos Indígenas del Gobierno del Estado
de Oaxaca (SAI) y el Instituto Estatal de Educación Pública
de Oaxaca (IEEPO). Oaxaca, México, 2013. Págs.: 3-7.
JANSEN, Maarten E. R. G. N. Huisi Tacu. Estudio comparativo de
un libro mixteco antiguo: Codex Vindobonensis Mexicanus
I. Tomos I y II. Edit. CEDLA, Incidentele Publicaties 24. Am-
sterdam, 1982.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 195
JANSEN, Maarten y Gabina Aurora Pérez Jiménez. Dinastía de
Añute. Historia, literatura e ideología de un reino mixteco.
Universidad de Leiden, Holanda, 2000.
JANSEN, Maarten y Gabina Aurora Pérez Jiménez. Voces del
Dzaha Dzavui, mixteco clásico. Análisis y conversión del vo-
cabulario de Fray Francisco de Alvarado (1593). Edit. Yuu
Núú A.C., Universidad de Leiden, Gobierno del Estado de Oa-
xaca y Colegio Superior de Educación Integral Intercultural
de Oaxaca. México, 2009.
JOSSERAND, Kathryn. “El desarrollo de las lenguas mixtecas.
Materias para el estudio de las lenguas”. Ponencia presentada
durante el tercer encuentro de escritores en lengua mixteca,
organizado en Huajuapan de León, Oaxaca, 1994.
JULIÁN Caballero, Juan. “El alfabeto práctico unificado del
idioma mixteco”, en: Instituto Indigenista Interamericano
(III). América Indígena, Vol. 1, Números 2-3. México, 1990.
Págs.: 127-149.
JULIÁN Caballero, Juan. “Desarrollo de tuꞌun savi (lengua mix-
teca). Recuento de actividades”, en: ROMERO Frizzi, María
de los Ángeles (Comp.). Escribir para dos mundos. Testimo-
nios y experiencias de los escritores mixtecos. IEEPO/Go-
bierno del Estado de Oaxaca. Oaxaca, México, 2003. Págs.:
71-131.
KOMENAN, Ferdinand Koaudio. Tuꞌun Savi Ñuu Tutioo. Mixteco
de Ayutla. Edit. Creable Publicaciones. México, 2016.
KOMENAN, Ferdinand Koaudio. Tuꞌun Savi Ñuu Ndikó Yuu. Mixteco
de Cuanacaxtitlán. Edit. Creable Publicaciones. México, 2016.
196 Tutu ñà ndátaxi yityí...
LENZ Rodolfo. La oración y sus partes: estudio de gramática
general y castellana. Edit. Ávila. Madrid, España. (1935).
Ley de Derechos de los pueblos y Comunidades Indígenas del
Estado de Oaxaca. Oaxaca, México, 1998.
Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas.
México, 2003.
LEÓN Vázquez, Octavio. Tonos léxicos en el mixteco de Yucuqui-
mi de Ocampo, Oaxaca. (Tesis de Licenciatura) Universidad
Intercultural del Estado de México, México, 2014.
LÓPEZ Bautista, José Santiago, Bernardina Santiago Rojas,
Juan Julián Caballero, Gabriel Caballero Morales y Ubaldo
López García. Tuꞌun Savi e identidad. Memoria del diplo-
mado: uso, lectura, escritura y gramática de la lengua.
Edit. Radiodifusora XETLA “La voz de la Mixteca”, CDI.
Secretaría de las Culturas y Artes de Oaxaca, Fundación
Alfredo Harp Helú, y Veꞌe Tuꞌun Savi, A.C. Oaxaca, México,
2012.
LÓPEZ Castro, Hermenegildo. Tuꞌun ndatuꞌun ñi chaꞌnu. Edit.
INALI. México, 2011.
LÓPEZ García, Ubaldo, Ignacio Santiago Pérez y otros. Códice
Muro. Tutu Ñuu Naꞌa. Edit. Fondo Estatal para la Cultura y
las Artes, CIESAS-Oaxaca, Instituto Oaxaqueño de las Cultu-
ras Oaxaca, México, 1998.
LÓPEZ García, Ubaldo. Sa Taxisaꞌa Ñuyi xinꞌi kunaꞌun Ñudavi.
Colección Oaxaca, CIESAS y Gobierno del Estado. México,
1991.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 197
LÓPEZ García, Ubaldo. Saꞌvi. Discursos ceremoniales de Yutsa
Toꞌon (Apoala). Edit. H. Ayuntamiento de Santiago Apoala,
Fundación Alfredo Harp Helú, Secretaría de Cultura del Go-
bierno del Estado de Oaxaca, Dirección Gneral de Culturas
Populares. Oaxaca, México, 2010. Págs.: 166-167.
LÓPEZ Gaitán, Hilda. La concepción del espacio de los mixtecos de
Santiago Ixtaltepec a partir de los topónimos. (Tesis de Maes-
tría en Lingüística Indoamericana). CIESAS, México, 2004.
LÓPEZ Ortiz, Pedro Constancio. Análisis morfosintáctico del
mixteco de Yucuhiti, Tlaxiaco, Oax. (Tesis de Licenciatura
en Etnolingüística) Pátzcuaro, Michoacán, México, 1982.
Memoria del congreso de Veꞌe Tuꞌun Savi, A.C. Mixteca, 1998
(Manuscrito).
MENDOZA Ruíz, Juana. Manual para la enseñanza-aprendizaje
de tuꞌun savi. Producción de material didáctico y difusión.
(Tesis de Licenciatura). Universidad Intercultural del Estado
de Guerrero. Guerrero, México, 2012.
MENDOZA Ruíz, Juana. Fonología segmental y patrones tonales
de tuꞌun savi de Alcozauca, Guerrero. (Tesis de Maestría en
Lingüística Indoamericana). CIESAS, México, 2015.
MONTEMAYOR, Carlos. El cuento indígena de tradición oral.
Notas sobre sus fuentes y clasificaciones. Edit. CIESAS. Mé-
xico, 1996. Pág.:28.
NAKAMURA, Mutsuo. Programa de formación de etnolingüis-
tas (primera generación 1979-1982). Una comparación de
dos experiencias etnolingüísticas y educativas de egresados
198 Tutu ñà ndátaxi yityí...
otomíes y mixtecos (Tesis para obtener el grado de maestro
en Antropología Social). México, CIESAS. 2000.
NARCISO Morales, Benito. Monografía y diccionario mixteco
Ayutla, Guerrero. Edit. Organización Independiente de Pue-
blos Mixtecos-Tlapanecos, H. Ayuntamiento de Ayutla, Gue-
rrero, Culturas Populares y PACMYC. México, 1996.
OIT. Convenio No. 169 sobre pueblos indígenas y tribales. Edit.
Oficina para América Central y Panamá. Costa Rica, 1996.
Págs.: 33-34.
ORTIZ Castro, Ignacio. Acercamiento a la filosofía y la ética
del mundo mixteco (Colección Diálogos). Edit. Secretaría de
Cultura del Gobierno del estado de Oaxaca y CONACULTA-
Culturas Populares e Indígenas. Oaxaca, México, 2006.
ORTIZ Cruz, Juan de Dios. Breve diccionario de la lengua mix-
teca (variante dialectal de la Mixteca alta). s/e. San Miguel
el Grande, Tlaxiaco, Oax., s/f.
