NUR JACH’A YATIQAÑA UTA
AYMARA YATXATAWI
Suti lanti                                         Pronombres personales
Naya    yo                           Nanäka        Nosotros (excluyente)
Juma    tú                           Jumanaka      Ustedes
Jupa    él o ella                    Jupanaka       Ellos o ellas
Jiwasa nosotros/a (Incluyente)       Jiwasanaka    Todos nosotros/as (Incluyente)
Arsuyaña                                             Conjugar
                        Jichha pacha                 Tiempo presente/pasado
               Jis siri             Jiskhiri                 Jan siri
               -ta                  -tti                     janiw -ktti
               -ta                  -tati                    janiw -ktati
               -i/u                 -iti/uti                 janiw -kiti
               -tan                 -tanti                   janiw -ktanti
              Anataña             jikisiña        arsuña
   Jis siri                         Jiskhiri                      Jan siri
 Nayax anatta                    Nayax anattti               Nayax janiw anatktti
 Jumax anatta                    Jumax anattati              Jumax janiw anatktati
 Jupax anati                     Jupax anatiti               Jupax janiw anatkiti
 Jiwasax anattan                 Jiwasax anattanti           Jiwasax janiw anatktanti
II. T’AQA
            KUNA
            ¿QUÉ?
1. Yatiqa.
                            KUNASA
                            ¿QUÉ ES?
1. ARU   Vocabulario
 Amtayir panka         Agenda           Urpu            Nube
 Chililiri             Celular          Khunu           Nieve
 Chiqachiri            Regla            Thaya           Frío
 Laphi                 Hoja             Wayra           Viento
 Tiwana - kumpurilla   Mesa             Chhullunkhaya   Hielo
 Panka                 Libro            Qullu           Cerro
 Qillqañ pirqa         Pizarrón         Pampa           Planicie
 Q’ipi                 Bulto, mochila   Jawira          Río
 Qunuña                Asiento          Thakhi          Camino
 Qillqañ panka         Cuaderno         Uta             Casa
 Wayaqa                Cartera          Quqa            Árbol
 Tinta qillqaña        Bolígrafo        Qala            Piedra
 Warawara              Estrellas        Ch’umi          Malesa,Bosque
 Willka (inti)         Sol              Wichhu          Paja
 Phaxsi                Luna             Uma             Agua
 Punku                 Puerta
2. ARUSKIPAWI Diálogo
A. Kunas akax?                                   A. ¿Qué es esto?
B. Ukax mä phiskhuñawa.                          B. Esto es un borrador.
A. Kunas ukax?                                   A. ¿Qué es eso?
B. Akax mä arichiriwa.                           B. Esto es un tajador.
A. Kunas khayax?                                 A. ¿Qué es aquello?
B. Khayax mä atamiriwa.                          B. Aquello es una computadora.
A. Kunas khayax?
B. Khayax………………
1. CHIQA ARU Gramática
2.1 Arkir aru sufijos
- sa, -xa     Sufijos oracionales de pregunta
- xa, -wa     Sufijos oracionales de respuesta
2.2.   Sutilanti   Pronombre interrogativo
Kuna Pronombre interrogativo (qué o cuál)
4. QILLQAÑA Ejercicios
4.1 ARUSKIPAWI Diálogo
4.1.1. Sapa Aruskipaw aynachkam qillqt’añani   Ecribamos diálogos
a)
…………………………………..                    …………………………………………
…………………………………..                    …………………………………………
…………………………………..                    …………………………………………
…………………………………..                    ……………………………………......
…………………………………..                    ………………………………………..
…………………………………..                    …………………………………………
b)
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
c)
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
…………………………………..                 …………………………………..
4.1.2. Aka jamuqanak uñxatas jaysañani Respondamos de acuerdos a las
imágenes.
