Ғуриҙар
| Ғуриҙар | |
| Нигеҙләү датаһы | 1011 |
|---|---|
| Дәүләт | Гуридский султанат[d] |
| Административ үҙәк | Фирузкух[d] |
| Идара итеү формаһы | наследственная монархия[d] һәм султанизм[d] |
| Алмаштырылған | Дели солтанлығы |
| Ғәмәлдән сыҡҡан дата | 1215 |
 Ғуриҙар Викимилектә | |
Ғуриҙар йәки Шансабаниҙар (перс. سلسله غوریان; таж. Ғуриён ё Шансабониён) — тажик[1] сығышлы сөнни династия, Ғури солтанлығында 1148 йылдан 1215 йылға тиклем хакимлыҡ иткәндәр.
Династия тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Сығышы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]XIX быуатта ҡайһы бер европа ғалимдары, мәҫәлән Маунтстюарт Эльфинстон, Ғуриҙар династияһы хәҙерге заман пуштундары менән менән бәйле тигән идеяны хуплай, әммә был, ҡағиҙә булараҡ, хәҙерге фән тарафынан кире ҡағыла һәм, Ислам энциклопедияһында Моргенстьерне әйткәненсә, «төрлө сәбәптәр арҡаһында бик үк дөрөҫ түгел». Ҡайһы бер ғалимдар раҫлауынса, династия тажик сығышлы[2][3][4][5][6].
.
Ғур провинцияһы башлыса XI быуатҡа тиклем буддист булған. Һуңынан төбәк исламлаштырылған Һәм Ғуриҙарға башланғыс биргән[7][8].
Тел
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Гуриҙарҙың туған теле, күрәһең, батша һарайындағынан — фарсы теленән айырылып торғандыр. Ғәзнәүиҙәр дәүеренең билдәле тарихсыһы Әбү-л-Фаҙыл Байхаки үҙенең "Тарих-И Байхаҡи"китабының 117-се битендә былай тип яҙа:
Солтан Мәсғүд Гурстанға барғанда Ғурҙан үҙенең ғалим юлдашы менән бергә ошо төбәк кешеләренән уның менән һөйләшергә 2 кешене тәржемәселәр сифатында алды.
Әммә, Сәмәниҙәр һәм Ғәзнәүиҙәр һымаҡ, ғуриҙар фарсы әҙәбиәтен, шиғриәтен һәм мәҙәниәтен ҡурсалаған һәм уларҙы батша һарайҙарында үҙҙәренеке кеүек итеп үҫтергән. Хәҙерге авторҙар уларҙы «фарсы ғуриҙары» тип йөрөтә. Андре Винк ғуриҙар телен "айырым фарсы диалекты"тип һүрәтләй[9].
Династияның ҡолауы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Хәрәзмшаһ Текеш вафат булғандан һуң тәхеткә уның кесе улы Ғәлә әт-Дин Мөхәмәтйән II ултыра. Уның идара итеүе ғуриҙарға ҡаршы һуғыш менән башлана, Мерв ҡалаһын, һуғышһыҙ тиерлек Абиверд, Серахс һәм Нисаны баҫып алалар, Нишапурҙы алалар һәм Гератҡа ебәрелгән хорезмшахтың ағаһын әсирлеккә алалар[10].
Ғәлә әт-Дин Мөхәмәтйән ҡараҡытайҙар ярҙамында ғуриҙарҙы Харәзмдән ҡыҫырыҡлап сығарып, татыулыҡ урынлаштыра ала, әммә был ике династияның күп йыллыҡ дошманлығын юҡҡа сығармай. 1206 йылда Мөғиз әд-Динде һәм Ғуриҙар солтанатын бүлгеләгәндән һуң ғына хорезмшаһтар Хөрәсәнгә баҫып инә ала[10]
Мәҙәни йоғонто
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ғуриҙар фарсы мәҙәниәтен һәм әҙәбиәтен бөйөк ҡурсалаусы була һәм Һиндостан субконтинентында фарсы дәүләте өсөн нигеҙ һала[9][6]. Әммә Ғуриҙар дәүерендә ижад ителгән әҙәбиәттең күп өлөшө юғалған. Улар ҙа шулай уҡ фарсы архитектураһын Һиндостанға күсерә[11]. Әмир Хосроу Дәһләүи һүҙҙәренә ярашлы, һиндтәр фарсы телен ғуриҙар һәм төркиҙәр йоғонтоһонда өйрәнәләр.
Ғуриҙар дәүләтенән барлыҡҡа килгән Дели солтанлығы, фарсы телен рәсми һарай теле итеп билдәләй, ул XIX быуатта Бөйөк Моголдар дәүеренең аҙағына тиклем һаҡланып ҡалған[12].
