[go: up one dir, main page]
Vikipediya

Ay

Yerin yeganə daimi təbii peykidir
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Ay (dəqiqləşdirmə).

Ay — Yerin yeganə daimi təbii peykidir. Ay insanların Yerdən kənarda ayaq basdığı yeganə kosmik cisimdir. Ay Günəş sistemində yerləşən peyklər arasında ölçüsünə görə beşinci, ətrafında döndüyü planetin ölçülərinə nəzərən isə birincidir. Ay sıxlığına görə Günəş sistemində sıxlığı məlum olan peyklər arasında İodan sonra ikincidir.

Ay ☾
Şərəfinə adlandırılıb
İşıq
Orbital xarakteristikası
Afelisi405400 km
(404000–406700 km)
Perigelisi362600 km
(356400–370400 km)
Periapsidi363.300 km
Apoapsidi405.500 km
Böyük yarımoxu
384399 km
(0.00257 AV)[1]
Orbitinin ekssentrisiteti0.0549
Siderik fırlanma dövrü
27.321661 gün
(27 gün 7 saat 43.19 dəqiqə 11.5 saniyə)[1]
Sinodik fırlanma dövrü
29.530589 gün
(29 gün 12 saat 44 dəqiqə 2.9 saniyə)
Orbital sürəti
1.022 km/san
Əyilməsi5.145° (ekliptikə)[2]
Nəyin peykidirYer[3]
Özünə xas ekssentrisitet
0,0567 ± 0,0001
Fiziki xarakteristikaları
Ölçüləri3.474,13 km (0,273 Yer)
Orta radiusu
1737.1 km (0.273 Yer)[1][4][5]
Ekvator radiusu
1738.1 km (0.273 Yer)[4]
Qütb radiusu
1736.0 km (0.273 Yer)[4]
Qütb sıxılması0.0012[4]
Böyük dairəsinin çevrəsi10921 km (ekvator)
Səthinin sahəsi
3.793×107 km2 (0.074 Yer)
Həcmi2.1958×1010 km3 (0.020 Yer)[4]
Kütləsi7.342×1022 kq (0.012300 Yer)[1][4]
Orta sıxlığı
3.344 g/sm3 (0.606 Yer)[1][4]
1,622 m/s2 (0,1654 g)[4]
İkinci kosmik sürəti
2,38 km/san
Oxunun maililiyi
6.687°[2]
Albedo0.136[6]
Temperaturmin. 95 K, maks. 390 K[7]
−12,74[7]
10−7 Pa (1 pikobar) (gündüz)[8]
10−10 Pa (1 femtobar) (gecə)[8]

Ayın təqribən 4,5 milyard il bundan əvvəl formalaşdığı ehtimal olunur. Ayın formalaşması ilə bağlı bir sıra fərziyyələr olsa da, ən geniş yayılmış fərziyyəyə görə Yer təqribən Mars böyüklüyündə olan Teya adlı planetlə toqquşmuş və toqquşma nəticəsində boşluğa saçılan maddələr Yerin cazibə qüvvəsi ətrafında hərəkət edərək tədricən Ayı formalaşdırmışdır.

Ay Yerlə sinxronizə olunmuş şəkildə hərəkət edir. Bu səbəbdən də Yerdən baxan müşahidəçi Ayın həmişə eyni tərəfini görür. Ayın Yerdən görünən tərəfində maqma ilə örtülmüş tutqun Ay dənizləri, qədim parlaq kristal yaylaqları və zərbə kraterləri vardır.

Ay Günəşdən sonra Yerdən görünən ən parlaq ikinci kosmik cismdir. Yerdən parlaq ağ rəngdə görünməsinə baxmayaraq Ayın səthi əslində tutqundur. Ayın Günəş işıqlarını əks etdirməsi sadəcə aşınmış asfaltın göstəricisindən bir az çoxdur. Göydə qabarıq şəkildə görünməsi və fazalarının nizamlı şəkildə təkrarlanması səbəbindən Ay qədim dövrlərdən bəri mədəniyyətlərə önəmli şəkildə təsir göstərmiş, müxtəlif xalqların təqvimində, incəsənətində və mifologiyasında mühüm yer tutmuşdur.

Ayın cazibə qüvvəsinin təsirindən Yerdə qabarma və çəkilmə hadisəsi baş verir və günün uzunluğu cüzi də olsa artır. Ay ölçülərinə görə Günəşdən çox kiçik olsa da, Yerlə müqayisədə hər iki cismin uzaqlıq fərqi səbəbindən Günəş tutulması adlanan Ay diskinin Günəş diskini tam örtməsi hadisəsi baş verir. Ay tədricən Yerdən uzaqlaşdığı üçün uzaq gələcəkdə Yerdən görünən ölçüsü kiçiləcək və tam Günəş tutulması baş verməyəcəkdir.

Ayı öyrənmək üçün kosmosa buraxılan ilk kosmik gəmi, SSRİ-nin Luna proqramı çərçivəsində 1959-cu ildə Aya göndərilən Luna 1 kosmik gəmisidir. ABŞ tərəfindən Ayı öyrənmək üçün Apollon proqramı çərçivəsində 1968-ci ildə Apollon 8 kosmik gəmisi Aya göndərilmişdir. 1969–1972-ci illərdə Apollon proqramı çərçivəsində daha altı kosmik gəmi Aya göndərilmişdir. Aya uğurlu eniş həyata keçirən ilk insanlı kosmik gəmi Apollon 11 olmuşdur. Bu missiyalar nəticəsində Yerə Ay süxurlarından 380 kq nümunə gətirilmişdir. Bu nümunələr nəticəsində Ayın mənşəyi, daxili strukturunun quruluşu və geoloji inkişafı haqqında mühüm məlumatlar əldə olunmuşdur. 1972-ci ildə göndərilən Apollon 17 kosmik gəmisindən sonra Aya yalnız insansız kosmik gəmilər göndərilmişdir.

Etimologiyası

redaktə
Qədim türk dili
… Köl Tigin koyn yılka yiti yigirmike uçdı. Tokuzunç ay iti otuzka yoğ ertürtümüz. Barkın bedizin bitigtaşın biçin yılka yitinç ay yiti otuzka kop alkdımız. …
Azərbaycan dili
… Kültigin qoyun ilində (birinci ay) on yeddinci gündə öldü. Doqquzuncu ay iyirmi yeddinci gündə yas mərasimi təşkil etdik. Türbəsini, rəsmini və daş kitabəsini meymun ilində yeddinci ay iyirmi yeddinci gündə bitirdik. …
Ay sözünün Orxon abidələrində işlənilməsinə örnək.[9]

Ay sözünün mənşəyi qədim türk dilinə qədər dayanır. Hal hazırda da türk dillərində peykin adını bildirmək üçün Ay sözü işlədilir. Bu sözə Orxon abidələrində də rast gəlmək mümkündür.[10] Yerin təbii peykini bildirmək üçün ingiliscə Moon sözündən istifadə olunur.[11][12] Bu söz 1380-ci illərdə Mone sözünün inkişaf etməsi nəticəsində Moone şəklində yazılmağa başlanmışdı. Bu sözlər qədim ingiliscədə olan mōna sözündən qaynaqlanır ki, qədim ingiliscəyə qədim germancadakı mǣnōn sözündən keçmişdir. German dillərinə daxil olan ölkələrdə Ayı ifadə etmək üçün bu sözə yaxın yazılış formalarından istifadə olunur.[13] Bədii ədəbiyyatda və elmi fantastika janrında Ayı ifadə etmək üçün ingiliscədə Luna sözündən də istifadə olunur.[14]

Bəzi dillərdə Ayın adını ifadə etmək üçün də işlənən Luna sözü latın mənşəlidir. Ayla bağlı bəzi terminləri ifadə etmək üçün işlədilən sözlərdən biri də Selena sözüdür. Selena sözünün işlənmə yerlərinə misal olaraq Selenoqrafiya (Ay xəritəçiliyi) və Selenafobiya (Aydan qorxu) sözlərini göstərmək olar.[15] Selena sözü qədim yunanca Ay mənasında işlənən Selene (yun. Σελήνη) sözündən qaynaqlanır. Selena yunan mifologiyasında Ay ilahəsi hesab olunurdu.[16]

  • Ayın görünüşü
  •  
    Ayın Yerdən görünən üzü
  •  
    Ayın Yerdən görünməyən üzü
  •  
    Ayın şimal qütbü
  •  
    Ayın cənub qütbü

Formalaşması

redaktə
Ay səthinin formalaşmasını göstərən video.