A. Sonia, kunas akax?                   A. Kunas ukax?
B. Ukax …………………
                                        B. Ukax …….…………
A. Kunas ukax?                          A. Kunas akax?
B. Ukax …….……………                        B. Ukax …….………..
A. Kunas ukax?                          A. Kunas akax?
B. Ukax …….……………                        B. Ukax …….…………
A. Kunas ukax?                          A. Kunas khayax?
B. Ukax …….……………                        B. Khayax .….…………
A. Kunas khayax?                        A. Kunas khayax?
B. Khayax …….………..…                     B. Khayax …….…….…
2. Yatiqa
                              KUNAMPISA
                              ¿CON QUÉ?
1. ARU    Vocabulario
1.1. Aruchir aru    Verbos
    Ullaña /uñaña       Leer               Uñch’ukiña           Mirar
    Qillqaña            Escribir           Parlaña /arsuña      Hablar
    Lup’iña             Pensar             Apsuña               Sacar
    Irnaqaña            Trabajar           Uñjaña               Ver, cuidar
    Laruña              Reír               Uñch’ukiña           Mirar detenidamente
    Jachaña             Llorar             Ikiña                Dormir
    Anataña             Jugar              Kallaña              Llevar (entre varios)
    Qunuña              Sentarse           Ichuña               Llevar en los brazos
2. ARUSKIPAWI       Diálogo
A. Kunampis jumax kart qillqta?       A. ¿Tú con qué escribes la carta?
B. Nayax lapisampiw kart qillqta.     B. Yo escribo con lápiz la carta.
A. Kunampis nayax kart qillqta?       A. ¿Yo con qué escribo la carta?
B. Jumax lapisampiw kart qillqta.     B. Tú escribes con lápiz la carta.
A. Kunampis jupax kart qillqi?        A. ¿Él con qué escribe la carta?
B. Jupax lapisampiw kart qillqi.      B. Él escribe con lápiz la carta.
A. Kunampis jiwasax kart qillqtan?    A. ¿Con qué escribimos la carta?
B. Jiwasax lapisampiw kart qillqtan   B. Escribimos con lápiz la carta.
   3. CHIQA ARU Gramática
3.1. Arkir aru               sufijos
   -mpi                      Sufijo instrumentativo (con)
   -xa                       Sufijo enfático
   -sa                       Sufijo interrogativo (¿?)
   -aña, -iña, -uña          Verbo infinitivo del aimara
3.2. Sutilanti Pronombre interrogativo
   Kunampisa                 Pronombre interrogativo (con qué)
3.3. Arsuyaña                Conjugar
                           Jichha pacha Tiempo presente/pasado
                Jis siri          Jiskhiri                  Jan siri
                -ta               -tti                      janiw      -ktti
                -ta               -tati                      janiw       -ktati
                -i/u              -iti/uti                   janiw      -kiti
                -tan              -tanti                     janiw       -ktanti
4. QILLQAÑA                  Ejercicios
4.1. ARUSKIPAWI              Diálogo
4.1.1. Aka jamuqanak uñxatas jaysañani             Respondamos a las preguntas
 A. Kunampis jumax aymar qillqta?
 B….……………………qillqta.
 A. Kunampis jupax aymar qillqi?
 B ………………………………qillqi.
 A. Kunampis jiwasax aymar qillqtan?
 B ………….………….………qillqtan.
 A. Kunampis jupax anati?
 B ………………………………anati.
4. Arsu Expresiones
4.1. Jis siri / jiskhiri / jan siri      Forma afirmativa, interrogativa y negativa
                                      Umaña Tomar, beber
             Jis siri                          Jiskhiri                        Jan siri
 Nayax junt’um umta                   Nayax junt’um umtti          Nayax janiw junt’um umktti
 Jumax junt’um umta                   Jumax junt’um umtati         Jumax janiw junt’um umktati
 Jupax junt’um umi                    Jupax junt’um umiti          Jupax janiw junt’um umkiti
 Jiwasax junt’um umtan                Jiwasax junt’um umtanti      Jiwasax janiw junt’um umktanti
4.2. Arsuyañani Conjuguemos
                              Ullaña Leer
         Jis siri                   Jiskhiri        Jan siri
……………………………              ……………………………….           …………………………
……………………………… ……………………………….. …………………………
……………………………… ……………………………….. …………………………
……………………………… ……………………………….. …………………………
                               Laruña     reir
         Jis siri                   Jiskhiri        Jan siri
……………………………… ……………………………….. …………………………
……………………………… ……………………………….. …………………………
……………………………… ……………………………….. …………………………
……………………………… ……………………………….. …………………………
                         Irnaqaña    trabajar
         Jis siri                   Jiskhiri        Jan siri
……………………………… ……………………………….. …………………………
……………………………… ……………………………….. …………………………
……………………………… ……………………………….. …………………………
……………………………… ……………………………….. …………………………
     4. Yatiqa
                                    KUNARUSA
                                        ¿A QUÉ?