Галерея
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]-
Һәлмәндтә Ғуриҙар аркаһы -
Шаһ-и Мәшхәд мәҙрәсәһе харабалары (1176 йылда төҙөлгән) -
Джам манараһындағы Мәрйәм сүрәһе яҙылған декоратив һыҙаттар
Ғуриҙарҙың шәжәрә ағасы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| Амир Сури (IX—X века) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Мухаммад ибн Сури (X век—1011) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Абу Али ибн Мухаммад (1011—1035) | Аббас ибн Шис ибн Мухаммад (1035—1060) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Мухаммад ибн Аббас (1060—1080) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Кутб уд-Дин Хасан ибн Мухаммад (1080—1100) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Изз уд-Дин Хусайн I ибн Хасан (1100—1146) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Сайфуддин Сури (1146—1149) | Шуджа ад дин Мухаммад | Кутбиддин Мухаммад | Бахауддин Сам I (1149) | Насируддин Мухаммад Харнак | Алааддин Хусайн Джахансуз (1149—1161) | Фахруддин Масуд (1152—1163) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Алауддин Али (1214—1215) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Гиясуддин Мухаммад (1163—1202) |  Муизаддин Мухаммад Гури (1202—1206) | Шамсуддин Муххаммад (1163—1192) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Сайфуддин Мухаммад (1149—1157) | Алауддин Атсыз (1213—1214) | Аббас ибн Муххамад (1192) | Бахауддин Сам II (1192—1206) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Гиясуддин Махмуд (1206—1212) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Джалалиддин Али (1206—1215) | Алауддин Мухаммад | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Бахауддин Сам III (1212—1213) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
|
Ғуриҙар Викимилектә |
|---|
- Рыжов К. В. Гуриды (Гур) // Все монархи мира. Мусульманский Восток. VII—XV вв. — М. : Вече, 2004.
- Рыжов К. В. Гуриды (Бамиан) // Все монархи мира. Мусульманский Восток. VII—XV вв. — М. : Вече, 2004.
- Рыжов К. В. Гуриды (Мальва) // Все монархи мира. Мусульманский Восток. VII—XV вв. — М. : Вече, 2004.
- Гуриды // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова. — М. : Советская энциклопедия, 1963. — Т. 3 : Вашингтон — Вячко. — 976 стб.
- Гуриды // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар | |
|---|---|
| Норматив контроль |
- ↑ Encyclopaedia of Islam, «Ghurids», C.E. Bosworth, Online Edition, 2006: «… The Shansabānīs were, like the rest of the Ghūrīs, of eastern Iranian Tājik stock …»
- ↑ Босуорт, Клиффорд Эдмунд. Энциклопедия ислама. — 2006.
- ↑ Андре Винк. Создание индо-исламского мира: около 700-1800 гг. н.э.. — Издательство Кембриджского университета. — С. 78. — ISBN 978-1108417747.
- ↑ Синтия Тэлбот. Последний индуистский император: Притхвирадж Чаухан и прошлое Индии (1200-2000). — Издательство Кембриджского университета, 2016. — С. 36.
- ↑ Флуд, Финбарр Б. Объекты перевода: материальная культура и средневековые "индуистско-мусульманские" столкновения. — Издательство Принстонского университета, 2018. — С. 92. — ISBN 978-0-691-18074-8.
- ↑ 6,0 6,1 Авари, Бурджор. Исламская цивилизация в Южной Азии: история мусульманского могущества и присутствия на Индийском субконтиненте. — Routledge, 2013. — С. 41. — ISBN 978-0-415-58061-8.
- ↑ Сатиш Чандра. Средневековая Индия: от Султаната до Моголов - Делийский султанат (1206-1526), часть 1. — Хар-Ананда, 2006. — С. 22.
- ↑ M. Longworth Dames; G. Morgenstierne; R. Ghirshman. AFGHĀNISTĀN. — Энциклопедия ислама, 1999.
- ↑ 9,0 9,1 Раннее распространение ислама в Индии. — Издательство Кембриджского университета, 2010. — С. 96. — ISBN 978-0-521-85031-5.
- ↑ 10,0 10,1 Rene, Grousset, The Empire of the Steppes:A History of Central Asia, (Rutgers University Press, 1991), 168
- ↑ Auer, Blain. В зеркале персидских царей: Происхождение персидско-исламских дворов и империй в Индии. — Издательство Кембриджского университета, 2021. — ISBN 978-1108832311.
- ↑ Андре Винк. Создание индо-исламского мира: около 700-1800 гг. н.э.. — Издательство Кембриджского университета. — ISBN 978-1108417747.