Müxtəlif yanaşmalara görə Ay Günəş sisteminin formalaşmasından 30–50 milyon il sonra, bundan təqribən 4,527 ± 0,010 milyard il əvvəl formalaşmışdır.[17] Rik Karlson apardığı tədqiqatlar nəticəsində Ayın 4,4–4,45 milyard il aralığında nisbətən daha az yaşa sahib olduğunu qeyd etmişdir.[18][19] Ayın formalaşması ilə bağlı bir sıra fərziyyələr vardır. Bölünmə fərziyyəsinə görə Ay mərkəzəqaçma təcili nəticəsində Yer qabığından qoparaq ayrılmışdır.[20] Belə olduğu halda Yerin başlanğıc sürətinin çox böyük göstəriciyə sahib olması lazımdır. Əgər bölünmə fərziyyəsi düzgün olarsa, Yerin ekvator müstəvisi ekliptikin müstəvisinə uyğun olmalı idi, ancaq bu belə deyil.[21] Ayın Yerin cazibə qüvvəsi tərəfindən sonradan tutulması fərziyyəsinə görə Ay fərqli yerdə meydana gəlmişdir və Yerin yaxınlığından keçərkən onun cazibə qüvvəsi tərəfindən tutulmuşdur.[22] Buna baxmayaraq aparılan tədqiqatlar nəticəsində bu fərziyyənin doğru olması üçün tələb olunan şərtlərin ödənmədiyi məlum olmuşdur.[21] Birlikdə formalaşma fərziyyəsinə görə isə Yer və Ay Günəş sistemi formalaşarkən molekulyar buluddan eyni vaxtda və yerdə formalaşmışdır. Buna baxmayaraq aparılan tədqiqatlar nəticəsində Ayda metal maddələrinin həddən artıq az olması səbəbindən Yer və Ayın birlikdə formalaşması fərziyyəsinin doğru olması ehtimalı azdır.[21] Bu fərziyyələrin əsas çatışmazlığı Yer və Aydakı çox yüksək impuls momentini asanlıqla izah edə bilməmələridir.[23]

 
Ayın formalaşmasının ilkin dövrlərində mövcud olduğuna inanılan antik rift vadilərinin təmsili görünüşü.

Hal hazırda Ayın formalaşması ilə bağlı ən geniş yayılmış fərziyyə Böyük toqquşma fərziyyəsidir. Bu fərziyyəyə görə Yer formalaşmasının ilkin dövrlərində təqribən Mars böyüklüyündə olan Teya planeti ilə toqquşmuşdur. Bu toqquşma nəticəsində Teya planeti parçalanmış, Yerin qabıq və mantiyasından bir hissə qoparaq Yer ətrafı orbitə saçılmışdır. Vaxt keçdikcə Yer ətrafı orbitə saçılan maddələr Yerin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə birləşərək Ayı meydana gətirmişdir.[24][25]

Böyük toqquşma fərziyyəsi mükəmməl olmasa da, Ayın formalaşması ilə bağlı məsələləri ən yaxşı şəkildə izah edir. Böyük toqquşma nəzəriyyəsi Bill Hertman, Rocer Filips və Cef Teylor tərəfindən ortaya atılmışdır.[26] Ayın formalaşması fərziyyəsində olduğu kimi böyük toqquşmaların Günəş sisteminin formalaşmasının ilkin dövrlərində digər Günəş sistemi planetlərinə də təsir etdiyi düşünülür. Bu toqquşmanın kompüterdə hazırlanmış simulyasiya modelləri həm Yer, həm də Ayın çox yüksək impuls momentini və Ayın nüvəsinin kiçikliyini izah edə bilir. Bu simulyasiya modelləri Ayın əsasən parçalanan Teyanın qalıqlarından meydana gəldiyini göstərir.[27] Buna baxmayaraq aparılan son tədqiqatlar nəticəsində Ayın formalaşmasında daha çox Yerdən qopan hissələrin iştirak etməsi aşkarlanmışdır.[28][29][30][31] Meteoritlərin tədqiq olunması nəticəsində məlum olmuşdur ki, daxili Günəş sisteminin digər kosmik cismlərindən olan Mars və Vestanın Yerdən fərqli Oksigen və Volfram izotop tərkibləri vardır. Buna baxmayaraq Yer və Ayın izotop tərkibləri təqribən eynidir. Mübahisəli olmasına baxmayaraq,[32] baş vermiş böyük toqquşmadan sonra Yer və Ay arasındakı buxarlanmış şəkildə olan materialların qarışması nəticəsində hər iki kosmik cismdə də oxşar izotop tərkiblərinin formalaşdığı ehtimal olunur.[33]

 
Apollon 17 missiyası çərçivəsində Yerə gətirilən Ay daşı.

Həm böyük toqquşma, həm də toqquşmadan sonra ayrılan maddələrin Yerin orbitində toplanması nəticəsində çox böyük miqdarda enerji ortaya çıxdığı üçün Ayın formalaşmasının ilkin dövrlərində ərimiş formada olduğu düşünülür.[34][35] O dövrdə mövcud olmuş olan Ayın səthinə Maqma okeanı adı verilmişdir. Ayın maqma okeanının dərinliyinin 500 kilometrdən Ayın radiusuna (1737 km) qədər ola biləcəyi təxmin edilir.[34] Maqma okeanı soyuduqca qismən kristallaşdı və qatlara ayrılaraq geokimyəvi baxımdan ayrı olan Ay mantiyası və qabığını formalaşdırdı. Mantiyanın olivin, klinopiroksen və ortopiroksen minerallarının çökməsi nəticəsində meydana gəldiyi düşünülür. Maqma okeanının kristallaşmasının ¾-ü tamamlandıqdan sonra aşağı sıxlığı səbəbindən anortit mineralı çökməyərək səthə çıxmış və Ayın qabığını formalaşdırmışdır.[36]

Böyük toqquşma fərziyyəsi Ayın formalaşması ilə bağlı bir sıra suallara cavab versə də, hələ də bu fərziyyə ilə izah oluna bilməyən bəzi çətinliklər vardır.[37] 2001-ci ildə Vaşinqton Karnegi İnstitutunda bir qrup alim Aydan gətirilmiş qayaların ən dəqiq izotop ölçmələrini həyata keçirdi. Onların apardığı tədqiqatlar təəccüblə qarşılandı.[38] Apollon proqramı çərçivəsində Yerə gətirilən qayalardakı izotop təkribləri Yerdəki qayaların izotop tərkibləri ilə eynilik təşkil edirdi. Günəş sisteminin digər kosmik cismlərində isə bu göstəricilər Yerdəkindən fərqlidir. Bu nəticələrin təəccüblə qarşılanmasının səbəbi Ayı formalaşdıran maddələrin çoxunun Yerlə toqquşan Teyanın qalıqlarından ibarət olmasının düşünülməsi idi. 2007-ci ildə tədqiqatçılar Teya və Yerin izotop tərkiblərinin eyni olması ehtimalının 1%-dən daha az olduğunu açıqladı.[39] 2012-ci ildə dərc olunan Aydan gətirilən Titan nümunələrindəki izotopların tədqiqinin nəticələri göstərdi ki, Ayı formalaşdıran maddələrin tərkibi Yerlə eynidir. Bu da Ayın Yerdən ayrı şəkildə formalaşması və Teyanın qalıqlarından meydana gəlməsi yanaşmaları ilə ziddiyyət yaradır.[40]

Fiziki xarakteri

redaktə

Daxili quruluşu

redaktə
Ay səthinin kimyəvi tərkibi[41]
Tərkibi Kimyəvi formulu Miqdarı (faizlə)
Ay dənizlərində Ay yaylaqlarında
Silisium-dioksid SiO2 45.4% 45.5%
Alüminium-oksid Al2O3 14.9% 24.0%
Kalsium-oksid CaO 11.8% 15.9%
Dəmir-oksid FeO 14.1% 5.9%
Maqnezium-oksid MgO 9.2% 7.5%
Titan-dioksid TiO2 3.9% 0.6%
Natrium-oksid Na2O 0.6% 0.6%
Cəmi 99,9% 100,0%
 
Ayın daxili quruluşu.

Ay geokimyəvi baxımdan bir-birindən fərqlənən qabıq, mantiya və nüvə kimi təbəqələrdən ibarətdir. Ayın mərkəzində radiusu 240 km olan dəmirlə zəngin bərk daxili nüvə vardır. Bərk dəmir nüvə radiusu 300 km olan ərimiş dəmirdən ibarət xarici nüvə ilə əhatələnmişdir. Bütünlükdə nüvə 500 km radiusa sahib olan qismən ərimiş keçid təbəqəsi ilə əhatələnmişdir.[42] Bu strukturun təqribən 4,5 milyard il bundan əvvəl, Ayın formalaşmasından dərhal sonra maqma okeanının mərhələli şəkildə kristallaşması nəticəsində meydana gəldiyi düşünülür.[43] Maqma okeanı kristallaşarkən sıxlığı daha çox olan olivin, klinopiroksen və ortopiroksen kimi mineralların çökməsi nəticəsində Ayın mantiyası meydana gəlmişdir. Maqma okeanının kristallaşmasının ¾-ü tamamlandıqdan sonra daha aşağı sıxlığa sahib olan minerallar çökməyərək Ayın qabığını formalaşdırdılar.[44] Maqma okeanının kristallaşan son maye hissəsi Ay mantiyası ilə qabığı arasında sıxışmış istilik yayan bir-birinə zidd elementlərdən təşkil olmuşdur.[1] Bu səbəbdən də Ayın geokimyəvi xəritəsində baxdıqda səthin əsasən anortit kimi maddələrdən təşkil olduğunu görmək mümkündür.[8] Ayın keçmiş lava axınları olan bölgələrindən gətirilmiş süxur nümunələri mantiyanın ərimiş maddələrinin Ay səthinə çıxdığını göstərir.[1] Geofiziki metodlardan istifadə olunaraq Ay qabığının təqribən 50 km qalınlığa sahib olduğu aşkarlanmışdır.[1]

Ay Günəş sistemində sıxlığına görə İodan sonra ikinci peykdir.[45] Buna baxmayaraq Ayın nüvəsi kiçikdir və radiusunun təqribən 20%-ni əhatə edir.[1] Ayın nüvəsinin az miqdarda Kükürd və Nikel qarışıqlarından da ibarət olan Dəmir tərkibli olduğu düşünülür.[46]

Səth geologiyası

redaktə
 
Ayın topoqrafiyası.