PÉREZ Castro, Tiburcio. (Te ni natáka tutu yoꞌo). Tuꞌun nochi si
tuꞌun savi. Edit. INALI. México, 2007.
PÉREZ Jiménez, Gabina Aurora. Sahìn Sàu. Curso de lengua
mixteca (variante de Ñuù Ndéyá). Edit. Universidad de Lei-
den y Colegio Superior para la Educación Integral Intercul-
tural de Oaxaca. Oaxaca, México, 2008.
RAMÍREZ Pérez, Elodia. La predicación no verbal y las cons-
trucciones copulares en el tnuꞌu²ᶾ dau²ᶾ de Santa María
Peñoles, Etla, Oaxaca. (Tesis de Maestría en Lingüística In-
doamericana). CIESAS, México, 2014.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 199
RAMÍREZ, Rafael. “La incorporación de los indígenas por medio
del idioma castellano”, en: SEP. Cómo dar a todo México un
idioma. Edit. Biblioteca del Maestro Rural Mexicano. Vol. IV.
México, 1928. Págs.: 47-48.
Real Academia Española. Madrid, España, 1999.
Relatorias de los encuentros de escritores en lengua mixteca.
1990, 1991, 1994, 1995, 1996 y 1997.
Relatorías de los congresos I, II, VII, VIII y IX de Veꞌe Tuꞌun Savi
(1998, 1999, 2004, 2005 y 2006).
REYES, Antonio de los: Arte de la lengua mixteca. 1593.
ROBLES García, Nelly M. (Edit.). Procesos de cambio y con-
ceptualización del tiempo. Edit. CONACULTA-INAH. México,
2001.
ROJAS Santiago, Herminia. El valor del bilingüismo: Ideolo-
gías y prácticas lingüísticas en una comunidad ñuu savi de
Oaxaca. (Tesis de Maestría en Lingüística Indoamericana).
CIESAS, México, 2011.
ROMERO Frizzi, María de los Ángeles (Comp.) Escribir para dos
mundos. Testimonios y experiencias de los escritores mix-
tecos. Edit. IEEPO/Gobierno del Estado de Oaxaca. Oaxaca,
México, 2003.
SÁNCHEZ Sánchez, Ernesto L. Kuentu jnuhun vii ti ja jini jnu-
ni jiin san sau ñuu Yosondúa, Oaxaca. Edit. INALI. México,
2007.
200 Tutu ñà ndátaxi yityí...
SANTOS Reyes, Jovito Federico. La descripción fonológica de la
lengua mixteca de San Juan Diquiyú y sus implicaciones para
la escritura. (Tesis de Maestría en Lingüística Indoamerica-
na). CIESAS, México, 2009.
SANTOS Reyes, Jovito F. Textos escolares para el nivel de secun-
darias de los tres grados.
SEP/INALI. Catálogo de las Lenguas Indígenas Nacionales. Va-
riantes Lingüísticas de México con sus autodenominaciones
y referencias geoestadísticas. México, 2009.
SMITH Stark, Thomas C. El estado actual de los estudios de las
lenguas mixtecanas y zapotecanas. Abril de 1994. (Meca-
noscrito).
SPORES, Ronald. Ñuu Ñudzahui, la mixteca de Oaxaca. la evo-
lución de la cultura mixteca desde los primeros pueblos pre-
clásicos hasta la independencia. Fondo Editorial del IEEPO.
Oaxaca, México, 2007.
STARK Campbell. Diccionario Básico del Mixteco de Xochapa,
Guerrero. México. Comp. Sharon (Sara) Stark C., Andrey
(Andrea) Johnson P., Benita González de Guzmán. Instituto
Lingüístico de Verano. México, 1999.
TATYISAVI, Kalu. Kuiya uvi veꞌei: 1521. s/e. México, 2011.
TATYISAVI, Kalu. Viko: Savi-tatyi-yuꞌva-kaꞌni. Fiesta de la lluvia-
Viento-Hielo, Calor. Estaciones inolvidadas-. s/e. México, 2011.
TATYISAVI, Kalu. Ntiaꞌa, taꞌvi Ñuu Savi. Ñuu Savi nonato. –ópe-
ra para mudos. s/e. México, 2011.
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 201
TATYISAVI, Kalu. Savi Iya kuaa. –Lluvia nocturna. s/e. México,
2010.
TORRES Buitrago, Melany, et al. Lenguas Tonales. Universidad
del Valle. Facultad de Humanidades. Licenciatura en lenguas
extranjeras. Fonología y Morfología (presentación Prezzi). 21
de enero de 2016.
VÁSQUEZ Peralta, Rodrigo. Gramática popular del Sur de Pue-
bla (Mecanoscrito). Xayacatlán de Bravo, Pue. 2001.
VERDEGUER Puig, Enrique y Leticia Álvarez Alonso. La globa-
lización. Edit. Acwnro Editorial. España, 2001.
VEꞌE TUꞌUN SAVI “Academia de la Lengua Mixteca” A.C. Bases
para la escritura de tuꞌun savi. Edit. Secretaría de Cultura
del Gobierno del Estado de Oaxaca y CONACULTA. Oaxaca,
México, 2007.
ZYLSTRA, Carol F. 1991. “A syntactic sketch of Alacatlatzala
Mixtec” en: Studies in the Syntax of Mixtecan Languages.
Vol. 3. A publication of The Summer Institute of Linguistics
and The University of Texas at Arlington, 1991. Págs.: 1-177.
Dirección electrónica:
http://definicion.de/puntuacion/#ixzz4JurMItif
http://www.usal.es/teoriaeducacion.
http://definicion.de/tono/.
