Džingis-kan

Džingis kan (1162. – 18. augusta 1227.) rođen kao Temudžin, bio je osnivač i veliki kan (car) Mongolskog carstva, koje je postalo najveće kontinentalno carstvo u historiji nakon njegove smrti.

Džingis Kan kao što je prikazan u albumu iz doba Yuan iz 14. vijeka; sada se nalazi u muzeju Nacionalne palače, Taipei, Tajvan. Originalna verzija bila je crno-bijela; nacrtao mongolski slikar pod nadzorom Kublai Khana i naručio ga 1278.

On je došao na vlast ujedinivši mnoga nomadska plemena sjeveroistočne Azije. Nakon osnivanja Mongolskog carstva započeo je mongolsku invaziju koja je rezultirala osvajanjem većeg dijela Evroazije. Vršio je i upade ili invaziju na Qara Khitai carstvo, Kavkaz, Horezmijsko carstvo, Tangut carstvo i Jin carstvo. U ovim napadima mongoli su masakrirali civilno stanovništvo - posebno u Horezmijskom i Tangut carstvu. Mongolsko carstvo je zauzimalo znatan dio centralne Azije i Kine.

Prije smrti, Džingis kan je izabrao Ogedei kana za svog nasljednika i podijelio carstvo u kanate svojim sinovima i unucima. Umro je 1227. godine nakon pobjede nad Tangut carstvom. Sahranjen je u neoznačenom grobu negdje u Mongoliji na nepoznatoj lokaciji. Njegovi potomci su proširili Mongolsko carstvo na veliki dio Evroazije i osvojili ili stvorili vazalne države na području današnje Kine, Koreje, Kavkaza, Centralne Azije i znatnog dijela istočne Evrope, Rusije i jugozapadne Azije. Mnoge invazije Mongola su pratile pokolj velikog broja lokalnog stanovništva. Zbog toga je Džingis kan i njegovo carstvo imaju zastrašujući ugled u historiji.

Osim njegovog vojnog dostignuća, Džingis kan je modernizirao Mongolsko carstvo na druge načine. Donio je dekret o usvajanju Ujgurskog alfabeta kao sistem za pisanje u Mongolskom carstvu. On je također praktikovao meritokratiju podstičući vjersku toleranciju u Mongolskom carstvu dok je ujedinjavao nomadska plemena sjeveroistočne Azije. Današnji Mongoli ga smatraju utemeljivačem Mongolije.

Poznat po brutalnosti u svojim invazijama, Džingis kan je također zaslužan za dovođenje puta svile pod jedan kohezivni politički ambijent. Ova povećana komunikacija i trgovina iz smjera sjeveroistoka Azije u muslimansku jugozapadnu Aziju i hrišćansku Evropu, dovelo je do širenja vidika kod sva tri kulturna područja.

Rano doba

Sin poglavice malog mongolskog plemena, Temudžin je naslijedio titulu u 13. godini nakon što su mu pripadnici jednoga neprijateljskog plemena otrovali oca. Podaci o ranom razdoblju Temudžinova života potiču iz "Tajne historije Mongola", mongolskoga epa napisanoga oko 1250. Po tome izvoru, problematične vjerodostojnosti, no jedinom historijskom izvoru na raspolaganju, članovi plemena su izabrali novoga poglavicu, a Temudžin i njegova majka su nastavili živjeti unutar plemenske zajednice, ali na marginama, jedva preživljavajući skupljanjem gomoljika i čuvanjem stoke. Po drugim je legendama Temudžin pao u ropstvo susjednog plemena, ali to je manje izgledno.

Ujedinjenje plemena i stvaranje mongolskog naroda

Karta Azije 1200. n. e.

