Vudro Vilsonun 14 maddəsi
Ön dörd maddə — Birinci Dünya müharibəsinə son qoymaq üçün sülh danışıqları üçün istifadə edilməli olan sülh prinsipləri haqqında bəyanat. Prinsiplər prezident Vudro Vilsonun ABŞ Konqresində müharibə məqsədləri və sülh şərtləri ilə bağlı 8 yanvar 1918-ci il tarixli çıxışında qeyd edilmişdir. Bununla belə, onun əsas müttəfiq həmkarları (Fransada Corc Klemenso, Böyük Britaniyadan Devid Lloyd Corc və İtaliyadan Vittorio Emanuele Orlando) Vilson idealizminin tətbiqinə şübhə ilə yanaşırdılar.[1]
ABŞ 6 aprel 1917-ci ildə İttifaq dövlətlərinə qarşı mübarizədə Antantaya qoşulmuşdu. Onun müharibəyə girməsi qismən Almaniyanın Fransa və İngiltərəyə gedən ticarət gəmilərinə qarşı sualtı müharibəni bərpa etməsi və həmçinin Zimmermanın teleqramı ilə bağlı idi. Bununla belə, Vilson Avropada böyük güclər arasında uzun müddətdir davam edən gərginlikdə ABŞ-nin iştirakından yayınmaq istəyirdi. O həmçinin Amerikanın müharibədə iştirakını millətçi mübahisələrdən və ya ambisiyalardan ayırmağa çalışmaq istəyirdi. Rusiya hökumətinin süqutundan sonra bolşeviklər müttəfiqlər arasında bağlanmış gizli müqavilələri ifşa etdikdə mənəvi məqsədlərə ehtiyac daha da aktuallaşdı. Vilsonun çıxışı həmçinin 1917-ci il Oktyabr inqilabından dərhal sonra Vladimir Leninin 1917-ci il noyabr Sülh haqqında fərmanına cavab verirdi.[2]
Vilsonun çıxışı bir çox daxili mütərəqqi ideyaları götürdü və onları xarici siyasətə (azad ticarət, açıq razılaşmalar, demokratiya və öz müqəddəratını təyin etmə) çevirdi. Üç gün əvvəl Böyük Britaniyanın Baş Naziri Lloyd Corc, Vilsonun çıxışı ilə müəyyən oxşarlıqlar daşıyan, lakin təzminatların mərkəzi güclər tərəfindən ödənilməsini təklif edən və Osmanlı imperiyasının türk olmayan vətəndaşlarına verdiyi vədlərdə daha qeyri-müəyyən olan Böyük Britaniyanın müharibə məqsədlərindən bəhs edən çıxış etdi. Çıxışdakı On dörd maddə xarici siyasət müşaviri Edvard Hausun başçılıq etdiyi təxminən 150 məsləhətçidən ibarət "Inquiry" qrupunun gözlənilən sülh konfransında ortaya çıxa biləcək mövzularla bağlı araşdırmasına əsaslanırdı.
Məzmunu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Maddələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Bütün danışıqlar açıq bir şəkildə olmalıdır, gizli danışıqlar bu normalar ziddir.
- Sərhəd suları xaricindəki dəniz sahələrində tam sərbəstlik hüququ.
- Ticarət azadlığı və maliyyə maneələrinin aradan qaldırılması.
- Daxili təhlükəsizliyi təmin etməyə yetəcək qədər silahlanma və daha artığının olmamasına dair öhdəlik.
- Dekolonizasiya təşkil edilməli və bu koloniyalardakı hüquqlar müstəmləkə və müstəmləkə himayədarı arasında bərabər bölünməlidir.
- Rusiya torpaqlarindaki xarici birliklər ayrılmalı və Rusiyanın istədiyi kimi inkişafına şərait yaradılmalı.
- Almaniyanin işğal etdiyi Elzas Lotorengiya Fransaya qaytarılması.
- Avstriya-Macarıstan xalqının inkişafı üçün sərbəst şərait.
- İtaliyanın milli sərhədlərinin bərpası.
- Belçika torpaqlarinin boşaldılması və onun suverenliyinin tanınması.
- Rumıniya, Serbiya və Monteneqro işğaldan azad edilməlidir.
- Türkiyənin Osmanlı İmperiyası ərazisi suverenliyini qazanmalıdır, lakin onların hakimiyyətində olan dövlətlər müstəqil muxtariyyət əldə etməlidilər. Dardanel boğazı ticarət üçün açıq olmalıdır.
- Polşanın bütün ərazisini əhatə edən və dənizə çıxışı olan müstəqil Polşa dövləti yaradılmalıdır.
- Eyni böyük və kiçik millətlərin siyasi müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü qarşılıqlı təminat verən və onların qorunması üçün xüsusi Millətlər liqası yaradılmalıdır.
Xülasəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Ölkələr arasında heç bir gizli ittifaqlar olmamalıdır.
- Azad dənizlərin sülh və müharibə zənnində.
- Xalqlar arasında ticarət maneələrin azaldılması.
- Silahların ümumi azaldılması.
- Əhalinin maraqlarına müstəmləkə iddialarının tənzimlənməsi haqqında olan müstəmləkə səlahiyyətləri.
- Rusiya ərazisinin evakuasiyası.
- Almaniya və Belçika ərazilərin bərpası.
- Alsak-Lorrren daxil olmaqla, bütün Fransız ərazinin evakuasiyası.
- Milli aydın anlaşılması xətt İtalyan sərhədlərinin düzəltmə.
- Avstriya-Macarıstan müxtəlif milli qrupları üçün müstəqillik.
- Balkan xalqlarının bərpası və Serbiya üçün dənizə sərbəst girişi.
- Çanaqqala vasitəsilə Türkiyə azlıqların qorunması və bütün millətlərin gəmilərinin azad keçidi.
- Dənizə çıxışı, o cümlədən Polşa üçün müstəqillik.
- Millətlər liqasının "eyni böyük və kiçik millətlərin siyasi müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü qarşılıqlı təminat verir" üçün qorumaq.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Unger, Irwin. These United States: the questions of our past (3). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. ISBN 9780139151330.
- ↑ Hannigan, Robert E. The Great War and American Foreign Policy, 1914–24 (ingilis). University of Pennsylvania Press. 2016. 125–129. ISBN 9780812248593.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Wilson's shorthand notes from the Library of Congress
- "Wilson on Germany and the Fourteen Points" by John L. Snell