www.ebah.com.br/content/ABAAAgZgwAF/categorias-
gramaticales
202 Tutu ñà ndátaxi yityí...
ÑA YÓSÓ KA
Iin ña yósó ka: Tuꞌun kuiti
CSEIIO Colegio Superior para la Educación
Integral Intercultural de Oaxaca
SAI Secretaría de Asuntos Indígenas
IEEPO Instituto Estatal de Educación Pública de Oaxaca
ILV Instituto Lingüístico de Verano
DGEI Dirección General de Educación Indígena
INAH Instituto Nacional de Antropología e Historia
Comp. Compilador, compiladora, compilación
Edit. Editorial
Eds. Editores
SEP Secretaría de Educación Pública
INI Instituto Nacional Indigenista
CCIMA Centro Coordinador Indigenista de la Mixteca Alta
A.C. Asociación Civil
CID-ÑUU SAVI Centro de Investigación y Difusión Ñuu Savi
FIOB Frente Indígena de Organizaciones Binacionales
CIESAS Centro de Investigaciones y Estudios
Superiores en Antropología Social
IOC Instituto Oaxaqueño de las Culturas
CIS-INAH Centro de Investigaciones Superiores del
Instituto Nacional de Antropología e Historia
203
INEGI Instituto Nacional de Estadística y Geografía
INALI Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
LGDLPI Ley General de Derechos Lingüísticos
de los Pueblos Indígenas
CDI Comisión Nacional para el Desarrollo
de los Pueblos Indígenas
EZLN Ejército Zapatista de Liberación Nacional
OIT Organización Internacional del Trabajo
CONACULTA Consejo Nacional para la Cultura y las Artes
UTM Universidad Tecnológica de la Mixteca
CELIAC Centro Editorial de Literatura en Lenguas
Indígenas, Asociación Civil
INPI Instituto Nacional de los Pueblos Indígenas
AFI Alfabeto Fonético Internacional
Gro. Guerrero
Oax. Oaxaca
Pue. Puebla
Cfr. Con referencia, confróntese
V Vocal
VV Doble vocal, vocal alargada
Vꞌ Vocal glotal
Vⁿ Vocal nasal
C Consonante
CV Consonante, vocal
CVV Consonante, vocal, vocal
204 Tutu ñà ndátaxi yityí...
CVCV Consonante, vocal, consonante, vocal
CVꞌ Consonante, vocal glotal
CVⁿ Consonante, vocal nasal
VCV Vocal, consonante, vocal
CVꞌV Consonante, vocal glotal, vocal
V-V Intervocálica
#_V A inicio de palabra
VSO Verbo, sujeto, objeto
SVOD y OI Sujeto, verbo, objeto directo y objeto indirecto
CLF Clasificador
PRON Pronominal
HOM Hombre
HUM Humano
MUJ Mujer
ANIM Animal
COS Cosa
LIQ Líquido
LIB Libre
MAD Madera/mueble
FRUT Fruta
DEID Deidad
1SG Primera persona singular
2SG Segunda persona singular
3SG Tercera persona singular
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 205
SG Singular
N Neutro
M Masculino
F Femenino
ADV Adverbio
ANC Anciano
COP Cópula
PL Plural
1PL.IN Primera persona plural inclusivo
1PL.EX Primera persona plural exclusivo
2PL Segunda persona plural
3PL Tercera persona plural
EXH Exhortativo
IMP Imperativo
IN Inclusivo
EX Exclusivo
INSTR Instrumento
REITER Reiterativo
CAUS Causativo
VBR Verbalizador
CONV Convertidor
PROG Progresivo
ANIM Animal
REITER Reiterativo
206 Tutu ñà ndátaxi yityí...
POT Potencial
vi. verbo intransitivo
vt. verbo transitivo
vc. verbo causativo
FN Frase nominal
FV Frase verbal
ADJ Adjetivo
DEM Demostrativo
INTERR Interrogativo
COM Completivo
HAB Habitual
INTENS Intensificador
FADJ Frase adjetival
LIT Literal
ADJ+ADJ Adjetivo más adjetivo
N+N Nombre más nombre
N+ADJ Nombre más adjetivo
PERS.SING.ANC. Persona, singular, anciano
OB.GM Objeto geométrico
a.C antes de Cristo
d.C después de Cristo
Ibídem Obra citada inmediatamente antes
Ibíd. Cita que aparece en la misma obra
que se ha citado anteriormente
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 207
Coords. Coordinadores
et al. Y otros
Pág. Página
Págs. Páginas
s/f Sin fecha
s/e Sin editorial
op. cit. Obra citada
Ø Cero o vacío
() Sin marca que indica tono medio
Uvi ña yósó ka: Ndiakua ña káꞌyi na Ñuu Savi
Sakúu tuꞌun ña xíni tuni xàꞌá kívi xíꞌin ña yíyo ndika Ñuu Yivi,
ta na kú xàꞌá ndiakua kaꞌvi ná núu ñuu mesoamericano, nda míi
xíni yó xàꞌá ña yóꞌo ndi vigesimal naní ña.
Ña kuàꞌá na Ñuu Savi káꞌan xíꞌin ndiákua sakán
Vocablos de mayor Variantes Núm.
frecuencia
iin ɨɨn, ñii, een uno
uvi uu, ivi, ovi, ui, eve, owi dos
uni oni, uñi tres
kumi komi, kuun, jɨmɨ, kɨmi cuatro
uꞌun oꞌon cinco
iñu iño, iyu, ñiño seis
uxa usa, uja, uxe, utsa, ujia, utya, ujie siete
208 Tutu ñà ndátaxi yityí...
una ona, uña, ñuna ocho
ììn ɨɨn, ñìì, èèn nueve
uxi utyi, uxu, usi, uji, utsi, yusi, uxri diez
uxi iin utyi iin, utyi ɨɨn, utsi iin, uxi een, once
usi ɨɨn, usi iin, uji iin, uji ɨɨn, uxri ɨɨn
uxi uvi uxi uu, utyi uvi, uxi ivi, uxu ovi, doce
uxi ui, utsi uvi, usi ivi, uxi ovi,
usi uu, uji uu, uxi eve, uxi owi
uxi uni utyi uni, uxi oni, uxu oni, utyi trece
uñi, usi uni, utsi uni, uji uni,
usi oni, utsi uñi, uxri uni
uxi kuun, uxi komi, utyi kumi, uxu
uxi kumi kumi, uxu komi, utsi kumi, uxi catorce
jɨmɨ, usi jɨmɨ, uxri jɨmɨ, uxi kɨmi,
uji kuun, uxi koon, utsi komi
xaꞌun saꞌun, tyaꞌun, ñeꞌun, xaꞌon, quince
tsaꞌun, jaꞌun, xeꞌun, ñaꞌun
saꞌun iin, xaꞌun ɨɨn, xaꞌun ñii,
xaꞌun iin tyaꞌun iin, tyaꞌun ɨɨn, ñeꞌun ɨɨn, dieciséis
tsaꞌun iin, jaꞌun iin, xaꞌun een,
xaꞌon iin, ñaꞌun ɨɨn, saꞌun een
xaꞌun uvi xaꞌun uu, xaꞌun ovi, saꞌun ivi, tyaꞌun diecisiete
uvi, saꞌun ui, saꞌun uu, xaꞌun ivi,
jaꞌun uu, ñeꞌun uvi, ñeꞌun uu, xeꞌun
uvi, xaꞌon uu, tyaꞌun ivi, ñaꞌun uvi,
xaꞌun eve, xaꞌun owi, tyaꞌun ui
saꞌun uni, xaꞌun oni, tyaꞌun uni,
xaꞌun uni saꞌon uni, tyaꞌun uñi, ñeꞌun uni, dieciocho
tsaꞌun uni, jaꞌun uni, xeꞌun uni,
ñaꞌun uni, saꞌun oni, tsaꞌun uñi
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 209
xaꞌun kuun, xaꞌun komi, tyaꞌun
kumi, saꞌun kumi, saꞌun komi, ñeꞌun
xaꞌun kumi jɨmɨ, tsaꞌun kumi, jaꞌun kuun, saꞌun diecinueve
kuun, xaꞌon kumi, xeꞌun kɨmi, xaꞌon
kuun, tyaꞌun komi, xraꞌun jɨmɨ,
ñaꞌun kumi, xaꞌun koon, tsaꞌun komi
oko iko veinte
uvi xiko uu xiko, uu diko, ivi diko, ovi cuarenta
siko, ui diko, uvi diko, ivi jiko,
eve jiko, uvi ziko, owi xiko
iin tuvi iin tuu, en tuu, iin too, iin toto cuatrocientos
iin titni ɨɨn tɨtnɨ, een tetne, iin tɨnɨ, ocho mil
ɨɨn tɨtɨn, ɨɨn tɨꞌndɨ
Núu xàtun iin ña ni kaꞌyi kuàꞌá núu Tuꞌun Savi káꞌan kuàꞌá ñuu;
kaá nakoso tuꞌun ña kuàꞌá ka káꞌan yuꞌú ná, yóꞌo ta kixaꞌá távi
ña kuáꞌan ta káꞌan yó kívi ña ndasa iin tuꞌun, ta ña yóꞌo kú tuꞌun
kaꞌnu tíín yó kaꞌyi mií yó kívi ndiákua Tuꞌun Savi, ta kiꞌin kaꞌnu
yó sakúu núu ña xa síín, xa síín káꞌan indaa indaa ñuu.