U svojim dvadesetima, Temudžin se nametnuo kao vođa rastućoj grupi mongolskih plemena. Nije rijetka pojava da se u razdoblju takozvanog "stepskog feudalizma" pojavi karizmatični vođa, ujedini dotad razjedinjena etnički srodna ratnička plemena i povede ih u osvajačke ratove protiv susjednih civiliziranih zemalja (najpoznatiji je primjer Atila, no to se odnosi na nebrojene poglavare Huna, Germana, Avara, Turaka...). Ono što je razlikovalo Džingis kana od sličnih prethodnika je upornost i sistematičnost, kao i dalekosežna vizija o prostranom nomadskom carstvu. Najduži dio svoje ratničke karijere Temudžin nije utrošio na "osvajanje svijeta", nego mu je preko 20 godina u nebrojenim bitkama, pregovorima i lukavstvima trebalo da pokori samu Mongoliju. Tokom tog razdoblja uveo je decimalni sistem u vojni ustroj (mongolska divizija, "tuman", imala je 10.000 ljudi, što je otprilike standard za prosječnu diviziju modernih vojski), imenovao grupu plemena Mongolima (dotad je vladao haos u plemenskim imenima, od kojih je, uz više njih, najpoznatije tatarsko-no, to je ime i u potrebi za Temudžinovu rodu suprotstavljeno pleme), preuzeo alfabet susjednih Ujgura za pismo mongolskoga jezika, te donio zakonik ("Jasa") o društvenom ustroju. Nakon što je pokorio i ujedinio Mongole, dajući mu ime "Mongol" (prije su se koristila razna plemenska imena), što znači hrabri: na velikom saboru (Kuriltaj) održanom 1206, grupa mongolskih vojnih, političkih i duhovnih vođa proglasila je Temudžina za Džingis kana ili "sveopšteg vladara". Na polju ratovanja, Džingis kan je organizirao vojsku na sljedećim principima (koji su se, valja napomenuti, vremenom usavršavali): osnovu vojske je činilo mongolsko konjaništvo u kojem su dominirali strijelci lukom; usvojene su i usavršene opsadne tehnike koje je preuzeo zajedno s kineskim stručnjacima i inženjerima; u vojsci je vladala stroga disciplina, za razliku od razularenog ponašanja karakterističnog za većinu armija toga doba; i, konačno: Mongoli su imali nenadmašnu i izvanredno efikasnu obavještajnu službu koja im je omogućavala brzinu manevra, kao i primjenu psihološkog ratovanja preko širenja glasina. Ukratko, Džingis kan je oko 1200. godine ustrojio vojsku po principima koji su dominirali tek u Drugom svjetskom ratu i poslije njega.

Rat protiv Kine

U to doba Kina je bila podijeljena u tri države: Hsi Hsia, Kin i Sung, kao i izolirana velikim kineskim zidom od nomadskih plemena na sjeveru. Uzroci za višegodišnji rat, u kojemu je Džingis kan napao s preko 60.000 konjanika prvo Hsi Hsia, a potom i Kin, a što je kulminiralo razaranjem Pekinga 1215. nisu poznati. Često su navođene sljedeće teorije: mongolska je politika po svojoj naravi bila ekspanzionistička i militaristička, a došlo je i do prenaseljenosti Mongolije pa nomadi nisu mogli osigurati opskrbu za život jer su bili na primitivnom stepenu društvenog razvitka. Te tvrdnje su vjerovatno istinite, no do mongolske agresije je došlo, po svemu sudeći, uslijed više razloga, a glavni je bio rastočenost i haos koji su vladali među zavađenim kineskim državama, a taj je moment iskoristio Džingis kan za osiguranje protiv potencijalnih kineskih intervencija, koje su bile neprestane u prethodnim dekadama i vijekovima i stalno su "visile u zraku". Nomadi sa sjevera (Huni, proto-Mongoli, Tibećani) su u mileniju prije Džingis kanove invazije stalno ugrožavali bogatu i razvijenu kinesku civilizaciju. Sraz dvaju svjetova koji su postojali uz stalnu svijest o prijetnji "onoga drugoga": nomadskog temeljenog na stočarstvu, pljački i ratovanju s jedne strane, te gradske civilizacije (hranjene napornim radom milionskog seljaštva) sa svim rafinmanom hiljadugodišnje baštine koja je asimilirala mnoge vjerske, tehnološke i umjetničke tekovine, po svemu sudeći, bio je neminovan. Džingis kan je napao Kinu jer je dobro znao da će bilo koje od kineskih carstava napasti Mongole, čim bude mogla.

Džingis kan je krenuo u rat s oko 150.000 vojnika protiv 2 miliona neprijateljskih vojnika (to je najniža procjena, ostale govore o 3-5 miliona, i stanovništvu od preko 80 miliona). Rat koji je Džingis kan poveo protiv kineskih imperija, a koji je dokončao njegov unuk Kublaj kan 1279. osvajanjem cijele Kine, ima sve simbole genocida. Dovoljno je napomenuti da je Kina 1200., uoči mongolske invazije, imala oko 100 miliona stanovnika, a 1300., kada se već polako demografski počela oporavljati, 60 miliona.

U ostalom pogledu, rat protiv kineskih država je bio plodotvoran: Džingis kan je preuzeo i usavršio kinesku vojnu tehnologiju i taktiku opsade gradove, uposlio mnoštvo kineskih inženjera i stručnjaka, te, najvažnije, uzeo za savjetnika siniziranog Mandžurca Jeliu-Čutsaja, koji je mudrim savjetima spriječio daljnje širenje brutalnosti i humanizirajuće djelovao u smjeru očuvanja i zaštite kineskog naroda i civilizacije općenito.