1. ARU                        Vocabulario
      Saraña                   Ir, viajar             Makhataña       Subir
      Saraqaña /maqaña         Bajar                  Puriña          Llegar, arribar
      Sarnaqaña                Caminar, pasear        Jutaña          Venir
      Mantaña                  Entrar                 Kutiña          Volver
      Mistuña                  Salir, egresar         T’ijuña         Correr
2. ARUSKIPAWI                 Diálogo
a)
A. Kunarus jumax utar sarta?        A. ¿A qué vas a la casa?
B. Nayax ikiriw utar sarta.         B. Voy a dormir a la casa.
A. Kunarus jupax utar sari?         A. ¿A qué va a la casa?
B. Jupax ikiriw utar sari.          B. Va a la casa a dormir.
A. Kunarus jiwasax utar sartan? A. ¿A qué vamos a la casa?
B. Jiwasax ikiriw utar sartan       B. Nosotros vamos a dormir a la casa.
b)
A. Kunarus jumax utar saräta?      A. ¿A qué irás a la casa?
B. Nayax ikiriw utar sarä.         B. Iré a dormir a la casa.
A. Kunarus jupax utar sarani?      A. ¿A qué irá a la casa?
B. Jupax ikiriw utar sarani.       B. Irá a la casa a dormir.
A. Kunarus jiwasax utar sarañani?A. ¿A qué iremos a la casa?
B. Jiwasax ikiriw utar sarañani. B. Iremos a dormir a la casa.
2. CHIQA ARU       Gramática
2.1 Arkayir aru    sufijos
-ru    Sufijo locativo (a, hacia, a la) pregunta
-iri   Sufijo locativo (a) respuesta
2.2. Arsuyaña Conjugaciones
                          Qhipa pacha Tiempo futuro
       Jis siri                     Jiskhiri                     Jan siri
       -ä(-ï,-ü)                   -äti (-ïti,-üti)              janiw      -käti
       -äta (-ïta,-üta)            -ätati (-ïtati,-ütati)       janiw       -kätati
       -ani(-ini-uni)              -aniti (-initi, -uniti)      janiw       -kaniti
       -añani(-iñani,-uñani)       -añaniti (-iñaniti,-         janiw       -kañaniti
                                   uñaniti)
3. QILLQAÑA Ejercicios
3.1. ARUSKIPAWI Diálogo
3.1.1. Aka jiskt’anakar jaysañani         Respondamos a las preguntas
A. Kunarus jumax utar saräta?
B. …………………………………..……. sarä
A. Kunarus jupax utar sarani?
B. …………………………………..…… sarani.
A. Kunarus jiwasax yatiñ utar sarañani?
B. …………………………………..……sarañani.
A. Kunarus jumax qhatur saräta?
B ………………………………sarä.
A. Kunarus jupax qhatur sarani?
B ………………………………sarani.