Ta núu tuku tutu kumi xàtun yó, káa yóso ña ndasa iin tuꞌun
ta ña yóꞌo tíín yó kaꞌyi yó sakúu núu ndiákua ña kaꞌyi yó ta kaꞌvi
yó Tuꞌun Savi.
Tuꞌun ndasa ñii ndiakua
Vocablos Español Núm. Vocablos Español Núm.
unificados unificados
iin uno 1 ììn nueve 9
uvi dos 2 uxi diez 10
uni tres 3 xaꞌun quince 15
kumi cuatro 4 oko veinte 20
uꞌun cinco 5 uvi xiko cuarenta 40
iñu seis 6 iin tuvi cuatrocientos 400
uxa siete 7 iin titni ocho mil 8,000
una ocho 8
210 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Sakúu ná káꞌan Tuꞌun Savi, núu tutu yóso uvi taꞌan núu tuꞌun
ña xíni ñúꞌú ta kuvi kaꞌyi yó ndiákua ña sakuaꞌa yó xíꞌin tuꞌun
mií yó, ta ña yóꞌo kú ña naní iin tuvi ña yóꞌo ndáa yaꞌvi ña
káꞌan tuꞌun saꞌan naní cuatrocientos ta ña “iin titni” ña yóꞌo
ndáa yaꞌvi ocho mil.
Ta na ndakatuꞌun yó ndá míi ni keta tuꞌun yóꞌo; ña kú
morfemas yóꞌo xi kuàꞌá ní kuiya yíyo ña, nda xitaꞌán kívi ña
kúnì ka kixaa tàa saꞌán xiyo mini núu ñuꞌú Ñuu Koꞌyó, nda kívi
sakán xa tíín ná kaꞌvi ná ndiákua ña numeración vigesimal. Ta
kívi kixaꞌá tàa saꞌán sanaꞌa ra ná ñuu yó kaꞌvi ná tuꞌun sáꞌan,
ñakán ta ni sá ndòò ñàꞌa ra, ta xaꞌá tíín ná tuꞌun yóꞌo ña káꞌan
na kuáꞌa ní ñàꞌa ña kùví kaꞌvi yó. Ña ni kaꞌyi yóꞌo àn sùví ña
káꞌan ndeé xíꞌin yó ná Ñuu Savi ndi ña yóꞌo tíín yó ta kaꞌyi yò
ndiákua tuꞌun mií yò, ña yóꞌo ndi ña nataxi tuꞌun kuiti kú ña
ta kuvi káꞌyi tuꞌun mií yó ta sakán sanataku yó tuꞌun yatá. Núu
tutu ña ni kaꞌyi tàa Antonio de los Reyes ña kaꞌyi ra siglo XVI ña
kuiya (1593) tutu naní “Arte en Lengua Mixteca”, tutu yóꞌo káꞌan
sá katyi na xíꞌin Ñuu Zenzontepec ña kuni kátyi ña xíꞌin tuꞌun
ingóo “cuatrocientos cerros”, ta xíꞌin Tuꞌun Savi kuni kátyi ña “en
tuvi yucu” ta kívi vitin kuni kátyi ña xíꞌin sava Tuꞌun Savi Ñuu
Iin Tuvi Yuku. Ta tàa ni naní Francisco de Alvarado, núu tutu ra
naní Vocabulario de la Lengua Mixteca, ña kuiya 1593, ni kaꞌyi tu
tàa yóꞌo xàꞌá ña kú morfemas ña naní: “en tuvi” ña yóꞌo tyindáa
yaꞌvi ra núu ndiákua “uno cuatrocientos” ta “en tetne” ña ndáa
yaꞌvi “uno ocho mil”. Na koto vàꞌa yó núu sava tutu án saá káꞌan
ná sava Ñuu Savi ñakán kú ña kúꞌun kuni yó na kú: tuvi, tuu,
too, tüvi y titni, tɨtnɨ, tɨnɨ, titin, tetne, tɨtɨn, ña yóꞌo kú adverbio
ña kaꞌvi ná ñàꞌa xíꞌin sava tuꞌun núu Ñuu Savi, ta sava tíín yó ña
kaꞌvi yó xíꞌin ndiákua.
Ña vitin kuití ndi yíyo ñuu ña káꞌan tuꞌun ña káꞌan yó xàꞌá
ña xíni ñúꞌú kaꞌvi ná ndiákua sava Ñuu yóꞌo kú: Cuyamecalco
Villa de Zaragoza, xíꞌin San Juan Bautista Cuicatlán ña Ñuu Nùú
Nduva yóꞌo káꞌan ná “tuvi” xíꞌin ña “iin cuatrocientos” ña yóꞌo
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 211
tíín ná ña kaꞌvi ná yitu xíꞌin nìì, ta tuꞌun “tɨꞌndɨ” tíín ná ña káꞌan
ná “mil”; ta Ñuu San Antonio Tepetlapa, Santiago Jamiltepec xíꞌin
San Antonino Monteverde, San Pedro y San Pablo Teposcolula,
ña Ñuu Nùú Nduva yóꞌo káꞌan ná tuꞌun “toto” ña katyi na
cuatrocientos; suꞌva katyi ná ña kaꞌvi kuàꞌá na xita xíꞌin tuku
ñàꞌa.
Núu tutu nínù yóꞌo kuáxi ña tyiꞌi yúkun ndiákua ña kaꞌvi,
míi xaꞌá ña iin ta xáꞌan ndikó ña nda oko.
Ña iin xíni ña oko taꞌan ña indaa, indaa
Tuꞌun Savi Desarrollo Núm.
iin 1+0 1
uvi 2+0 2
uni 3+0 3
kumi 4+0 4
uꞌun 5+0 5
iñu 6+0 6
uxa 7+0 7
una 8+0 8
ììn 9+0 9
uxi 10 + 0 10
uxi iin 10 + 1 11
uxi uvi 10 + 2 12
uxi uni 10 + 3 13
uxi kumi 10 + 4 14
xaꞌun 15 + 0 15
xaꞌun iin 15 + 1 16
xaꞌun uvi 15 + 2 17
xaꞌun uni 15 + 3 18
xaꞌun kumi 15 + 4 19
oko 20 + 0 20
Ña nakoso ndiákua ña kixaꞌá ña iin ta nda ña oko núu Tuꞌun
Savi, sakán yíyo ña nakoso núu tuꞌun sáꞌan kixáa ña iin ta nda
ña uxi; ndiakua ña kixaꞌa iin xíni nùú, ta kixaꞌa ña iin ta xáa ña
nda oko ka vigesimal kú ña, ta ña iin xíni uxi kixaꞌa ña iin ta xáa
ña uxi ka ña yóꞌo kú sistema decimal.
212 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Tuꞌun ña káꞌan “oko” kuni katyi ña 20 xíꞌin tuꞌun sáꞌan; ña
yóꞌo kú xáꞌa ndiákua ña kaꞌvi ña naní sistema vigesimal. Ñakán
na, ña kixaꞌa yó kaꞌvi yó ña uvi xíni ña oko ta oko, ña yóꞌo tíín
yó ta sá nakoko ndiákua ña tavi vaxi nùú ña kú kuàꞌá ña, na
tíín yó ña kúu múltiplos ña oko, soꞌo na kóo ña: 2 x 20 = 40, 3
x 20 = 60, sakán nda kixaa yó ña 19 x 20 = 380 sakán ta “iin
tuvi” ña kú 1 x 400, yóꞌo xáꞌan ndiꞌi ña uvi xíni ña oko ta oko.