Rat protiv prednje Azije

Širenje mongolskog carstva pod Džingis Kanom

Nakon kineskog pohoda, Džingis kan je osvojio državu Kara-Kitaj, koja je ležala zapadno od Mongolije, i tako došao u doticaj s moćnim islamskim carstvom Horezmije (ili Horezma) koje je pokrivalo, otprilike, područje sadašnjih Irana, Iraka, bivšega sovjetskog Turkestana, Afganistana i dijelove okolnih zemalja, uglavnom na području Kavkaza. Mongoli su uspostavili uspješne trgovačke veze s Horezmom, i, po svim podacima, Džingis kan nije planirao sukob s tom državom. No, budući da je horezmijski šah, otkrivši u jednom trgovačkom karavanu mongolske špijune, reagirao nasilno i neke od njih smaknuo, a druge ponizio (u skladu s onodobnim tabuima, obrijavši im bradu, što je bila smrtna uvreda za pravovjerne muslimane, a Džingis kan je, diplomatski, za saradnju s muslimanskim carstvom koristio uglavnom muslimanske trgovce), rat je, po kodeksima onog vremena, bio neizbježan. Razjareni Džingis kan je skupio i ustrojio vojsku od oko 130.000 vojnika (u to doba cijeli mongolski narod nije brojao više od 600.000 ljudi) koja je uz krajnje napore prešla vrhunce Pamira, i, podijeljena u nekoliko odijeljenih ratnih jedinica, u nekoliko bitaka potukla šahovu vojsku, broj koje se procjenjuje od 500.000 do 2 miliona. Sam je šah, bježeći pred mongolskim potjerama, umakao i umro u bijedi na jednom otočiću u Kaspijskom moru. Veliki su se gradovi (Buhara, Merv, Nišapur) predali, pa iako je bilo nasilja nad stanovništvom (najviše u Buhari), do velikih masakara nije došlo neko vrijeme.

Mongoli su, zavladavši Horezmijom, postavili marionetske upravnike i nisu se puno miješali u život stanovništva. Nakon legendarnog i zastrašujućeg govora u džamiji u Buhari (u koju je ujahao na konju i s govornice sebe proglasio bičem Božijim), Džingis kan se utaborio na području sadašnjeg Irana, poslao svog vojskovođu Subutaja u ekspediciju preko Kavkaza (u tom su izuzetnom pothvatu potučeni Rusi i njihovi saveznici Kumani), a u osvojenoj je zemlji uveo vjersku toleranciju, što je u praksi značilo toleriranje mazdaista i nestorijanskih kršćana. No, to je bio, uz mongolske privredne namete, fitilj koji je upalio opštemuslimansku pobunu protiv mongolske vlasti i od njih favoriziranih vjerskih manjina. Stanovništvo velikih gradova je poubijalo ili istjeralo mongolske, ili od njih postavljene turske posade. Uslijedio je krvavi rat između mongolske vojske koja je brojala oko 100.000 ljudi i višemilionskog stanovništva Horezmije.

Tokom opsada velikih gradova poput Merva, Samarkanda ili Herata, velik je broj gradskog stanovništva stradao (po brojkama iz djela iranskoga historičara Rašid al-Din Fadl Allaha (1247-1318), koji je bio ministrom na dvoru Džingiskanovih potomaka, u Mervu preko 700.000 ljudi, a u Heratu preko milion i po). U Nišapuru je pobijeno preko milion ljudi, kao i sve živo, uključujući i životinje. Najčešće citirane procjene govore o najmanje 7 miliona stradalih, dok su druge brojke dvostruko, pa i trostruko veće. Nakon krvavog gušenja pobune, Džingis kan je, zanesen fantazijama o besmrtnosti, poslao po taoističkoga mudraca, kineskog alhemičara Čang-Čuna. Alhemičar mu je mirno saopštio da je besmrtnost, kako ju on želi postići, preko eliksira, neostvariva, no da to i nije pravi smisao življenja, te ga uputio u načela taoizma. Principi "Tao te činga" duboko su se dojmili Džingis kana, koji je veoma dobro uočio da je u korijenima taoizma i njegovo vlastito šamansko vjerovanje. I pored svim osvajačevim udvaranjima i tetošenjima, kineski mudrac se želio vratiti u domovinu, što mu je i udovoljeno, ali uz Džingis kanov poklon koji se sastojao od velikog kovčega ispunjenog draguljima i zlatom.