   4. Aru     Expresiones
   4.1. Jis siri / jiskhiri / jan siri   Forma afirmativa, interogativa y negativa
                                  QHIPA PACHA Tiempo futuro
                                 Yatiqaña    aprender
            Jis siri                        Jiskhiri                          Jan siri
Nayax Yatiqä                     Nayax Yatiqäti                   Nayax Yatiqkäti
Jumax Yatiqäta                   Jumax Yatiqätati                 Jumax Yatiqkätati
Jupax Yatiqani                   Jupax Yatiqaniti                 Jupax janiw Yatiqkaniti
Jiwasax Yatiqañani               Jiwasax Yatiqañaniti             Jiwasax janiw Yatiqkañaniti
   4.2. Arsuyañani Conjuguemos
                               QHIPA PACHA Tiempo futuro
                                    Jutaña venir
        Jis siri                         Jiskhiri                     Jan siri
    …………………………                       ……………………………                  ……………………………
    …………………………                       ……………………………                  ……………………………
    …………………………                       ……………………………                  ……………………………
    …………………………                       ……………………………                  ……………………………
                                 QHIPA PACHA           Tiempo futuro
                                      Kutiña            volver
                Jis siri                     Jiskhiri                      Jan siri
    …………………………                       ……………………………                  ……………………………
    …………………………                       ……………………………                  ……………………………
    …………………………                       ……………………………                  ……………………………
    …………………………                       ……………………………                  ……………………………
               QHIPA PACHA     Tiempo futuro
                     Mistuña    salir
    Jis siri              Jiskhiri                Jan siri
……………………………… ……………………………….. ………………………………..
……………………………… ……………………………….. ………………………………..
……………………………… ……………………………….. ………………………………..
……………………………… ……………………………….. ………………………………..
               QHIPA PACHA     Tiempo futuro
                    T’ijuña    correr
    Jis siri            Jiskhiri               Jan siri
…………………………       ……………………………              ……………………………
…………………………       ……………………………              ……………………………
…………………………       ……………………………              ……………………………
…………………………       ……………………………              ……………………………
               QHIPA PACHA     Tiempo futuro
                    T’ijuña     correr
    Jis siri            Jiskhiri               Jan siri
…………………………       ……………………………              ……………………………
…………………………       ……………………………              ……………………………
…………………………       ……………………………              ……………………………
…………………………       ……………………………              ……………………………
   5. Yatiqa
                      KUNATAKISA
                       ¿PARA QUÉ?
1. ARU Vocabulario
  Yatiqaña        Aprender                   Uskusiña       Ponerse
  Arsuña          Hablar                     Isisiña        Vestirse
  Irnaqaña        Trabajar                   Waxt’aña       Regalar, obsequiar
  Qillqaña        Escribir                   Imaña          Guardar
  Alaña           Comprar                    Thuqhuña       Bailar
  Aljaña          Vender                     Turkaña        Intercambiar
2. ARUSKIPAWI Diálogo
A. Kunatakis jumax aymar yatiqta?      A. ¿Para qué aprendes aimara?
B. Nayax parlañatakiw aymar yatiqta.   B. Aprendo aimara para hablar.
A. Kunatakis nayax aymar yatiqta?      A. ¿Para qué aprendo aimara?
B. Jumax parlañatakiw aymar yatiqta.   B. Aprendes aimara para hablar.
A. Kunatakis jupax aymar yatiqi?       A. ¿Para qué aprende aimara?
B. Jupax parlañatakiw aymar yatiqi.    B. Aprende aimara para hablar.
A. Kunatakis jiwasax aymar yatiqtan?   A. ¿Para qué aprendemos aimara?
B. Jiwasax arsuñatakiw aymar yatiqtan. B. Aprendemos aimara para hablar.
3. CHIQA ARU Gramática
3.1 Arkir aru sufijos
-taki                 Sufijo destinativo (para)