Ayın topoqrafiyası lazer alimetri və stereo görünüş analizi metodlarından əldə edilən məlumatlar əsasında tədqiq olunmuşdur.[47] Ayın topoqrafiyasındakı ən diqqətçəkən xüsusiyyət Ayın Yerdən görünməyən üzündə yerləşən Cənub qütbü-Eytken hövzəsidir. Eytken hövzəsinin diametri 2240 kilometrdir və bu hövzə böyüklüyünə görə Günəş sistemində ən böyük ikinci zərbə krateridir.[48][49] Bu hövzə 13 kilometrə çatan dərinliyi ilə Ay səthində ən dərin yerdir.[48][50] Ay səthindəki ən yüksək yerlər peykin şimal-şərqində yerləşir. Bu yüksək profilin Ayın cənub qütbündə yerləşən Eytken hövzəsini yaradan zərbənin səbəb olduğu əks təsir nəticəsində formalaşdığı düşünülür.[51] Yağış dənizi, Sükunət dənizi, Böhran dənizi, Smit dənizi və Şərq dənizi kimi zərbə hövzələri də bu kimi yüksəkliklərin yaranmasına səbəb olmuşdur.[48] Ayın Yerdən görünməyən tərəfinin orta yüksəkliyi Yerdən görünən tərəfinin orta yüksəkliyindən təqribən 1,9&nbspref>Shearer, C.; et al. (2006). "Thermal and magmatic evolution of the Moon". Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60: 365–518.;km çoxdur.[1]

Ay tədqiqat kosmik gəmisi tərəfindən kəşf olunan dik yamanclı uçurumların müşahidəsi göstərdi ki, son milyard il ərzində onlar daralmışdır.[52] Oxşar büzülmə xüsusiyyətləri Merkuridə də müşahidə olunmuşdur.[53]

Vulkanik xüsusiyyətləri

redaktə
 
Sükunət dənizi.

Aya adi gözlə baxıldığı zaman görünən tünd rəngli yerlərə Ay dənizləri deyilir. Ay dənizləri deyilməsinin səbəbi qədim astronomların bu bölgələrin su ilə dolu olduğuna inanmasıdır.[54] Bu bölgələr qədim dövrlərdə bazalt lavasının qatılaşması nəticəsində formalaşmışdır. Yerdəki bazalta oxşasa da, Ay bazaltının tərkibində dəmir daha çoxdur və su ilə təmas etmir.[55][56] Bu lavaların əksəriyyəti Aydakı zərbələrlə püskürmələrin təsirindən yaranmış və zərbə hövzələrinin səthini doldurmuşdur. Ay dənizlərinin yaxınlığında qalxanvari və günbəzvari vulkanlar aşkar edilmişdir.[57]

 
İna krateri.

Demək olar ki, Ay dənizlərinin əksəriyyəti Ayın Yerdən görünən üzündə yerləşir. Ayın Yerdən görünən üzünün 31%-i Ay dənizləri ilə örtülmüşdür.[58] Bu göstərici Ayın Yerdən görünməyən üzündə 2%-ə bərabərdir.[59] Bunun Ayın Yerdən görünən üzündə qabığın altında olan istilik yayan elementlərin konsentrasiyası ilə bağlı olduğu düşünülür. Bu Ay tədqiqat kosmik gəmisinin qamma sprektrometri əsasında tərtib olunan geokimyəvi xəritədə də göründü.[44][60][61] Ay bazalt dənizlərinin böyük hissəsi 3–3,5 milyard il bundan əvvəl, İmbriyan dövründə meydana gəlmişdir. Buna baxmayaraq bəzi radiometrik tədqiqatlar Ay dənizlərinin yaşının 4,2 milyard il əvvələ qədər dayana biləcəyini göstərir.[62] Son dövrlərdə aparılan tədqiqatlar gənc kraterlərin yaşının 1,2 milyard il olduğunu göstərdi.[63] 2006-cı ildə aparılan tədqiqatlar nəticəsində Xoşbəxtlik gölündə yerləşən tozsuz və hamar səthə sahib olan İna kraterinin 2 milyon illik olduğu məlum oldu.[64] Ay zəlzələləri və səthdən qaz ayrılması Ayda hələ də davam edən bəzi aktivliklərin olduğunu gösərir.[64] 2014-cü ildə NASA tərəfindən Ayda gənc vulkanizmin sübutlarının əldə olunduğu bildirildi. Belə ki, Ay tədqiqat kosmik gəmisi tərəfindən 70 nizamsız Ay dənizi kəşf olunmuşdur ki, bunların yaşı 50 milyon ildən daha azdır. Ayın Yerdən görünən üzündə qabığın altında yerləşən radioaktiv maddələrin konsentrasiyası nəticəsində buradakı mantiyada istiliyin düşünüləndən daha çox olduğu ehtimal olunur.[65][66][67][68] Bunun sübutu kimi Ayın Yerdən görünən və görünməyən üzlərinin sərhəddində yerləşən Şərq dənizindəki Louel krateri içində tapılmış 2–10 milyon yaşındakı bazalt vulkanizmi göstərilir.[69][70][71][72]

Ayda açıq rənglə görünən bölgələrə terra ya da yaylaqlar deyilir, çünki bu bölgələrin çoxu Ay dənizlərindən daha yüksəkdir. Aparılan radiometrik analizlər nəticəsində onların yaşının 4,4 milyard il olduğu məlum olmuşdur. Bu dövrlər maqma okeanında sıxlığı az olan maddələrin səthə çıxaraq qabığı formalaşdırması dövrü ilə üst-üstə düşür. Yerdən fərqli olaraq Aydakı dağların tektonik proseslər nəticəsində yaranmadığı düşünülür.[62][63] Ayın Yerdən görünən üzündəki Ay dənizlərini formalaşdıran konsentrasiyaların Ayın Yerdən görünməyən üzündəki dağların formalaşmasına təsir göstərdiyi düşünülür.[73][74]

Zərbə kraterləri

redaktə
 
Ayın Yerdən görünməyən üzündə yerləşən Dedalus krateri.

Ayın səthinin geoloji inkişafında iştirak edən önəmli ünsürlərdən biri də zərbə kraterləridir.[75] Zərbə kraterləri asteroid və kometaların Ay səthi ilə toqquşması nəticəsində yaranmışdır.[76] Təkcə Ayın Yerdən görünən üzündə diametri 1 kilometrdən böyük olan 300 mindən çox kraterin olduğu təxmin edilir. Bu kraterlərdən bəzilərinə elmi işçilər, alimlər, rəssamlar və tədqiqatçıların adları verilmişdir.[77] Ayın geoloji inkişaf dövründə Ay dənizləri ilə yanaşı zərbə kraterlərinin də xüsusi yeri vardır. Bu strukturlar çoxhalqalı üzükvari relyef formaları ilə xarakterizə olunur və onların diametri yüzlərlə kilometrdən minlərlə kilometrə çatır.[78] Ay atmosferinin çox cüzi olması səbəbindən burada hava şəraiti dəyişmir. Bu səbəbdən də kraterlərin ilkin forması çox yaxşı qorunmuşdur. Yalnız bir neçə çoxhalqalı hövzələrin dəqiq yaşının təyin olunmasına baxmayaraq, bunlar nisbi yaşı müəyyən etmək üçün çox faydalıdır. Çünki zərbə kraterləri sabit nisbətdə toplaşır və hər əraziyə düşən kraterlərin sayını hesablamaq səthin yaşını təxmin etməkdə istifadə olunur.[78] Apollon proqramı çərçivəsində Aydan gətirilmiş zərbə nəticəsində ərimiş süxur nümunələrinin radiometrik analizləri onların yaşının 3,8–4,1 milyard il aralığında dəyişdiyini göstərmişdir. Bu analizlər nəticəsində əldə olunan məlumatlar Son dövr ağır toqquşmaları dövrünün ortaya atılmasında istifadə olunmuşdur.[79]

Ayın səthi zərbə prosesləri nəticəsində yaranmış yüksək səviyyədə narın olan reqolit qatı ilə örtülmüşdür. Quruluşu qara bənzəyən incə reqolit qatı Silisium dioksid tərkiblidir və yanmış barıtın qoxusuna bənzər qoxuya sahibdir.[80] Reqolit qatı qədim səth bölgələrində cavan səth bölgələrinə nəzərən daha qalındır (dağlıq ərazilərdə 10–20 km, Ay dənizlərində 3–5 km).[81] Narın reqolit qatının altında daha iri hissəcikləri olan reqolit qatı vardır və bu qat iri çatları olan kilometrlərlə qalınlığa sahib əsas qayanın üzərindədir.[82]

Ay burulğanları

redaktə
 
Ay tədqiqat kosmik gəmisi tərəfindən çəkilmiş Ay burulğanı.

Ayın səthində qeyri-adi xüsusiyyətlərə sahib olan burulğanlar müşahidə olunmuşdur. Burulğanlar nisbətən gənc reqolit qatı üzərində görünür və əsasən qıvrım formaya sahibdir. Onlar adətən aşağı albedolu bölgələrdə parlaq burulğanlar olaraq diqqəti cəlb edir. Ay burulğanları həm Ay dənizləri, həm də yaylaqlarda müşahidə olunmuşdur. Ay dənizlərində müşahidə olunan burulğanlar yüksək albedo göstəricisi, qıvrım və qarışıq quruluşu ilə xarakterizə olunur. Ay yaylaqlarında görülən burulğanlar isə daha sadə quruluşu ilə diqqət çəkir.[83][84]

Suyun varlığı

redaktə
Ayın cənub qütbündə, daima kölgə olan bölgələrdə suyun buz şəklində qalması üçün uyğun ərazilər.
video.