Nuú tutu nínù yóꞌo nakoso ña oko iin ta kixaa ña uvi
xiko, sakán ta kixaꞌá ña oko ta oko, saká nda kixáa yó ña
“cuatrocientos”:
Ña uvi xíni kaꞌyi ña oko ta oko
Tuꞌun Savi Desarrollo Núm. Tuꞌun Savi Desarrollo Núm.
oko iin 20 + 1 21 uvi xiko 2 x 20 40
oko uvi 20 + 2 22 uni xiko 3 x 20 60
oko uni 20 + 3 23 kumi xiko 4 x 20 80
oko kumi 20 + 4 24 uꞌun xiko 5 x 20 100
oko uꞌun 20 + 5 25 iñu xiko 6 x 20 120
oko iñu 20 + 6 26 uxa xiko 7 x 20 140
oko uxa 20 + 7 27 una xiko 8 x 20 160
oko una 20 + 8 28 ììn xiko 9 x 20 180
oko ììn 20 + 9 29 uxi xiko 10 x 20 200
oko uxi 20 + 10 30 uxi iin xiko 11 x 20 220
oko uxi iin 20 + 10 31 uxi uvi xiko 12 x 20 240
+1
oko uxi uvi 20 + 10 32 uxi uni xiko 13 x 20 260
+2
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 213
oko uxi uni 20 + 10 33 uxi kumi xiko 14 x 20 280
+3
oko uxi kumi 20 + 10 34 xaꞌun xiko 15 x 20 300
+4
oko xaꞌun 20 + 15 35 xaꞌun iin xiko 16 x 20 320
oko xaꞌun iin 20 + 15 36 xaꞌun uvi xiko 17 x 20 340
+1
oko xaꞌun uvi 20 + 15 37 xaꞌun uni xiko 18 x 20 360
+2
oko xaꞌun uni 20 + 15 38 xaꞌun kumi 19 x 20 380
+3 xiko
oko xaꞌun 20 + 15 39 iin tuvi 1 x 400 400
kumi +4
Na xito vàꞌa yó ndi, tuꞌun ña naní “oko” iin sakán kaꞌyi ña nda
xinakoo ña oko xaꞌun kumí, ta ña káꞌan yó cuarenta ta dasama
kívi ña, yikán kuáxi ña naní “uvi xiko”, ta kixaꞌa tuku yó xíꞌin
ña múltiplos; yikán xítà ña ndusu o ta nakoso ña kú sílaba xi ta
káꞌan ña “xiko”.
Sakúu ndiákua ña kú kuatyi ña kuáꞌan ndaꞌá kuáꞌà xíín
ndiákua naꞌnu ta nakiꞌin taꞌan ña, na yíyo ña kuáxi nùú cuadro
ña 4, ña xàꞌá 21 ta nda 39, ta ña kuali yaꞌvi ña yíyo ndaꞌá itin
xíín ña tyée, ña yóꞌo nakoko kuàꞌá yityí. Ta koto tuku yó núu
mií ña xàtun yóꞌo míi kuáxi ña múltiplos ña oko kixaꞌa 40 ta
nda 380.
Yóꞌo kixaꞌa yó natava yó ña uvi yityí uvi yityí ña oko ta
soꞌo nakóo ña 202 = 20 x 20 = 400, ta ña yóꞌo ndáa yaꞌvi “iin
tuvi” iin sakán nda xáa yó ña “iin titni” ña naní ocho mil, ta
ndiꞌi ndoso ña “iin titni” ta kixaa yó ña “oko titni” ña káꞌan
tuꞌun sáꞌan naní ciento sesenta mil; na natava yó ña “iin tuvi”
nakoko ña kiꞌin yityí xíꞌin ña 1 ta nda 19, sakán ta xinakoo yó
ña cuatrocientos; ña “uvi tuvi” = 800, ña “uni tuvi” = 1200, ña
214 Tutu ñà ndátaxi yityí...
“kumi tuvi” = 1600, iin sakán kuáꞌan ña, ta xinakoo ña “xaꞌun
kumi tuvi” ña ndáa yaꞌvi 7600, sakán távi ña kuáꞌan ña kú 20 x
400 (koó ka ña yóꞌo kuáxi nùú xatun yóꞌo) ka ña távi kuáxi ndi
múltiplo ña 8000 kú ña, ña yóꞌo naní “iin titni”.
Ña yóꞌo un vasa nandoso ini yó xàꞌá ña, ka tuꞌun yóꞌo xíni
ñúꞌú ta kaꞌyi yó ndiákua Tuꞌun Savi na kú: “iin” tyi ña yóꞌo ndáa
yaꞌvi “uno”, “oko” ndáa yaꞌvi “veinte”, “iin tuvi” kú ña ndáa
yaꞌvi “cuatrocientos” ta “iin titni” kú ña ndáa yaꞌvi “ocho mil”.
Ña nakaa yó xíꞌin ña radical “iin tuvi”, ña xiꞌna ka, sakiꞌin
taꞌan yó ña 1 ta kixaa yó ña 39 ta sakán túndia yó ña 439, sakán
ta kixaꞌa yó xíꞌin ña múltiplo 20 ta naxinu yó ña 800, ña naní
“uvi tuvi”, ta ndiꞌi ndoso távi yó kuáꞌan yó xíꞌin ña múltiplos ña
20, ta ndava ndoso yó ta xinakoo yó ña “ocho mil” ña naní Tuꞌun
Savi “iin titni”.
Uni xíni ña tuvi
Tuꞌun Savi Desarrollo Num.