3.2. Sañanaka Ejemplos
Kunataki          Para qué
Manq’añataki      Para comer
4. QILLQAÑA Ejercicios
4.1. ARUSKIPAWI Diálogo
2.1.1. .Aka jiskt’anakar jaysañani Respondamos a las preguntas
 A. Kunatakis jumax t’ant’ alta?
 B. ………………………….………………alta.
 A. Kunatakis jupax ch’uq ali?
 B. ………………………….………………ali.
 A. Kunatakis jupax aymar yatiqi?
 B. ………………………….………………yatiqi.
 A. Kunatakis jiwasax aymar yatiqtan?
 B. ………….………….………………yatiqtan.
 A. Kunatakis jiwasax thuqhtan?
 B. ………….………….………………thuqhtan.
4.2. Arsu       Expresiones
4.2.1. Jis siri / jiskhiri / jan siri    Tiempo futuro Forma afirmativa, interogativa y
negativa
                                        QHIPA PACHA Tiempo futuro
                                          Umaña      tomar, beber
              Jis siri                          Jiskhiri                         Jan siri
   Nayax antä                           Nayax junt’um umäti         Nayax janiw junt’um umkäti
   Jumax junt’um umäta                  Jumax junt’um umätati       Jumax janiw junt’um umkätati
   Jupax junt’um umani                  Jupax junt’um umaniti       Jupax janiw junt’um umkaniti
   Jiwasax junt’um umañani              Jiwasax junt’um             Jiwasax janiw junt’um
                                        umañaniti                   umkañaniti
                               QHIPA PACHA Tiempo futuro
                                 Uskusiña Ponerse
            Jis siri                         Jiskhiri                    Jan siri
 …………………………                       ……………………………                   ……………………………
 …………………………                       ……………………………                   ……………………………
 …………………………                       ……………………………                   ……………………………
 …………………………                       ……………………………                   ……………………………
               QHIPA PACHA Tiempo futuro
                   Waxt’aña          Invitar
    Jis siri              Jiskhiri                 Jan siri
…………………………      ……………………………                    ……………………………
…………………………      ……………………………                    ……………………………
…………………………      ……………………………                    ……………………………
…………………………      ……………………………                    ……………………………
               QHIPA PACHA Tiempo futuro
                Isisiña     vestirse
    Jis siri              Jiskhiri                 Jan siri
…………………………      ……………………………                    ……………………………
…………………………      ……………………………                    ……………………………
…………………………      ……………………………                    ……………………………
…………………………      ……………………………                    ……………………………
               QHIPA PACHA Tiempo futuro
                     T’ijuña correr
    Jis siri              Jiskhiri                 Jan siri
…………………………      ……………………………                    ……………………………
…………………………      ……………………………                    ……………………………
…………………………      ……………………………                    ……………………………
…………………………      ……………………………                    ……………………………
Arunchirinaka
Anataña = jugar         Sawuña = tejer, en telar     qamaña = vivir
Armt’aña = olvidar      Amuyaña = pensar             Atiña = poder
Art’aña = gritar        Apsuña = sacar               Apaqaña = quitar, bajar
Awatiña = pastear       Churaña = dar                Ist’aña = escuchar
Chhaqaña = perder       Samaraña = descansar         Qallt’aña = comenzar
Irnaqaña = trabajar     Samkaña = soñar              Ullaña = leer
Jachaña = llorar        Ch’ukuña = coser             Ajlliña = escoger
Jamp’atiña = besar      Ikiña = dormir               Laruña = reir
Jariña = lavar          P’ataña = morder             Khuyuña = silbar
Jawsaña = llamar        Jalaña = correr, volar       Irpaña = guiar
Jiwaña = morir          Ch’allaña = libar, brindar   Yanapaña = ayudar
Mantaña = entrar        Mistuña = salir              Alaña = comprar
Manq’aña = comer        Umaña = beber, tomar         Yatiqaña = aprender
Mayiña = pedir          Kutiña = volver              Aljaña = vender
Munaña = querer,        amar Thuquña = bailar        Jikisiña = encontrarse
Phuqaña = llenar        Qillqaña = escribir          Tukuña = terminar
Phusaña = soplar        Amukt’aña = callar           Qunt’aña = sentarse
Saña = decir            Luraña = hacer               Yatichaña = enseñar
Saraña = ir             Jutaña = venir               Yatiña = saber
Sataña, = sembrar       Apaniña = traer              Apaña = llevar
Sayt’aña = pararse      P’akiña = quebrar, romper    Jakhuña = contar (número)
Tupuña = medir          Waraña = verter líquido      Katuña = agarrar
Uñjaña = ver, mirar     Jaqsuña = expulsar, echar    Jaquña = tirar, botar
Jiskt’aña = preguntar   Thuqhuña = bailar            Irnaqaña = trabajar