Ay səthində maye şəkildə suyun olması mümkün deyildir. Su Günəş radiasiyasına məruz qalaraq fotoliz edir və ayrılan su molekulları kosmik boşluğa yayılır. Buna baxmayaraq 1960-cı illərdən bu yana alimlər Ayda buz şəklində su ola biləcəyini iddia etməyə başladılar. Onlar düşünürdü ki, suyun mənbəyi Ayla toqquşan kometalar ya da Ay süxurlarındakı Oksigenin Günəş küləyi vasitəsi ilə gələn Hidrogenlə reaksiyaya girməsi ola bilər. Bu yolla formalaşan su Ayın qütblərindəki zərbə kraterlərinin Günəş işığı düşməyən kölgəlik bölgələrində daimi olaraq buz şəklində qala bilərdi.[85][86] Kompüter simulyasiyalarına görə Aydakı həmişə kölgə olan 14000 km2 sahəsi olan bölgədə su buzu mövcud ola bilər.[87] Ayda istifadə oluna biləcək miqdarda su tapılması Ayı koloniyalaşdırmaq üçün önəmli faktordur, çünki Yerdən su daşımaq bahalı prosesdir.[88]

 
Ayda suyun varlığı ilə bağlı tədqiqatlar aparan LCROSS kosmik gəmisinin təmsili şəkli.

Alimlər tərəfindən Ay səthində su olması iddialarının ortaya atılmasından bu yana suyun mövcudluğuna dair izlər əldə edilmişdir.[89] 1994-cü ildə Klementayn kosmik gəmisinin (ing. Clementine) apardığı bistatik radar təcrübəsi nəticəsində Ay səthinə yaxın donmuş şəkildə kiçik su mənbələri ola biləcəyi ortaya atıldı. Buna baxmayaraq Aresibo radio teleskopu tərəfindən aparılan müşahidələr nəticəsində bu tapıntının gənc kraterlərdəki ecekta olması ehtimalının daha çox olduğu bildirildi.[90] 1998-ci ildə Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisində (ing. Lunar Prospector) olan neytron spektrometri ilə aparılan tədqiqatlar nəticəsində Ayın qütblərindəki reqolit qatının bir metr dərinliyinə qədər yüksək Hidrogen konsentrasiyalarının olduğu aşkarlandı.[91] 2008-ci ildə Apollon 15 missiyası çərçivəsində Yerə gətirilən vulkanik Ay süxurlarının tərkibində az miqdarda su aşkarlandı.[92]

2008-ci ildə Çandrayan 1 kosmik gəmisi tərəfindən Ayın səthində buz şəklində su olduğu təsdiqləndi. Spektrometr tərəfindən Hidroksilin udulma xətləri müşahidə olundu ki, bu bölgələrdə Günəş işığı əks olunurdu. Bu da suyun ola biləcəyini təsdiq etdi. Kosmik gəminin apardığı tədqiqatlar bu bölgədə konsentrasiyaların 1000 ppm kimi yüksək göstərici ola biləcəyini göstərdi.[93] 2009-cu ildə LCROOS kosmik gəmisi (ing. Lunar Crater Observation and Sensing Satellite) tərəfindən Ayın daima kölgə olan yerlərində ecekta ilə örtülmüş səthin altında 100 kq su buzu tapıldı.[94][95] LCROOS tərəfindən aparılan başqa bir tədqiqat nəticəsində suyun miqdarının 155 ± 12 kq ola biləcəyi məlum oldu.[96]

Qravitasiya sahəsi

redaktə
 
Ayın qravitasiya sahəsinin xəritəsi.

Ayın qravitasiya sahəsi peykin orbitindəki kosmik gəmilərin yaydığı radio dalğaların müşahidə olunması nəticəsində öyrənilmişdir. Bu zaman istifadə olunan prinsip Dopler effekti ilə bağlıdır. Kosmik gəminin baxış bucağı istiqamətindəki təcili radio dalğaların istiqamətini az-az dəyişdirərək və kosmik gəmidən Yerdəki sabit nöqtəyə olan uzaqlıqdan istifadə olunaraq müəyyən olunur. Buna baxmayaraq Ayın Yerlə sinxronizə olunmuş şəkildə dönməsi səbəbindən kosmik gəmi Ayın Yerdən görünməyən üzündə müşahidə oluna bilmədiyi üçün bu tərəfin qravitasiya sahəsi yaxşı öyrənilə bilməmişdir.[97] Ayın qraviyasiya sahəsinin ən diqqətəlayiq xüsusiyyətlərindən biri böyük zərbə hövzələri ilə bağlı olan pozitiv qravitasiya anomaliyalarının varlığıdır.[98][99] Bu anomaliyalar kosmik gəmilərin orbitlərinə ciddi şəkildə təsir göstərir. Bu səbəbdən də insanlı və insansız uçuşların planlanmasında Ayın düzgün qravitasiya modeli lazımdır. Qravitasiya anomaliyaları Ay dənizlərini dolduran bazalt lavası axışları ilə bağlıdır. Buna baxmayaraq bazalt lavası axışları qravitasiya anomaliyaları hadisəsinin tək səbəbi kimi çıxış edə bilməz. Ay qabığı ilə mantiyası arasında baş verən qarşılıqlı reaksiyaların da buna təsiri ola biləcəyi düşünülür. Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisinin apardığı müşahidələr nəticəsində bəzi yerlərdə səbəbi bazalt lavaları olmayan qravitasiya anomaliyaları aşkarlanmışdır. Ayın Fırtınalar okeanı olaraq adlandırılan yerində nəhəng vulkanların səbəb olduğu bazalt aşkar olunsa da, qravitasiya anomaliyası müşahidə olunmamışdır.[100]

Maqnit sahəsi

redaktə
 
Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisi tərəfindən ölçülmüş Ayın maqnit sahəsi.

Ayın maqnit sahəsinin gücü 1–100 nT arasında dəyişir. Bu da gücü 30–60 mT arasında dəyişən Yerin maqnit sahəsindən yüz dəfə daha zəif göstəricidir. Ayın maqnit sahəsinin digər fərqlərindən biri də nüvəsindəki geodinamo təsiri nəticəsində meydana çıxan dipolar maqnit sahəsi yoxdur və Ayın maqnit sahəsinin mənbəsi Ay qabığıdır. Bir nəzəriyyəyə görə Ay qabığının maqnitləşməsinin səbəbi Ayın formalaşmasının ilkin dövrlərindəki nüvəsindən qaynaqlanan geodinamodur. Buna baxmayaraq Ayın nüvəsinin kiçik olması bu nəzəriyyənin doğru olması ehtimalını azaldır.[101][102] Başqa yanaşmaya görə Ay kimi havası olmayan kosmik cismlərdə daimi olmayan maqnit sahələri böyük cismlərlə toqquşmalar nəticəsində meydana gəlir. Bu yanaşmanı dəstəkləyən faktorlardan biri böyük toqquşma hövzələrinin əks tərəfində Ay qabığının güclü maqnitləşmə sahələrinin olmasıdır. Buna toqquşma nəticəsində yaranan plazma buludunun mühitdə maqnit sahəsi mövcud olarkən sərbəst olaraq yayılmasının səbəb ola biləcəyi düşünülür.[103]

Atmosferi

redaktə
 
Apollon 17 kosmonavtlarının Ay atmosferi ilə bağlı çəkdikləri eskiz.

Ayın atmosferi həddən artıq nazikdir. Atmosferin ümumi kütləsi 104 kiloqramdır.[104] Ay atmosferinin mənbələrindən biri qabıqda və mantiyada olan radioaktivlik səbəbindən meydana çıxan Radon qazıdır. Digər önəmli mənbələrə isə mikro meteoritlər, Günəş küləyi ionları, elektronlar və Günəş işığının təsirindən yaranan püskürmələrdir.[8][105] Səthdən püskürmə yolu ilə ayrılan qazlar ya yenidən reqolit qatı tərəfindən udulur ya da Günəşin radiasiya təzyiqi və ionlaşma səbəbindən Günəş küləyinin maqnit sahəsinin təsiri ilə kosmik boşluğa yayılırlar.[106] Yerdən aparılan spektr müşahidələri nəticəsində Ay atmosferində Natrium və Kalium elementləri aşkar edilmişdir. Radon-222 (222Rn) və Polonium-210 (210Po) elementrləri Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisinin apardığı spektr müşahidələri nəticəsində aşkarlanmışdır.[106][107] Arqon-40 (40Ar), Helium-4 (4He), Oksigen (O2), Metan (CH4), Azot (N2), Karbon monoksid (CO) və Karbon dioksid (CO2) kimi maddələr Apollon proqramı çərçivəsində kosmonavtlar tərəfindən Ayda yerləşdirilən cihazlarla müəyyən olunmuşdur.[106] Çandrayan 1 kosmik gəmisi tərəfindən Ay səthinin 60–70° enliklərinə qədər olan yerlərində su buxarı aşkarlanmışdır. Bunun reqolit qatındakı buzun Günəş radiasiyasının təsirindən buxarlanması səbəbindən ola biləcəyi düşünülür.[108]

