[go: up one dir, main page]
İçeriğe atla

Bitlis

Kontrol Edilmiş
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bu sayfa Bitlis ilinin şehir merkezini anlatmaktadır. İl için Bitlis (il) sayfasına bakınız.
Bitlis
Şehir
Bitlis'in Türkiye'deki konumu
Bitlis'in Türkiye'deki konumu
ÜlkeTürkiye
BölgeDoğu Anadolu Bölgesi
İlBitlis
İdare
 • Belediye başkanıNesrullah Tanğlay (AK Parti)
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu
13000
Alan kodu434
Plaka kodu13
Bitlis

Bitlis (Osmanlıca: بدليس Bidlis[1] Kürtçe: Bedlîs, Ermenice: Բաղեշ Bağeş veya Bağağeş), Bitlis ilinin merkezi olan şehirdir. Merkez ilçeye bağlı üç bucak vardır. Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan Bitlis'i, güneyden Siirt, batıdan Muş, kuzeyden Ağrı illeri ve doğudan Van Gölü çevreler. Bitlis, Kaleleri ve İslam eserleriyle önemli bir ildir. Bitlis merkez ilçe Sosyo-ekonomik gelişmişlik indeksinde Türkiye genelinde 359, il genelinde 1. sıradadır.[2]

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerleşimin kuruluşu kesin olarak bilinmemektedir. Bitlis şehrinde yerleşimin Bitlis Kalesi'nin inşasıyla birlikte başladığı değerlendirilmektedir. Kalenin, Büyük İskender'in komutanı Badlis tarafından MÖ 312 tarihinde inşa ettirildiği ve adına ithafen yerleşime adının verildiği rivayet edilmektedir. Evliya Çelebi'de kale adını "İskenderi Bedlis" olarak tanımlamış ve bu adın İskender ve Bedlis adında komutanından geldiğini ifade etmiştir.[3] İskender'in ölümünde sonra Selefkiler'in hakimiyetinde kalmıştır. Sasani-Roma mücadelesinde sınır hattındaki konumuyla sık sık el değiştirmiş, Roma hakimiyetindeyken 395 yılında yaşanan bölünmeyle Doğu Roma hakimiyetinde kalmıştır. 641 yılında İyaz bin Ganm komutasındaki Râşidîn Halifeliği kuvvetlerince ele geçirilmiştir. Bundan sonraki süreçte Bizans-Arap çekişmesine sahne olan yerleşim Muhammed bin Mervân komutasındaki Emevi kuvvetlerince ele geçirilmiştir. Emeviler'in devamında Abbâsîler ve Abbasiler'in zayıflaması müteakibinde Hamdânîler ve sonrasında Mervânîler'in hakimiyetine girmiştir. 11. yüzyıl ortalarından itibaren Selçuklu akınlarına uğrayan yerleşim 1085 yılı Mayıs ayında Fahrüddevlet Şah tarafından Selçuklu hakimiyetine katılmıştır. Selçuklu idaresine girilmesiyle Dilmaçoğlu Mehmed Bey'e ikta olarak verilmiş ve Dilmaçoğulları Beyliğinin merkezi olmuştur. Dilmaçoğulları'ın zayıflamasıyla Ahlatşahlar, Artuklular ve yeniden Ahlatşahlar egemenliğinden sonra Bitliş şehri 1207 yılında Eyyûbîler'in hakimiyetine geçmiştir. 1229 yılında Harezmşah hükümdarı Celâleddin Harezmşah Doğu Anadolu'da ilerlemeye başlamış ancak 1230 yılında Yassıçemen Muharebesinden galip çıkan Anadolu Selçukluları Bitlis'i ele geçirmiştir. 1231 yılında Moğollar şehri ele geçirerek kalesini yıkmış ancak ertesi yıl Anadolu Selçuklular'ı yeniden şehri ele geçirerek kaleyi de tamir etmiştir. 14. yüzyılda Şerefoğulları ailesinin idaresindeki şehir Karakoyunlular, 1467 yılında da Akkoyunlular'ın hakimiyetine girmiştir. Akkoyunlular'dan sonra Safevi hakimiyetine giren yerleşim 1514 yılındaki Çaldıran Muharebesi'nden sonra Bitlis emiri Osmanlılar'a tabi olmuştur.[4]