iin tuvi iin 1 x 400 + 1 401
iin tuvi uvi 1 x 400 + 2 402
iin tuvi uni 1 x 400 + 3 403
iin tuvi kumi 1 x 400 + 4 404
iin tuvi uꞌun 1 x 400 + 5 405
iin tuvi iñu 1 x 400 + 6 406
iin tuvi uxa 1 x 400 + 7 407
iin tuvi una 1 x 400 + 8 408
iin tuvi ììn 1 x 400 + 9 409
iin tuvi uxi 1 x 400 + 10 410
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 215
iin tuvi uxi iin (1 x 400) + (10 + 1) 411
iin tuvi uxi uvi (1 x 400) + (10 + 2) 412
iin tuvi uxi uni (1 x 400) + (10 + 3) 413
iin tuvi uxi kumi (1 x 400) + (10 + 4) 414
iin tuvi xaꞌun (1 x 400) + 15 415
iin tuvi xaꞌun iin (1 x 400) + (15 + 1) 416
iin tuvi xaꞌun uvi (1 x 400) + (15 + 2) 417
iin tuvi xaꞌun uni (1 x 400) + (15 + 3) 418
iin tuvi xaꞌun kumi (1 x 400) + (15 + 4) 419
iin tuvi oko (1 x 400) + 20 420
iin tuvi oko iin (1 x 400) + (20 + 1) 421
iin tuvi oko uvi (1 x 400) + (20 + 2) 422
iin tuvi oko uni (1 x 400) + (20 + 3) 423
iin tuvi oko kumi (1 x 400) + (20 + 4) 424
iin tuvi oko uꞌun (1 x 400) + (20 + 5) 425
iin tuvi oko iñu (1 x 400) + (20 + 6) 426
iin tuvi oko uxa (1 x 400) + (20 + 7) 427
iin tuvi oko una (1 x 400) + (20 + 8) 428
iin tuvi oko ììn (1 x 400) + (20 + 9) 429
iin tuvi oko uxi (1 x 400) + (20 + 10) 430
216 Tutu ñà ndátaxi yityí...
iin tuvi oko uxi iin (1 x 400) + (20 + 10 + 1) 431
iin tuvi oko uxi uu (1 x 400) + (20 + 10 + 2) 432
iin tuvi oko uxi uni (1 x 400) + (20 + 10 + 3) 433
iin tuvi oko uxi kumi (1 x 400) + (20 + 10 + 4) 434
iin tuvi oko xaꞌun (1 x 400) + (20 + 15) 435
iin tuvi oko xaꞌun iin (1 x 400) + (20 + 15 + 1) 436
iin tuvi oko xaꞌun uvi (1 x 400) + (20 + 15 + 2) 437
iin tuvi oko xaꞌun uni (1 x 400) + (20 + 15 + 3) 438
iin tuvi oko xaꞌun kumi (1 x 400) + (20 + 15 + 4) 439
iin tuvi uvi xiko (1 x 400) + (2 x 20) 440
iin tuvi uni xiko (1 x 400) + (3 x 20) 460
iin tuvi kumi xiko (1 x 400) + (4 x 20) 480
iin tuvi uꞌun xiko (1 x 400) + (5 x 20) 500
iin tuvi iñu xiko (1 x 400) + (6 x 20) 520
iin tuvi uxa xiko (1 x 400) + (7 x 20) 540
iin tuvi una xiko (1 x 400) + (8 x 20) 560
iin tuvi ììn xiko (1 x 400) + (9 x 20) 580
iin tuvi uxi xiko (1 x 400) + (10 x 20) 600
iin tuvi uxi iin xiko (1 x 400) + (10 + 1 x 20) 620
iin tuvi uxi uvi xiko (1 x 400) + (10 + 2 x 20) 640
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 217
iin tuvi uxi uni xiko (1 x 400) + (10 + 3 x 20) 660
iin tuvi uxi kumi xiko (1 x 400) + (10 + 4 x 20) 680
iin tuvi xaꞌun xiko (1 x 400) + (15 x 20) 700
iin tuvi xaꞌun iin xiko (1 x 400) + (15 + 1 x 20) 720
iin tuvi xaꞌun uvi xiko (1 x 400) + (15 + 2 x 20) 740
iin tuvi xaꞌun uni xiko (1 x 400) + (15 + 3 x 20) 760
iin tuvi xaꞌun kumi xiko (1 x 400) + (15 + 4 x 20) 780
uvi tuvi 2 x 400 800
uvi tuvi uꞌun xiko (2 x 400) + (5 x 20) 900
uvi tuvi uxi xiko (2 x 400) + (10 x 20) 1,000
uvi tuvi xaꞌun xiko (2 x 400) + (15 x 20) 1,100
uni tuvi 3 x 400 1,200
uni tuvi uꞌun xiko (3 x 400) + (5 x 20) 1,300
uni tuvi uxi xiko (3 x 400) + (10 x 20) 1,400
uni tuvi xaꞌun xiko (3 x 400) + (15 x 20) 1,500
kumi tuvi 4 x 400 1,600
kumi tuvi uꞌun xiko (4 x 400) + (5 x 20) 1,700
kumi tuvi uxi xiko (4 x 400) + (10 x 20) 1,800
kumi tuvi xaꞌun xiko (4 x 400) + (15 x 20) 1,900
uꞌun tuvi 5 x 400 2,000
218 Tutu ñà ndátaxi yityí...
uꞌun tuvi uꞌun xiko (5 x 400) + (5 x 20) 2,100
uꞌun tuvi uxi xiko (5 x 400) + (10 x 20) 2,200
uꞌun tuvi xaꞌun xiko (5 x 400) + (15 x 20) 2,300
iñu tuvi 6 x 400 2,400
iñu tuvi uꞌun xiko (6 x 400) + (5 x 20) 2,500
iñu tuvi uxi xiko (6 x 400) + (10 x 20) 2,600
iñu tuvi xaꞌun xiko (6 x 400) + (15 x 20) 2,700
uxa tuvi 7 x 400 2,800
uxa tuvi uꞌun xiko (7 x 400) + (5 x 20) 2,900
uxa tuvi uxi xiko (7 x 400) + (10 x 20) 3,000