Toz

redaktə

Ay atmosferində kometaların kiçik hissəciklərindən qaynaqlanan asimmetrik toz buludu vardır. Ehtimal olunur ki, gün ərzində 5 ton kiçik kometa hissəcikləri Ay səthi ilə toqquşur. Ay səthi ilə toqquşan bu hissəciklər atmosferə toz qaldırır. Toz təxminən 10 dəqiqə atmosferdə qalır (5 dəqiqəyə yüksəlir və 5 dəqiqəyə səthə çökür). Orta hesabla Ayda səthdən 100 kilometrlərlə yüksələn 120 kiloqram tozun olduğu ehtimal olunur. LADEE kosmik gəmisi tərəfindən altı ay aparılan müşahidələr nəticəsində Ay səthindən 20–100 km yüksəklikdə toz miqdarı ölçülmüşdür. LADEE tərəfindən bir dəqiqə ərzində orta hesabla 0,3 mikrometr toz müşahidə olunmuşdur. Müşahidə zaman tozların miqdar göstəricisi Yer və Ay kometaların qalıqlarından keçərkən ən yüksək həddinə çatdı. Ay atmosferindəki toz buludu asimmetrik olaraq yayılmışdır və peykin qaranlıq və aydınlıq üzlərinin sərhəddinə yaxın ərazilərdə daha sıxdır.[109][110]

Fəsillər

redaktə
 
Hermayt krateri.

Ay ekliptiklə sadəcə 1,5424° bucaq əmələ gətirir ki,[111] bu da Yerin ekliptiklə əmələ gətirdiyi bucaqdan 23,44° dərəcə azdır. Bu səbəbdən də Ayın fəsillər ərzində Günəş tərəfindən aydınlanma göstəricisi çox az fərqlənir. Ayın topoqrafik xüsusiyyətləri Ay iqliminə fəsil dəyişikliklərindən daha çox təsir edir.[112] 1994-cü ildə Klementayn kosmik gəmisi tərəfindən çəkilən şəkillər nəticəsində Ayın şimal qütbündə yerləşən Peri kraterinin ətrafındakı dörd dağlıq bölgənin zirvələrinin işıq sərhəddini keçdiyindən daimi olaraq aydınlandığı və bu bölgədə həmişə gündüz olduğu məlum oldu. Belə bölgələr Ayın cənub qütbündə də vardır. Ayın daimi kölgə olan dərin qütb kraterlərinin istiliyi çox aşağı göstəriciyə sahibdir.[87] Ay tədqiqat kosmik gəmisi tərəfindən aparılan müşahidələr nəticəsində Ayın şimal qütbündə yerləşən Hermayt kraterində yay fəslinin ən aşağı istilik göstəricisi olan −238 °C qeydə alınmışdır ki, bu göstərici qışda −247 °C-yə qədər aşağı düşür.[113] Bu göstərici kosmik gəmi tərəfindən Günəş sistemində qeydə alınan ən soyuq göstəricidir. Hətta Plutonun səthindən belə daha soyuqdur.[112] Ayda gündüz orta istilik 107 °C, gecə isə −153 °C-yə bərabər olur.[114] Ayın səth xüsusiyyətlərindən asılı olaraq istilik göstəriciləri arasında kəskin fərqlər ola bilər.[115]

Yerlə əlaqəsi

redaktə

Orbit

redaktə

Ay sabit ulduzlara nəzərən Yerin ətrafında 27,3 günə (siderik dövr) dövr edir. Yer eyni zamanda Günəş ətrafında hərəkət edir və bu səbəbdən də Ayın Yerdən görünən sinodik dövr müddəti 29,5 günə bərabərdir.[58] Digər planetlərin peyklərindən fərqli olaraq Ay Yerin ekvator müstəvisinə yox, ekliptikin müstəvisinə uyğun olan orbitdə dövr edir. Ay həm öz oxu ətrafında, həm Yerin ətrafında, həm də Yerlə birlikdə Günəşin ətrafında hərəkət edir. Ay Yerdən orta hesabla 384399 km (0,00257 AV) məsafədə yerləşir. Ayın Yerdən ən uzaq məsafəsi 405400 km, Yerdən ən yaxın məsafəsi isə 362600 km-ə bərabərdir. Ayın Yer ətrafındakı orbital sürəti 1022 km/saniyəyə bərabərdir.)[4] Ayın orbitində ekliptiklə şərti kəsişmə nöqtələri vardır. Bu nöqtələr Ay düyünləri adlanır və Ayın bu düyünlər ətrafında dövr etməsi 27 gün 5 saat 5 dəqiqəyə başa gəlir. Düyünlər arasında şərti xətt çəkilsə, Ayın tədricən hərəkət istiqamətinə tərəf dönməsi müşahidə oluna bilər. 18,6 il ərzində Ay düyünləri tam dövr edir.[116]

 
İşıq Yer və Ay arasında olan orta məsafəni 1,255 saniyəyə qət edir. İşıq bu məsafəni Yerlə Günəş arasında 8,28 dəqiqəyə qət edir.

Nisbi ölçüsü

redaktə
 
DSCOVR kosmik gəmisi tərəfindən müşahidə olunan Ayın Yerin önündən keçməsi.

Yer və Ay sistemi arasındakı əlaqə bəzi astronomlar tərəfindən planet-peyk olaraq yox, ikili planet sistemi şəklində qiymətləndirilir. Bunun səbəbi Ayın ətrafında ətrafında döndüyü planetin ölçülərinə nəzərən Günəş sistemində ən böyük peyk olmasıdır. Ayın diametri Yerin diametrinin 1/4-i, kütləsi isə Yerin kütləsinin 1/81-i qədərdir.[58] Ayın səthinin sahəsi Yerin ümumi səthinin sahəsinin təqribən 1/10-u, quru səthinin sahəsinin isə təqribən 1/4-ü qədərdir. Buna baxmayaraq sistemin orta kütlə mərkəzi 1700 kilometrdən, yəni Yerin radiusunun 1/4-dən daha az göstəriciyə sahib olduğu üçün bu yanaşma bəzi astronomlar tərəfindən təndiq olunmuşdur.[117]

Yerdən görünüşü

redaktə
 
Buludlu səmada Ayın görünüşü.

Ay sinxronizə olunmuş şəkildə hərəkət edir, yəni öz oxu ətrafında dönmə müddəti ilə Yer ətrafında dönmə müddəti bir-birinə bərabərdir. Bu səbəbdən də Yerdən baxan müşahidəçi Ayın həmişə eyni üzünü görür. Ay formalaşmasının ilkin dövrlərində daha sürətlə hərəkət edirdi. Zamanla bu sürət yavaşladı və Yerlə sinxronizə olacaq nisbətdə sabitləşdi.[118] Bu sinxronizə olunmuş hərəkət səbəbindən Ayın Yerdən görünən üzü və Yerdən görünməyən üzü anlayışları formalaşmışdır. Ayın Yerdən görünməyən üzü adətən qaranlıq üz olaraq da adlandırılır. Buna baxmayaraq Ayın Yerdən görünməyən üzü də Günəş tərəfindən işıqlandırılır. Yeni Ay fazasında olarkən Ayın Yerdən görünən üzü tamamilə qaranlıq olur.[119] 2016-cı ildə astronomlar Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisinin daha əvvəllər apardığı tədqiqatlarda topladığı məlumatlar əsasında Ayın Yerdən görünməyən üzündə iki Hidrogenlə zəngin bölgə aşkarladı. Bunun su buzu nəticəsində formalaşdığı düşünülür. Ehtimal olunur ki, bu yerlər qütblərdə milyardla il əvvəl, Ay hələ sinxronizə olunmamışdan əvvəl formalaşmışdır.[120]

 
Gündüz səmasında görünən Ay.

Ayın albedo göstəricisi zəifdir. Belə ki, Ay üzərinə düşən Günəş işığını sadəcə aşınmış asfaltdan bir az çox göstərici ilə əks etdirir. Buna baxmayaraq Yer səmasında parlaqlığına görə Günəşdən sonra ikincidir.[58] Ayın görünmə böyüklüyünün göstəricisi −12.74-yə bərabərdir.[4] Ayın digər fazalarındakı parlaqlığı bədirlənmiş fazasının 1/10-u qədərdir. Bunun səbəbi Ayın mükəmməl Lambert əks etdiricisi olmamasıdır. Bədirlənmiş fazada olarkən Ay işığı əks etdirməsi səbəbindən parlaq görünür. Digər fazalarda isə Ay səthinə düşən kölgələr səbəbindən əks etdirmə göstəricisi azalır.[121]

Ayın albedosunun az olmasına baxmayaraq gecə səmasında ən parlaq cism kimi görünməsinin bir səbəbi də görmə sisteminin xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, görmə sistemi tərəfindən bir cismin parlaqlığı onun ətrafındakı fonun rəng xüsusiyyəti ilə də bağlıdır. Gecə səmasında Ayın ətrafı qaranlıq olduğu üçün Ay ən parlaq cism olaraq müşahidə olunur. Ayın üfüq xəttinə yaxın olarkən daha böyük görünməsi optik illuziyadır. Bunun optik illuziyadan qaynaqlanan psixoloji təsir olması ilk dəfə e.ə. VII əsrdə kəşf olunmuşdur.[122]

 
Yer səmasında müşahidə olunan qalo.