Osmanlı idaresine girmesiyle Diyarbakır Eyaleti'nin Bitlis sancağının merkezi olan şehir hükümet sisteminde Şerefhanoğullarına bırakılmıştır. Ancak Bitlis hakiminin Safeviler'e tabi olması sonrasında Irakeyn Seferi esnasında Ulama Paşa tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır. 1535 tarihinden sonra hükümet statüsü kaldırılarak normal sancak statüsünde ele alınmış ve sonrasında da Van Eyaletine bağlanmıştır.[4] 16. yüzyıl sonlarına doğru Şerefhanoğulları ailesinin tekrar Osmanlı hakimiyetini tanımasıyla Bitlis şehri hükümet (ocaklık) statüsünde Şerefhanoğulları ailesinden beyler tarafından yönetilmeye başlamıştır.[5] Bitlis'te ilk tahrir 1540 yılında yapılmış olup buna göre şehir 16'sı Gayrimüslim ve 10'u Müslüman olmak üzere toplam 26 mahalleden oluşmaktadır. Buna göre bu tarihte şehirde tahmini olarak 5.620'sı Gayrimüslim ve 1.410'u Müslüman olmak üzere toplam 7.030 kişi yaşamaktadır.[6] Evliya Çelebi, Seyahatnamesi'nde Bitlis'in hükümet statüsünde olduğunu ve bu dönemde Bitlis hakimi olan Abdal bin Ziyaed-din ile görüştüğünü belirtirken Bitlis şehrinde kale içinde 300 ev, aşağı kalede çarşı, bedesten ve pazara ilave birkaç yüz ev olduğunu kale dışında da 5000 evin varlığından bahsedilmiştir. Evliya Çelebi'nin kayıtlarına göre Bitlis'te 2.100 dükkân, 17 Müslüman ve 11 Gayrimüslim mahallesi bulunmaktadır.[3] Evliya, gayrimüslimleri "Arabi ve Yakubi Ermeni" olarak tanımlarken şehirde yaşayan gayrimüslimlerinin tamamının Ermeniler'den oluştuğunu belirtmiştir. Burada Yakubi ifadesi kafa karışıklığına sebep olmakta olup bunların az sayıda Süryani ailelerden olduğu da değerlendirilmektedir.[6] Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinin bazı bölümlerinde 17 Müslüman mahallesi geçerken bazı bölümlerinde ise Hüsrev Paşa, Şam, Zindan, Çorum, Çinedar, Kızılmescid, Şeyh Hasan, Çeyrek, Kücür, Gökmeydan, Kömüs, Taklaban, Takşut, Arab Köprüsü, Avul Meydanı, Karadere, Avih, Değirmen ve Han Bağı olmak üzere 19 Müslüman mahallesinin adı yazılmıştır. Şehirde 1 meydan (Çevgan Meydanı), 2 çarşı (Hüsrev Paşa ve Debbağhane), 3 cami (Saraçhane, Şerefeddin, Şeref Han), 13 mescit, 8 han, 7 hamam, 4 ziyaret yeri, 3 saray ve 1 mektep bulunmaktadır.[3]