Rat protiv Tanguta i smrt

Godine 1225. Džingis kan se vratio u Mongoliju. U svojim šezdesetim, poduzeo je mjere za nesmetan prijenos vlasti poslije smrti, što je urodilo plodom, jer je mongolsko carstvo njegovih neposrednih nasljednika bilo u snažnoj ekspanziji još skoro jedan vijek. Posljednja godina njegova života obilježena je opet ratovanjem: Tanguti, narod koji je vladao vazalskim carstvom Hsi Hsia, pobunio se i nije htio dalje plaćati danak. Došlo je do mongolske opsade, tokom koje je Džingis kan umro. Navodi se više uzroka: pad s konja, malarija, tangutska kletva, kao i iscrpljenost i ostarjelost. Tanguti su nakon Džingis kanove smrti istrijebljeni, a osvajač je pokopan na nepoznatom mjestu: budući da je posmrtna povorka ubijala uz put sve živo, od ljudi do stoke i ptica, a kasnije je pobijena i većina ljudstva povorke da bi se spriječilo oskrvnuće Džingis kanovog groba, za posljednje se počivalište najvećeg vladara Euroazije, uprkos brojnim istraživačkim ekspedicijama zadnjih decenija, ne zna. U doba Džingis kanove smrti, njegovo se carstvo prostiralo od Žutog mora do Kaspijskog jezera.

Baština i ocjena

Uloga Džingis kana u svjetskoj historiji je različito prosuđivana, i velik dio ocjena datih post festum ostaje dubioznim. Ono što nije upitno je neusporediv organizacijski i vojni genije, te posljedice koje je Džingis kanovo djelovanje ostavilo: u doba Kublaj kana, Džingisova unuka, Mongolsko carstvo je pokrivalo preko 35 miliona kvadratnih kilometara (za usporedbu, carstvo Aleksandra Velikog je bilo četiri puta manje) sa znatno više od 100 miliona stanovnika, što je u to doba bilo oko 50% svjetske populacije, te je i u raspadnutom obliku bitno određivalo sudbinu triju civilizacijskih krugova: kineskog, ruskog i islamsko-prednjeazijskog još dva vijeka po smrti Džinis kana. Štoviše, uzmemo li u obzir da je Timur lenk (Tamerlan) izravni potomak Džingis kana, a Moguli, vladari Indije, potomci Timur lenka (samo ime Mogul je hinduizirana varijanta riječi "Mongol"), tada baština srednjoazijskoga osvajača seže i u 19. vijek. Većina historičara se slaže u sljedećih nekoliko tačaka: Džingis kanovo osvajanje je bitno uticalo na oblik buduće ruske civilizacije i potonje kulture, jer su ruski carevi svoje "karijere" započeli kao mongolski vazali, a sistem orijentalnog despotizma je ucijepljen u rusko narodnosno biće ponajvećma u vijekovima provedenim u "tatarskom jarmu"; Evropa je krenula putem bujnog razvitka i ekspanzije uslijed više činitelja, no jedan od njih je zasigurno bilo slabljenje islamskog pritiska zbog mongolskog razaranja prednje Azije; paradoksalno, Džingis kanovo osvajenje sadašnjih područja Irana, Turkmenistana i dijela Iraka (što su nastavili njegovi unuci) dovelo je do konačne turkizacije većeg dijela srednje Azije jer su Mongoli, relativno malobrojni, uzrokovali seobu turkofonih naroda koji su činili dobar dio mongolskih jedinica; također, democid na velikom području od Irana do Mongolije je bitno odredio odnos snaga u budućnosti, nekad gusto naseljeni Afganistan i okolne zemlje su bile skoro depopulirane; isto, mongolska vlast je dovela do emancipacije i afirmacije iranskog duha u islamskoj civilizaciji, koji je postao dominantnim uključivši u svoju sferu uticaja cijelu Indiju; magnetska sila velikih religijskih civilizacija, posebno islamske i budističke, rastočila je mongolski sistem šamanskih vjerovanja i prakse, pa su se Mongoli izgubili u islamskoj i pravoslavno-kršćanskoj civilizaciji, dok su u samoj Mongoliji primili lamaistički budizam koji ih veže s Tibetancima. Među krajnje ironije phistorije spada činjenica da je mongolski narod, preci kojeg su prolili, po više procjena, više krvi no oba svjetska rata zajedno, prihvativši lamaistički budizam postao jednim od najmiroljubivijih naroda na planeti, i to narodom koji u svom narodnom vjerovanju poštuje Džingis kana kao Bodisattvu, ili božansko utjelovljenje samilosti i sućuti.

Vanjski linkovi

• Genghis Khan u programu In Our Time na BBC. (poslušaj sada) (en)

• Ocjena knjige o Džingis Kanu, autora Leo De Hartog
• Genghis Khan i Mongoli
• Welcome to The Realm of the Mongols
• Dijelovi biografije su uzeti iz Area Handbook series at the Library of Congress
• Procjena mongolskih ratnih gubitaka
• Genghis Khan on the Web (direktorij od nekih 250 izvora)
• Mongolsko oružje
• Džingis Kanov pristup leadership-u – LeaderValues
• ‘Ala’ al-Din ‘Ata Malik Juvayni A History of the World-Conqueror Ghengis Genghis Khan, Ata al-Mulk Juvayni i Rashid-al-Din Hamadani