Ayın üfüqdan ən yüksəkdə olduğu nöqtə Yerdəki fəsil və Ayın fazalarına görə fərqlənir. Qışda bədirlənmiş fazada olan Ay Yer səmasında ən yüksək nöqtəsində görününür. Bundan başqa 18,6 il davam edən Ay düyünlərinin də görünmə yüksəkliyinə təsiri vardır. Ay orbitinin yüksələn düyün nöqtəsi yaz nöqtəsindədirsə Ay 28°-yə qədər yüksələ bilər. Bunun nəticəsində 28° enliklərə qədər Ay ən yüksək nöqtədə görünər. Təqribən 9 il sonra yüksəlmə sadəcə 18° şimal və cənub enliklərinə qədər çatır. Ayparanın istiqaməti də Ayın müşahidə olunduğu enliklə bağlıdır. Ekvatora yaxın enliklərdən aypara U formasında müşahidə oluna bilər.[123] Ay hər 27,3 gündən bir Yerin şimal və cənub qütblərindən görülə bilir. Qütb bölgələrində Günəş aylarla görünmədiyindən Ay işığı zooplanktonlar tərəfindən istifadə olunur.[124]

Ayın Yerdən müşahidə olunması zamanı bəzən Yer atmosferinin təsirindən fərqliliklər müşahidə oluna bilir. Yer atmosferinin yuxarı qatlarında kiçik buz kristalları vardır və Ay işığı bu kristallardan keçərkən sınaraq qalo adlanan optik halqa meydana gətirir.[125]

Ay fazaları

redaktə

Ay da Yer kimi işıq mənbəyi deyildir, ancaq üzərinə düşən Günəş işığını əks etdirir. Ayın Yer və Günəşə nəzərən mövqeyinə görə periodik olaraq bəzi hissələri qaranlıq, bəzi hissələri də aydınlıq olaraq görülür. Ayın Yeni Ay, Aypara, İlk rüb, Dolan Ay, Bədirlənmiş Ay, Azalan Ay və Son rüb kimi fazaları vardır. Yeni Ay zamanı Ayın aydınlıq olmayan tərəfi Yerə dönük olur və adi gözlə Günəş tutulması istisna olmaqla müşahidə olunmur. Ay iki dəfə dolarkən və azalərkən Aypara fazasında görünür. Yeni Ay fazasından bir həftə sonra Ay İlk rüb fazasında olur. Bu fazada Ay D formasında görünür. İlk rüb və Bədirlənmiş Ay fazaları arasında qalan faza Dolan Ay fazasıdır. Ayın ən parlaq və bütün olaraq görüldüyü faza Bədirlənmiş Ay fazasıdır. Bədirlənmiş Ay fazası ilə Son rüb fazası arasında Azalan Ay fazası vardır. Son rüb fazasında Ay tərs D formasında görülür.[126]

 
Ayın fazaları: 1.Yeni Ay; 2.Aypara; 3.İlk rüb; 4.Dolan Ay; 5.Bədirlənmiş Ay; 6.Azalan Ay; 7.Son rüb; 8.Aypara.

Qabarma və çəkilmə təsirləri

redaktə
 
Ən yüksək qabarma və çəkilmənin müşahidə olunduğu Fandi körfəzi.

Yerdə müşahidə olunan qabarma və çəkilmə hadisələri Ayın cazibə qüvvəsinin təsirindən baş verir. Ayın cazibə qüvvəsinin təsirindən okeanlar ellips şəklində dartılır.[127] Bu səbəbdən də Yerin Aya doğru baxan üzü və bunun əks tərəfində dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi müşahidə olunur. Yer öz oxu ətrafında hərəkət etdiyi üçün qabarma nöqtələri də yerini dəyişir. Bunun nəticəsində okean suları periodik olaraq qabarma və çəkilmələrə məruz qalır. Qabarma nöqtələri, onlara doğru gedən böyük okean axıntılarının təsiri, Yerin öz oxu ətrafında hərəkəti nəticəsində okeanın diblərində baş verən suyun sürtünmə təsiri, suyun hərəkətsizliyi, quruya yaxınlaşdıqca dərinliyin azalması və fərqli okean səthləri arasındakı su kütləsi dəyişmələri səbəbindən qabarma və çəkilmə hadisəsi daha da qüvvətlənir.[128]

 
Ay librasiyası.

Ayla okeanlar arasındakı cazibə qüvvəsi əlaqəsi Ayın orbitinə təsir göstərir. Aydan baxıldığı zaman qabarma nöqtələri Yerin dönüşü ilə irəliyə doğru daşındığından birbaşa Ayın qarşısında deyildir. Cazibə qüvvəsi uyğunlaşması Yerin dönüşündən kinetik enerji və bucaq momentini udur. Bunun əksinə olaraq Ayın orbitinə bucaq momenti əlavə olunur.[127][129] Bu səbəbdən də Ay daha uzun periodlu və daha yüksək orbitə sahib olur.[129] Ay və Yer arasındakı bu əlaqə səbəbindən aralarındakı məsafə hər il 3,8 sm artır.[130] Qabarma və çəkilmə hadisəsi önəmsiz səviyyəyə çatana qədər Ayın Yerdən uzaqlaşması prosesi davam edəcəkdir və sonda orbit sabitləşəcəkdir. Bundan başqa atom saatı müşahidə olunaraq, Yerin hər il öz oxu ətrafında hərəkətinin 15 mikrosaniya artdığı məlum olmuşdur. Bu artma Ümumdünya vaxtına da əlavə olunaraq zaman periodu nizamlanır.[131]

Ay orbit xüsusiyyətləri səbəbindən Yer ətrafında hərəkət edərkən librasiyaya məruz qalır. Librasiya hadisəsi Yerin öz oxu ətrafında hərəkət etməsi, Ayın Yer ətrafında kənarmərkəzli orbitdə hərəkəti və Ayın öz oxu ətrafındakı dönmə bucağının Yer ətrafındakı orbit müstəvisinə nəzərən bir az meyilli olması səbəbləri nəticəsində baş verir.[129] Ayın Yerdən ancaq bir üzünün görünməsinə baxmayaraq, librasiya nəticəsində Yerdən Ay səthinin 59%-i müşahidə oluna bilir.[58] Qabarma və çəkilmə prosesləri zamanı yığılan gərginlik səbəbindən Ay zəlzələləri baş verir. Ay zəlzələləri Yerdə baş verən zəlzələlərə nisbətən daha az baş verir və daha zəifdir. Buna baxmayaraq Ay zəlzələləri Yerdə baş verən zəlzələlərə nisbətən daha uzun müddət davam edir. Buna Ayda maye halda suyun olmaması səbəb olur. Ay zəlzələləri gözlənilməz şəkildə 1969–1972-ci illərdə aralığında, Apollon proqramı çərçivəsində kosmonavtların Ay səthində yerləşdirdikləri seysmoqraflar tərəfindən aşkarlandı.[132]

Ay və Günəş tutulmaları

redaktə

Ay tutulması

redaktə
  Əsas məqalə: Ay tutulması
 
Ay tutulması.
8 oktyabr 2014.

Ay orbitində hərəkət edərkən bəzən Yerin kölgəsindən keçir. Bu proses Ay tutulması adlanır. Ay tutulması Bədirlənmiş Ay fazasında ya da Ay düyün nöqtələrinə yaxın olduğu vaxt baş verir. Ay Yerin kölgəsinə daxil olarkən, üzərinə Günəş tərəfindən birbaşa olaraq işığın düşməsinin qarşısı alınır. Ay tutulmasının vaxtı təqribən 40 dəqiqə ilə 1 saat arasında dəyişir. Tutulma Ayın üfüq xəttindən yüksəkdə olduğu nöqtələrdən müşahidə oluna bilir. Ayın Yerin kölgəsinə daxil olmasına baxmayaraq, Günəş işığı Yerin atmosferində qırılaraq Ayın səthinə düşür və Ay bu səbəbdən Yerdən görülə bilir. İşıq Yer atmosferində qırıldığı üçün göy işıq udulur və Ayın səthinə qırmızı işıq çatır. Bu səbəbdən də Ay tutulma zamanı Yerdən üzərinə qırmızı kölgə düşmüş kimi görülür. Müşahidə yerindən asılı olaraq tutulma tam və ya qismən müşahidə oluna bilir. Əsasən ildə iki dəfə Ay tutulması müşahidə oluna bilir. Buna baxmayaraq Ay tutulmasının müşahidə olunmadığı ya da ildə üç dəfə müşahidə olunduğu dövrlər də ola bilər.[133][134][135]

Günəş tutulması

redaktə
 
Günəşin tam tutulması.
Fransa. 1999.