uxa tuvi xaꞌun xiko (7 x 400) + (15 x 20) 3,100
una tuvi 8 x 400 3,200
una tuvi uꞌun xiko (8 x 400) + (5 x 20) 3,300
una tuvi uxi xiko (8 x 400) + (10 x 20) 3,400
una tuvi xaꞌun xiko (8 x 400) + (15 x 20) 3,500
ììn tuvi 9 x 400 3,600
ììn tuvi uꞌun xiko (9 x 400) + (5 x 20) 3,700
ììn tuvi uxi xiko (9 x 400) + (10 x 20) 3,800
ììn tuvi xaꞌun xiko (9 x 400) + (15 x 20) 3,900
uxi tuvi 10 x 400 4,000
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 219
uxi tuvi uꞌun xiko (10 x 400) + (5 x 20) 4,100
uxi tuvi uxi xiko (10 x 400) + (10 x 20) 4,200
uxi tuvi xaꞌun xiko (10 x 400) + (15 x 20) 4,300
uxi iin tuvi 10 + 1 x 400 4,400
uxi iin tuvi uꞌun xiko (10 + 1 x 400) + (5 x 20) 4,500
uxi iin tuvi uxi xiko (10 + 1 x 400) + (10 x 20) 4,600
uxi iin tuvi xaꞌun xiko (10 + 1 x 400) + (15 x 20) 4,700
uxi uvi tuvi 10 + 2 x 400 4,800
uxi uvi tuvi uꞌun xiko (10 + 2 x 400) + (5 x 20) 4,900
uxi uvi tuvi uxi xiko (10 + 2 x 400) + (10 x 20) 5,000
uxi uvi tuvi xaꞌun xiko (10 + 2 x 400) + (15 x 20) 5,100
uxi uni tuvi 10 + 3 x 400 5,200
uxi uni tuvi uꞌun xiko (10 + 3 x 400) + (5 x 20) 5,300
uxi uni tuvi uxi xiko (10 + 3 x 400) + (10 x 20) 5,400
uxi uni tuvi xaꞌun xiko (10 + 3 x 400) + (15 x 20) 5,500
uxi kumi tuvi 10 + 4 x 400 5,600
uxi kumi tuvi uꞌun xiko (10 + 4 x 400) + (5 x 20) 5,700
uxi kumi tuvi uxi xiko (10 + 4 x 400) + (10 x 20) 5,800
uxi kumi tuvi xaꞌun xiko (10 + 4 x 400) + (15 x 20) 5,900
xaꞌun tuvi 15 x 400 6,000
220 Tutu ñà ndátaxi yityí...
xaꞌun tuvi uꞌun xiko (15 x 400) + (5 x 20) 6,100
xaꞌun tuvi uxi xiko (15 x 400) + (10 x 20) 6,200
xaꞌun tuvi xaꞌun xiko (15 x 400) + (15 x 20) 6,300
xaꞌun iin tuvi 15 + 1 x 400 6,400
xaꞌun iin tuvi uꞌun xiko (15 + 1 x 400) + (5 x 20) 6,500
xaꞌun iin tuvi uxi xiko (15 + 1 x 400) + (10 x 20) 6,600
xaꞌun iin tuvi xaꞌun xiko (15 + 1 x 400) + (15 x 20) 6,700
xaꞌun uvi tuvi 15 + 2 x 400 6,800
xaꞌun uvi tuvi uꞌun xiko (15 + 2 x 400) + (5 x 20) 6,900
xaꞌun uvi tuvi uxi xiko (15 + 2 x 400) + (10 x 20) 7,000
xaꞌun uvi tuvi xaꞌun xiko (15 + 2 x 400) + (15 x 20) 7,100
xaꞌun uni tuvi 15 + 3 x 400 7,200
xaꞌun uni tuvi uꞌun xiko (15 + 3 x 400) + (5 x 20) 7,300
xaꞌun uni tuvi uxi xiko (15 + 3 x 400) + (10 x 20) 7,400
xaꞌun uni tuvi xaꞌun xiko (15 + 3 x 400) + (15 x 20) 7,500
xaꞌun kumi tuvi 15 + 4 x 400 7,600
xaꞌun kumi tuvi uꞌun xiko (15 + 4 x 400) + (5 x 20) 7,700
xaꞌun kumi tuvi uxi xiko (15 + 4 x 400) + (10 x 20) 7,800
xaꞌun kumi tuvi xaꞌun xiko (15 + 4 x 400) + (15 x 20) 7,900
iin titni 1 x 8,000 8,000
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 221
Núu xàtun nìnù yóꞌo káꞌan ña xàꞌá ña “iin titni” ña ndáa yaꞌvi
ocho mil, ta ña yóꞌo kú ña uni xíni ityí nakoko ña oko: 203 =
20 x 20 x 20 = 20 x 20 = 400 x 20 = 8000. Ta sava ná kuvi
ndakatuꞌún xàꞌá ña yóꞌo ndá tyiñu na ùn vasá káꞌan yó “oko
tuvi” na ni kaꞌyi ña yóꞌo 20 x 400 = 8000, án kùvi tyi ña kaꞌvi
Ñuu Savi kú ña naní sistema vigesimal ta ñakán un vasa kuvi
kixáa yó nda oko, sakúu yityí kuàꞌàn ndikó yó ña xaꞌun kumí
tuvi ta yikán ndasama kívi ña, “iin titni”; na xaa ña kaꞌvi tuꞌun
sáꞌan, un vasá kuvi káꞌan yó 10 x 100 ka un vasa yó vàꞌa ña,
xatá ña yóꞌo kuáxi ña káꞌan yó naní “mil” sakán tu yíyo ña kaꞌvi
yó Tuꞌun Savi.
Na nakáa yó sakuaꞌa yó ña naní “iin titni”, xíni ñúꞌú ña kiꞌin
yó iin ityí sakán kuàꞌàn yó ta nda tánda yó ña múltiplos; ta na
kixaa yó ña naní “iin tuvi” ta na tyinú yó iin tuꞌun ña káꞌan
“yoso”, ña yóꞌo kuni káꞌan núu sava Tuꞌun Savi ña káꞌan tuꞌun
sáꞌa kú más, sava Tuꞌun Savi káꞌan xíꞌin ña “yodo” án “yozo” iin
na yíyo ña yóso núu tutu Vocabulario ni kaꞌyi Fray Francisco de
Alvarado.
Kumí xíni ña iin titni
Tuꞌun Savi Desarrollo Núm.