18. ve 19. yüzyıl ortalarına kadar hükümet statüsü olması nedeniyle tahrir ve diğer vergilendirme yapılmaması nedeniyle yerleşim hakkında bilgiye ulaşılamamaktadır. 19. yüzyıldan itibaren şehre gelen seyyah, misyoner, diplomatik temsilci gibi yabancıların yorumlarına dayanarak nüfus hakkında bilgi sahibi olunmaya çalışılmaktadır. 1813-14'te Bitlis'e gelen İngiliz Seyyah John Macdonald Kinneir, Bitlis merkez kazasının (nahiye ve köylerle birlikte) nüfusunun yaklaşık 26.000 kişi olduğu ve bunların Kürt, Türk, Ermeni ve Süryani olduğunu belirtirken Bitlis merkez nüfusunun ise yaklaşık olarak 12.000 kişi olduğu ve nüfusun Müslüman ve Ermeniler tarafından yarı yarıya oluştuğunu belirtmiştir. 1890'da Bitlis'i ziyaret eden İngiliz misyoner İsabella L. Bird şehirdeki Ermeni nüfusunu 2000-5000 kişi arasında olduğunu yazmıştır. Şemseddin Sâmi şehrin nüfusunu 15.000 kişi olarak yazarken 2/3'ünün Müslüman Kürtlerden ve 1/3'ünün Ermenilerden oluştuğunu yazmıştır. Ermeni Patrikliğine göre I. Dünya Savaşı öncesinde Bitlis şehir merkezinde 7.241 Ermeni bulunmaktadır.[6] 1872 yılında Bitlis'te belediye teşkilatı kurulmuş, Belediye Binası da 1899-1900 yıllarında tamamlanmıştır. II. Abdülhamid döneminde Bitlis şehir merkezinde Hersan, Taş, Zeydan ve Kızıl Mescid isminde dört ana mahalle bulunmakta tır. 1880 yılında Zeydan Mahallesinde sadece Müslümanlar yaşarken, Taş Mahallesindeki 1.800 hanenin 1200'ü, Hersan Mahallesi'ndeki 1.100 hanenin 800'ü, Kızıl Mescid Mahallesi'ndeki 1.200 hanenin 750'sinin Müslümanlara ait olduğu belirtilmiştir. Rus General Mayewski'nin raporunda şehir merkezinde yaşayanları Türk ya da Türkleşmiş Kürt olarak tanımlamış olup 1880 yılında şehir merkezinde 3.000'i Kürt, 550'si Türk ve 1.550'si ise Ermeni olmak üzere toplam 5.100 hane bulunmaktadır. Aynı yılda Bitlis merkezde 75 Süryani bulunmaktadır. 29 Mart 1907 tarihinde meydana gelen depremde Bitlis şehir merkezindeki 4.000 evden 300'ü tamamen yıkılmış kalanlarda da hasar olurken 8 kişi ölmüş ve çok sayıda kişi de yaralanmıştır. 1914 yılında 350 Süryani bulunmaktadır.

Osmanlı kayıtlarına göre, 25 Ekim 1895'te Ermeni çetecilerince Cuma namazı esnasında camilere saldırmaları, evleri yakmaları ve işyerlerini yağmalamaları ile başlayan çatışmalarda Müslümanlardan 38 kişi ölmüş ve 137 kişide yaralanırken Ermenilerden 139 kişi ölürken 40 kişi de yaralanmıştır.[7]

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bitlis geneli dağlar ve platolardan oluşmaktadır. Bu nedenle hayvancılığa daha elverişli bir kenttir.

Eğitim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bitlis'te Bitlis Eren Üniversitesi adında bir üniversite bulunmaktadır. 17 lise, 34 ortaokul ve 84 ilkokul bulunmaktadır.

Ekonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Nüfus

[değiştir | kaynağı değiştir]
Yıl Toplam Şehir Kır
Bitlis merkez ilçesi
1927[8] 19.755 9.050 10.705
Bitlis ilçesi (Muş)
1935[9] 31.319 9.994 21.325
Bitlis merkez ilçesi
1940[10][a] 26.898 12.002 14.896
1945[11] 25.972 10.779 15.193
1950[12] 30.957 11.137 19.820
1955[13] 37.651 15.007 22.644
1960[14] 42.940 16.636 26.304
1965[15] 49.890 18.725 31.165
1970[16] 56.928 20.842 36.086
1975[17] 67.112 25.054 42.058
1980[18] 77.295 27.137 50.158
1985[19] 92.174 36.073 56.101
1990[20][b] 68.132 38.130 30.002
2000[21] 65.169 44.923 20.246
2007[22] 61.787 43.359 18.428
2008[23] 60.996 41.404 19.592
2009[24] 65.559 46.062 19.497
2010[25] 62.811 43.109 19.702
2011[26] 65.670 46.301 19.369
2012[27] 64.725 46.111 18.614
2013[28] 66.095 47.008 19.087
2014[29] 66.732 47.904 18.828
2015[30] 67.373 48.948 18.425
2016[30] 69.222 51.118 18.104
2017[30] 70.160 51.071 19.089
2018[30] 71.501 52.721 18.780
2019[30] 70.699 52.015 18.684
2020[30] 70.344 52.024 18.320


Yerel yönetim

[değiştir | kaynağı değiştir]

2014 yerel yönetim seçimlerini BDP'nin adayı Hüseyin Olan kazandı. 26 Kasım 2016 tarihinde İçişleri Bakanlığınca görevden uzaklaştırılan Bitlis Belediye Başkanı Hüseyin Olan'ın yerine, 27 Kasım'da Bitlis Valisi olan Ahmet Çınar başkanvekili olarak atandı.[31]

Kardeş şehir

[değiştir | kaynağı değiştir]

Galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]
İhlasiye Medresesi, Bitlis Merkez.
Bitlis Kalesi

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Hizan ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.
  2. ^ Güroymak ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın Nu 21, Ankara, p. 86.
  2. ^ "İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması" (PDF). Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. 21 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Temmuz 2023. 
  3. ^ a b c Alkan, Adnan (2022). "Evliya Çelebi Seyahatnâmesi'ne Göre Bitlis Şehri Yer Adları". Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 1 (68). DergiPark. ss. 58-66. 6 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2024. 
  4. ^ a b Tuncel, Metin (1992). "Bitlis". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 6. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 225-228. 23 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2024. 
  5. ^ İnbaşı, Mehmet (2007). "Bitlis". A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 33. DergiPark. ss. 243-261. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2024. 
  6. ^ a b c Ertaş, Kasım (2017). "19. Yüzyılda Bitlis'te Ermeniler Ve Toplumsal Hayattaki Konumları". Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. 16 (60). DergiPark. ss. 217-233. 7 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2024. 
  7. ^ Yüksel, Mevlütt (2012). "Erzurum, Bitlis ve Mamûretülaziz Vilâyetlerindeki Ermeni İsyanları (1890-1905)". Ermeni Araştırmaları, 43. acarindex. ss. 165-194. 8 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2024. 
  8. ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021. 
  9. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  10. ^  . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
  11. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  12. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  13. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  14. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  15. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  16. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  17. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  18. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  19. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  20. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  21. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  22. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  23. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  24. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  25. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  26. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  27. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  28. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  29. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  30. ^ a b c d e f
    • "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Merkez Nüfusu - Bitlis". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Bitlis Merkez Nüfusu". nufusune.com. 
  31. ^ "Bitlis Belediyesine kayyum olarak Bitlis Valisi Çınar, atandı" 27 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Milliyet. 27 Kasım 2016. En son 27 Kasım 2016 tarihinde erişildi.
  32. ^ "Kardeş Şehirler". www.bursa.bel.tr. 24 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2020. 
  33. ^ "Bitlise Konya'dan kardeş belediye ziyareti". 20 Temmuz 2020. 22 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2023. 
  34. ^ "Samsun Büyükşehir Belediyesi ile Bitlis Belediyesi kardeş şehir oldu". 10 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2023. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Bitlis ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bitlis&oldid=33606356" sayfasından alınmıştır