Günəş tutulması Ayın Yerlə Günəşin arasına girməsi səbəbindən baş verir. Tutulmanın baş verməsi üçün Ayın bədirlənmiş fazada olması lazımdır. Bir il ərzində Ayın Yer ətrafında 12 dəfə dönməsinə baxmayaraq, Ayın orbit müstəvisi ilə Yerin orbit müstəvisi arasında 5°Fərq olması səbəbindən Ay hər dəfə Günəşin önündən tam keçmir və kəsişmə seyrək şəkildə meydana gəlir. Bu səbəbdən də ildə 2–5 dəfə Günəş tutulması müşahidə olunur. Bunlardan ən çox ikisi tam tutulma ola bilər. Günəş tutulması Yer üzərində hər dəfə çox məhdud yerlərdən görünür və hansısa bölgədə tam Günəş tutulmasının görünməsi nadir hadisədir.[136][137]

Tutulmanın növləri
redaktə
 
Halqalı tutulma.
Nevada. 20 may 2012.
  • Tam Günəş tutulması: Ayın Günəşin Yerdən müşahidə olunan Fotosferini tam şəkildə örtməsi hadisəsidir. Günəşin çox parlaq olan Fotosferi Ayın qaranlıq kölgəsi tərəfindən örtülür və Günəş tacı adi gözlə görünə bilir. Bu zaman hava parlaq ulduzlar və planetlərin görülə biləcəyi şəkildə qaralır. Tam tutulma Yerdən məhdud yerlərdə müşahidə oluna bilir.[138]
  • Halqalı Günəş tutulması: Ay Günəş önündən keçərkən onu tam örtə bilmədiyi zaman müşahidə olunur. Ayın diametri, Günəşin Fotosferinin diametrinin təqribən 400-də 1-i qədərdir. Buna baxmayaraq Ayın Yerdən uzaqlığı, Günəşin uzaqlığının 400-də 1-i qədərdir. Bu səbəbdən də Ayın Yerdən müşahidə olunan böyüklüyü ilə Günəşin böyüklüyü təqribən eynidir. Buna baxmayaraq Yerin Günəş ətrafındakı orbiti və Ayın Yer ətrafındakı orbiti tam dairə formasında olmadığından Ay hər tam qovuşmalı keçişdə Günəşi tam şəkildə örtə bilmir. Bu zaman Günəş diskinin Ay tərəfindən örtülə bilməyən hissəsi Yerdən halqa şəklində görülür.[138]
  • Hibrid Günəş tutulması: Bu zaman tutulma Yerin bəzi yerlərindən tam, bəzi yerlərindənsə halqalı olaraq görülür. Bu tutulma növü olduqca nadir hallarda baş verir.[138]
  • Hissəli Günəş tutulması: Ayın Günəşi qismən örtməsi nəticəsində baş verir. Həm tam, həm də halqalı tutulma hissəli tutulma kimi başlayır və başa çatan zaman da yenidən hissəli tutulma formasında görünür. Tam tutulma zamanı tutulmanın tam müşahidə olunduğu məhdud məkan istisna olmaqla hadisənin görülə bildiyi digər yerlərdən tutulma hissəli şəkildə görülür.[138]

Müşahidəsi və tədqiqatlar

redaktə

Qədim dövrlər və Orta əsrlər

redaktə
 
İohann Hevelin Selenoqrafiya əsərində (1647) təsvir olunmuş Ay xəritəsi. Bu xəritədə ilk dəfə librasiya bölgələri əlavə olunmuşdur.

Ayın hərəkəti astronomlar tərəfindən qədim dövrlərdən müşahidə olunmuşdur. Babil astronomları tərəfindən e.ə. V əsrdə Ay tutulmalarının 18 illik Saros dövrələri ilə bağlı qeydlər aparılmışdı.[139] Hindli astronomlar tərəfindən Ayın aylıq uzanma xüsusiyyətləri xarakterizə olunmuşdur.[140] Çinli astronom olan Şi Şen tərəfindən e.ə. IV əsrdə Günəş və Ay tutulmalarını qabaqcadan təxmin etmək üçün cədvəl hazırlanmışdır.[141] Daha sonra Ayın fiziki quruluşu və işığının səbəbi məlum olmuşdur. Qədim yunan filosofu Anaksaqor tərəfindən Günəş və Ayın nəhəng kürəvi qayalar olduğu və Ayın Günəşin işığı ilə aydınlandığı düşüncəsi ortaya atılmışdır.[141][142] II əsrdə Samosatalı Lusi tərəfindən qəhrəmanların Aya səyahətindən bəhs edən roman yazıldı.[143] 499-cü ildə hindli astronom Ariabhata öz əsərində Ay işığının Ay səthi üzərinə düşən Günəş işığının əks olunması səbəbindən yarandığını yazmışdı.[144] Astronom və fizik olan İbn əl-Haytəm (965–1039) Ayın Günəş işığını güzgü kimi əks etdirmədiyini və əks etdirmənin aydınlıq tərəfindən bütün istiqamətlərə doğru yönəldiyini kəşf etdi.[145] Sun imperiyası dövründə yaşamış olan Şen Ko (1031–1095) bal mumundan Ayın gümüş əks etdirici ilə örtülmüş modelini hazırlamışdır. Bu modelin üzərinə ağ toz səpib yandan baxıldığı zaman, model aypara formasında görünürdü.[141]

 
Qalileo Qalileyin Ulduz xəbərləri (lat. Sidereus Nuncius) kitabında təsvir olunmuş Ay fazaları.

Aristotel (e.ə. 384-322) tərəfindən səhv də olsa, uzun müddət təsirli olan Ayın dörd əsas element hesab olunan torpaq, hava, od və suyun sərhəd bölgəsində yerləşdiyi düşüncəsi ortaya atılmışdır.[146] Buna baxmayaraq sonralar Selevikli Selevik, Samoslu Aristarxus və Ptolomey tərəfindən aparılan hesablamalar nəticəsində Aristotelin düşüncəsinin səhv olduğu məlum oldu.[147][148] Arximed (e.ə. 287–212) Günəş sistemindəki Ay və digər kosmik cismlərin hərəkətlərini hesablamaq üçün istifadə olunacaq rəsədxananın layihəsini hazırlamışdır.[149]

Orta əsrlərdə teleskop kəşf edilənə qədər Ay səthinin mükəmməl şəkildə hamar olduğuna inanılırdı.[150] 1609-cu ildə Qalileo Qaliley Ulduz xəbərləri kitabında (lat. Sidereus Nuncius) Ayın teleskopla görülmüş ilk təsvirini çəkdi. O, Ayın səthinin hamar olmadığını, orada dağlar və kraterlərin olduğunu qeyd etmişdir.[151] Daha sonra XVII əsrdə Covanni Batista Riçoli və Fransisko Mariya Qrimaldi tərəfindən teleskopdan istifadə olunaraq Ayın xəritəsinin hazırlanmasına başlandı. Ay səthindəki yerlərin adlandırılmasının əsası da onlar tərəfindən qoyulmuşdur.[152] 1834–1836-cı illərdə Vilhelm Biya və İohann Henrix Midler tərəfindən daha dəqiq olan Ay xəritələri (lat. Mappa Selenographica) kitabı hazırlandı. Daha sonra onların işləri 1837-ci ildə Ay əsərində (alm. Der Mond‎) toplandı. Bu əsərdə ilk dəfə Ayın dəqiq triqonometrik xüsusiyyətləri qeyd olunmuş, mindən çox dağın yüksəkliyi dəqiqliklə hesablanmışdır.[153] Ayda kraterlərin varlığı ilk dəfə Qalileo Qaliley tərəfindən aşkarlanmışdır. 1870-ci ildə Riçard Praktr tərəfindən kraterlərin zərbə nəticəsində yarandığı düşüncəsi ortaya atılana qədər, onların vulkanik mənşəli olduğu düşünülürdü.[58] Bu yanaşma 1892-ci ildə Qrov Karl Gilbert tərəfindən aparılan təcrübələr nəticəsində öz təsdiqini tapdı.[154] Müqayisəli tədqiqatlar 1920–1940-cı illərə qədər davam etdi. Ay stratiqrafiyası inkişaf edərək 1950-ci illərdə astrogeologiya elminin yeni və böyüyən sahəsinə çevrildi.[58]

Kosmik gəmilər

redaktə

XX əsrdə

redaktə
SSRİ missiyaları
redaktə
 
Lunaxod 1 roveri.
 
Luna 1 kosmik gəmisi.

ABŞ və SSRİ arasında Soyuq müharibənin təsirindən kosmik yarış şiddətləndi və bu da Ay tədqiqatlarının intensivləşməsinə səbəb oldu. Bu dövrlərdə hər iki dövlətin kosmik missiyaları həyata keçirəcək potensialı vardı və onlar tərəfindən kosmosa ilk olaraq insansız kosmik gəmilər göndərilmişdir. SSRİ-nin Luna proqramı bu baxımdan birincidir. 1958-ci ildə üç adsız və uğursuz cəhddən sonra,[155] Luna 1 insan istehsalı ilk kosmik gəmi olaraq Yerin cazibəsindən çıxaraq Ayın yaxınlığından keçdi. 1959-cu ilin sentyabrında kosmosa buraxılan Luna 2 kosmik gəmisi Ay səthi ilə toqquşdu və Ayla təmas edən insan istehsalı ilk kosmik gəmi oldu. Ayın Yerdən görünməyən üzünün ilk şəkilləri 1959-cu ildə Luna 3 kosmik gəmisi tərəfindən çəkilmişdir.[155]

Ay səthinə işlək şəkildə enməyi bacarmış ilk kosmik gəmi 1966-cı ildə Aya enmiş Luna 9 kosmik gəmisi olmuşdur. Həmin ildə SSRİ istehsalı Luna 10 kosmik gəmisi ilk dəfə Ayın orbitinə daxil olmağı bacardı. SSRİ istehsalı olan Luna 16 (1970), Luna 20 (1972) və Luna 24 (1976) kosmik gəmiləri Ay səthindən ümumilikdə 0,3 kq süxur nümunələri götürərək Yerə qayıtmağı bacarmışdır.[155] 1970 və 1973-cü illərdə Lunaxod proqramı çərçivəsində Aya göndərilmiş Lunaxod 1 və Lunaxod 2 roverləri Ay səthində hərəkət edən Yerdən idarə olunan ilk kosmik gəmilərdir.[156][157]

ABŞ missiyaları
redaktə
 
Apollon 8 kosmik gəmisindən çəkilmiş Yer.