iin titni iin (1 x 8,000) + 1 8,001
iin titni uvi (1 x 8,000) + 2 8,002
iin titni uni (1 x 8,000) + 3 8,003
iin titni kumi (1 x 8,000) + 4 8,004
iin titni uꞌun (1 x 8,000) + 5 8,005
iin titni iñu (1 x 8,000) + 6 8,006
iin titni uxa (1 x 8,000) + 7 8,007
222 Tutu ñà ndátaxi yityí...
iin titni una (1 x 8,000) + 8 8,008
iin titni ììn (1 x 8,000) + 9 8,009
iin titni uxi (1 x 8,000) + 10 8,010
iin titni uxi iin (1 x 8,000) + (10 + 1) 8,011
iin titni uxi uvi (1 x 8,000) + (10 + 2) 8,012
iin titni uxi uni (1 x 8,000) + (10 + 3) 8,013
iin titni uxi kumi (1 x 8,000) + (10 + 4) 8,014
iin titni xaꞌun (1 x 8,000) + 15 8,015
iin titni xaꞌun iin (1 x 8,000) + (15 + 1) 8,016
iin titni xaꞌun uvi (1 x 8,000) + (15 + 2) 8,017
iin titni xaꞌun uni (1 x 8,000) + (15 + 3) 8,018
iin titni xaꞌun kumi (1 x 8,000) + (15 + 4) 8,019
iin titni oko (1 x 8,000) + 20 8,020
iin titni uvi xiko (1 x 8,000) + (2 x 20) 8,040
iin titni uni xiko (1 x 8,000) + (3 x 20) 8,060
iin titni kumi xiko (1 x 8,000) + (4 x 20) 8,080
iin titni uꞌun xiko (1 x 8,000) + (5 x 20) 8,100
iin titni iñu xiko (1 x 8,000) + (6 x 20) 8,120
iin titni uxa xiko (1 x 8,000) + (7 x 20) 8,140
iin titni una xiko (1 x 8,000) + (8 x 20) 8,160
iin titni ììn xiko (1 x 8,000) + (9 x 20) 8,180
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 223
iin titni uxi xiko (1 x 8,000) + (10 x 20) 8,200
iin titni uxi iin xiko (1 x 8,000) + (10 + 1 x 20) 8,220
iin titni uxi uvi xiko (1 x 8,000) + (10 + 2 x 20) 8,240
iin titni uxi uni xiko (1 x 8,000) + (10 + 3 x 20) 8,260
iin titni uxi kumi xiko (1 x 8,000) + (10 + 4 x 20) 8,280
iin titni xaꞌun xiko (1 x 8,000) + (15 x 20) 8,300
iin titni xaꞌun iin xiko (1 x 8,000) + (15 + 1 x 20) 8,320
iin titni xaꞌun uvi xiko (1 x 8,000) + (15 + 2 x 20) 8,340
iin titni xaꞌun uni xiko (1 x 8,000) + (15 + 3 x 20) 8,360
iin titni xaꞌun kumi xiko (1 x 8,000) + (15 + 4 x 20) 8,380
iin titni yoso iin tuvi (1 x 8,000) + (1 x 400) 8,400
iin titni yoso uvi tuvi (1 x 8,000) + (2 x 400) 8,800
iin titni yoso uni tuvi (1 x 8,000) + (3 x 400) 9,200
iin titni yoso kumi tuvi (1 x 8,000) + (4 x 400) 9,600
iin titni yoso uꞌun tuvi (1 x 8,000) + (5 x 400) 10,000
iin titni yoso iñu tuvi (1 x 8,000) + (6 x 400) 10,400
iin titni yoso uxa tuvi (1 x 8,000) + (7 x 400) 10,800
iin titni yoso una tuvi (1 x 8,000) + (8 x 400) 11,200
iin titni yoso ììn tuvi (1 x 8,000) + (9 x 400) 11,600
iin titni yoso uxi tuvi (1 x 8,000) + (10 x 400) 12,000
iin titni yoso uxi iin tuvi (1 x 8,000) + (10 + 1 x 400) 12,400
224 Tutu ñà ndátaxi yityí...
iin titni yoso uxi uvi tuvi (1 x 8,000) + (10 + 2 x 400) 12,800
iin titni yoso uxi uni tuvi (1 x 8,000) + (10 + 3 x 400) 13,200
iin titni yoso uxi kumi tuvi (1 x 8,000) + (10 + 4 x 400) 13,600
iin titni yoso xaꞌun tuvi (1 x 8,000) + (15 x 400) 14,000
iin titni yoso xaꞌun iin tuvi (1 x 8,000) + (15 + 1 x 400) 14,400
iin titni yoso xaꞌun uvi tuvi (1 x 8,000) + (15 + 2 x 400) 14,800
iin titni yoso xaꞌun uni tuvi (1 x 8,000) + (15 + 3 x 400) 15,200
iin titni yoso xaꞌun kumi tuvi (1 x 8,000) + (15 + 4 x 400) 15,600
uvi titni 2 x 8,000 16,000
Ña nakoso xàꞌá ña kú múltiplos ña “uvi tyityí ocho mil”, ta kanu
ka múltiplos ña “iin tuvi” (ña ndava ndoso ña) iin sakán nda
kixaa yó ña 160,000 ña naní “oko titni”; ta iin sakán távi yó
xíꞌin ña káꞌan yó naní “yoso” maꞌñi ña “uvi titni” xíꞌin “iin tuvi”.
Uꞌun xíni ña iin titni yoso iin tuvi
Tuꞌun Savi Desarrollo Núm.
uvi titni yoso iin tuvi (2 x 8,000) + (1 x 400) 16,400
uvi titni yoso uni tuvi (2 x 8,000) + (3 x 400) 17,200
uvi titni yoso uꞌun tuvi (2 x 8,000) + (5 x 400) 18,000
uvi titni yoso uxa tuvi (2 x 8,000) + (7 x 400) 18,800
uvi titni yoso ììn tuvi (2 x 8,000) + (9 x 400) 19,600
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 225
uvi titni yoso uxi iin tuvi (2 x 8,000) + (10 + 1 x 400) 20,400
uvi titni yoso uxi uni tuvi (2 x 8,000) + (10 + 3 x 400) 21,200
uvi titni yoso xaꞌun tuvi (2 x 8,000) + (15 x 400) 22,000
uvi titni yoso xaꞌun uvi tuvi (2 x 8,000) + (15 + 2 x 400) 22,800
uvi titni yoso xaꞌun kumi tuvi (2 x 8,000) + (15 + 4 x 400) 23,600
uni titni 3 x 8,000 24,000
uni titni yoso uvi tuvi (3 x 8,000) + (2 x 400) 24,800
uni titni yoso kumi tuvi (3 x 8,000) + (4 x 400) 25,600
uni titni yoso iñu tuvi (3 x 8,000) + (6 x 400) 26,400
uni titni yoso una tuvi (3 x 8,000) + (8 x 400) 27,200
uni titni yoso uxi tuvi (3 x 8,000) + (10 x 400) 28,000
uni titni yoso uxi uvi tuvi (3 x 8,000) + (10 + 2 x 400) 28,800
uni titni yoso uxi kumi tuvi (3 x 8,000) + (10 + 4 x 400) 29,600
uni titni yoso xaꞌun iin tuvi (3 x 8,000) + (15 + 1 x 400) 30,400
uni titni yoso xaꞌun uni tuvi (3 x 8,000) + (15 + 3 x 400) 31,200
uni titni yoso xaꞌun kumi tuvi (3 x 8,000) + (15 + 4 x 400) 31,600
kumi titni 4 x 8,000 32,000
kumi titni yoso uꞌun tuvi (4 x 8,000) + (5 x 400) 34,000
226 Tutu ñà ndátaxi yityí...
kumi titni yoso uxi tuvi (4 x 8,000) + (10 x 400) 36,000
kumi titni yoso xaꞌun tuvi (4 x 8,000) + (15 x 400) 38,000
uꞌun titni 5 x 8,000 40,000
uꞌun titni yoso kumi tuvi (5 x 8,000) + (4 x 400) 41,600
uꞌun titni yoso una tuvi (5 x 8,000) + (8 x 400) 43,200
uꞌun titni yoso uxi uvi tuvi (5 x 8,000) + (10 + 2 x 400) 44,800
uꞌun titni yoso xaꞌun iin tuvi (5 x 8,000) + (15 + 1 x 400) 46,400
iñu titni 6 x 8,000 48,000
Núu xàtun kuáxi yoꞌó ni káꞌyi ña naní múltiplos ña 8000 nda
tánda ña 160,000. Na kú:
Iñu xíni ña oko titni
Tuꞌun Savi Desarrollo Núm.
uxa titni 7 x 8,000 56,000
una titni 8 x 8,000 64,000
ììn titni 9 x 8,000 72,000
uxi titni 10 x 8,000 80,000
uxi iin titni 10 + 1 x 8,000 88,000
uxi uvi titni 10 + 2 x 8,000 96,000
ñà kuvi kàꞌyì Tuꞌun Savi 227
uxi uni titni 10 + 3 x 8,000 104,000
uxi kumi titni 10 + 4 x 8,000 112,000
xaꞌun titni 15 x 8,000 120,000
xaꞌun iin titni 15 + 1 x 8,000 128,000
xaꞌun uvi titni 15 + 2 x 8,000 136,000
xaꞌun uni titni 15 + 3 x 8,000 144,000
xaꞌun kumi 15 + 4 x 8,000 152,000
oko titni 1 x 20 x 8,000 160,000
Nuú xàtun ndiꞌi ndoso yóꞌo kixaa yó ña “oko titni” ña ndáa yaꞌvi
160,000; ña yóꞌo kuni katyi ña xe xaa yó ña cuarta potencia ña
oko: 204 = 20 x 20 x 20 x 20 = 160,000. Ña távi kuáxi kaꞌyi yó
ña “oko titni” ta kixaa yó ña “iin tuvi titni” ña naní 3,200,000
(tres millones doscientos mil) ta sakán kuáxi ña iin tuvi titni ta
kixaa yó ña 64,000,000 (sesenta y cuatro millones) ña kuni káꞌan
Tuꞌun Savi naní: iin titni titni. Ña yóꞌo kú ña káꞌan kuatyi xíꞌin
sakúu na kusíi ñini sakuaꞌa ndiakua.
228 Tutu ñà ndátaxi yityí...
Tutu ñà ndátaxi yityí ñà kuvi kà'yì Tu'un Savi se terminó de imprimir
en los talleres de Navegantes de la Comunicación Gráfica S. A. de C. V.,
en Antiguo Camino a Cuernavaca No. 14 San Miguel Topilejo, Tlalpan, C.P.
14500, Ciudad de México, en el mes de febrero de 2022. En esta edición se
utilizó papel cultural de 90 g para los interiores y cartulina couché mate
de 250 g para los forros. Las familias que se utilizaron para la formación
fueron Charis SIL, Montserrat y Soberana Titular.