ABŞ tərəfindən Aya insanlı uçuşa hazırlıq məqsədi ilə ilk olaraq insansız missiyalar təşkil olunmuşdur. Reyncer proqramı çərçivəsində ilk dəfə Ayın yaxından çəkilmiş şəkilləri əldə olundu. Ay orbiti proqramı çərçivəsində Ayın bütünlüklə xəritəsi hazırlandı. 1966–1968-ci illəri əhatə edən Serveyer proqramı proqramı çərçivəsində SSRİ istehsalı olan Luna 9 kosmik gəmisinin Aya işlək şəkildə enməsindən dörd ay sonra, Serveyer 1 kosmik gəmisi Aya işlək şəkildə eniş etməyi bacardı. NASA insansız missiyalara pararel olaraq insanlı Apollon proqramını həyata keçirdi. Apollon kosmik gəmiləri Yer ətrafındakı orbitdə insanlı və insansız sınaqlar həyata keçirdikdən sonra, 1968-ci ildə ilk dəfə Apollon 8 kosmik gəmisi ilə Ayın ətrafındakı orbitdə insanlı uçuş həyata keçirdi. 1969-cu ildə ABŞ tərəfindən Aya ilk dəfə insanlı kosmik gəminin endirilməsi kosmik yarışda dönüş nöqtəsi oldu.[158]

 
Ay səthində Edvin Oldrinin ayaq izi.

21 iyul 1969-cu ildə Apollon 11 kosmik gəmisinin kapitanı olan Neyl Armstronq Aya ayaq basdı və Ayda yeriyən ilk insan oldu.[159] Bu an Yerdə canlı olaraq təxminən 500 milyon insan tərəfindən izlənmişdi və o dövr üçün bu ən böyük göstəricidir.[160][161] Apollon 11 missiyasından Apollon 17 missiyasına qədər həyata keçirilmiş (uğursuz Apollon 13 istisna olmaqla) insanlı Ay missiyaları nəticəsində Yerə ümumilikdə 380,05 kq olmaqla 2196 ayrı süxur nümunəsi gətirilmişdir.[162] ABŞ tərəfindən Aya həyata keçirilən bu insanlı missiyalar 1960-cı illərin texnologiyası üçün böyük uğurdu.[163][164]

Apollon proqramı çərçivəsində Ay səthinə elmi tədqiqatlar aparmaq üçün cihazlar yerləşdirilmişdir. Apollon 12, Apollon 14, Apollon 15, Apollon 16 və Apollon 17 missiyaları çərçivəsində Ayda istilik gedişatını ölçən cizah, seysmoqraf və maqnitometr kimi cizahları olan uzunömürlü tədqiqat stansiyaları qurulmuşdur. Büdcə yetərsizliyi səbəbindən bu cihazlardan Yerə məlumat göndərilməsi 1977-ci ildə dayandırılmışdır. Buna baxmayaraq Ayda məsafələri lazerlə ölçən cizah hələ də istifadə olunur.[165][166] 14 dekabr 1972-ci ildə Apollon 17 missiyası çərçivəsində Ayda yeriyən Yucin Sernan Ayda yerimiş son insandır.[167]

 
Neyl Armstronq tərəfindən deyilmiş məşhur "Mənim üçün kiçik, insanlıq üçün böyük addım" ifadəsi.
Media kömək

Bəziləri tərəfindən Aya təşkil olunan Apollon missiyalarının saxta olduğu ilə bağlı iddialar edilmişdir.[168] 2000-ci illərin sonlarından başlayaraq LROC kosmik gəmisinin çəkmiş olduğu yüksək dəqiqlikli şəkillərdə Aya eniş etmiş kosmik gəmilər və onların izləri görülmüşdür.[169][170] 2012-ci ildə Apollon proqramı çərçivəsində Aya sancılmış ABŞ bayraqlarının şəkilləri paylaşılmışdır.[171]

1980–2000-ci illər

redaktə
 
Tixo krateri.

İlk Ay yarışından sonra bir müddət Aya təşkil olunan kosmik missiyaların intensivliyi azaldı və 1990-cı illərdə intensivlik yenidən artdı. Bu dövrdə bir neçə ölkə tərəfindən Aya tədqiqat cihazları göndərilmişdir. 1990-cı ildə Yaponiyanın Aya göndərdiyi Hiten kosmik gəmisi Ay orbitinə girməyi bacardı və Yaponiya bunu bacarmış üçüncü ölkə oldu. Hiten kosmik gəmisi tərəfindən elmi məlumatlar toplaması üçün Ayın orbitinə Haqaromo zondu göndərilsə də, zondun ötürücüsü xarab olduğundan istənilən nəticə əldə oluna bilmədi.[172] 1994-cü ildə ABŞ Müdafiə Departamenti və NASA tərəfindən ortaq şəkildə həyata keçirilmiş Klementayn kosmik gəmisi Ayın orbitinə girdi. Klementayn kosmik gəmisi tərəfindən Ayın yaxından çəkilmiş ilk kürəvi xəritəsi və multispektral şəkilləri Yerə göndərildi.[173] 1998-ci ildə Ay kəşfiyyatçısı kosmik gəmisi Ayın qütb bölgələrindəki dərin kölgəli kraterlərdə Hidrogen konsentrasiyalarının izinə rast gəldi ki, bu da Ayda həmin bölgələrdəki reqolit qatının altında su buzu ola biləcəyinə işarə idi.[174]

ABŞ, Yaponiya, Çin, Hindistan və Avropa Kosmik Agentliyinin göndərdiyi kosmik gəmilər, xüsusən də Çandrayan 1 kosmik gəmisinin Ayın qütb bölgələrindəki kölgəli kraterlərlə bağlı apardığı müşahidələr burada su buzunun varlığını təsdiqləmişdir. Apollon proqramının başa çatmasından sonra Aya iki rover missiyası həyata keçirilmişdir. Bunlara SSRİ tərəfindən 1973-cü ildə həyata keçirilmiş Lunaxod 2 və Çin tərəfindən Çanq 3 missiyası çərçivəsində 2013-cü ildə Aya endirilmiş Yutu roveri daxildir.[175]

XXI əsrdə

redaktə
 
Kopernik krateri.

Avropa Kosmik Agentliyinin Aya göndərmiş olduğu SMART 1 kosmik gəmisi ion mühərrikinə sahib olan ikinci kosmik gəmi idi. Bu kosmik gəmi 15 noyabr 2004-cü ildə Ayın orbitinə daxil oldu və 3 sentyabr 2006-cı ildə Ayla toqquşduruldu. Bu kosmik missiya çərçivəsində Ay səthindəki kimyəvi tərkiblərin ilk ətraflı tədqiqatı aparıldı.[176]

Çinin Aya ekspedisiya proqramı çərçivəsində Çanq 1 kosmik gəmisi 5 noyabr 2007-ci ildə Ayın orbitinə girdi və 1 mart 2009-cu ildə planlı şəkildə Ay səthinə çırpıldı.[177] Çanq 1 missiyası çərçivəsində Ayın bütünlükdə xəritəsi əldə olunmuşdur. Daha sonra Çin tərəfindən daha dəqiq cihazlarla təchiz olunmuş Çanq 2 kosmik gəmisi Aya göndərildi. Daha sonra bu kosmik gəmi kosmosun dərinliyinə getməzdən əvvəl bir müddət Yerlə Günəşin L2 Laqranj nöqtəsində qaldı. 13 dekabr 2012-ci ildə 4179 Tutatis asteroidinin yaxınlığından keçərək kosmosun dərinliklərinə doğru uçdu. Çanq 3 missiyası çərçivəsində Aya Yutu roveri endirilmişdir. Çin 2020-ci ildən əvvəl ikinci rover missiyası olan Çanq 4 kosmik gəmisi, ondan qısa müddət sonra isə Yerə nümunə gətirməli olan Çanq 5 kosmik gəmisini Aya göndərmək istəyir.[178]

 
LADEE kosmik zondunun təmsili görünüşü.

4 oktyabr 2007-ci il və 10 iyun 2009-cu il aralığında fəaliyyət göstərmiş Kaquya kosmik gəmisi Yaponiya Kosmos Araşdırma Agentliyi tərəfindən Aya göndərilmişdir. Bu kosmik gəmi bir yüksək dəqiqlikli video kamera və iki kiçik radio ötürücü ilə təchiz olunmuşdu və Yerdən kənarda yüksək dəqiqlikli video çəkən ilk kosmik gəmi oldu.[179][180] Hindistanın ilk Ay missiyası olan Çandrayan 1 kosmik gəmisi 8 noyabr 2008-ci ildə Ay orbitinə daxil oldu və 27 avqust 2009-cu ildə onunla əlaqə itənə qədər Ayın səthi, kimyəvi və mineraloji xüsusiyyətləri haqqında məlumatlar göndərdi. Çandrayan 1 kosmik gəmisi tərəfindən Ayın qütblərində su buzu olduğu təsdiqləndi.[181] Hindistan Kosmos Araşdırma Agentliyi 2018-ci ildə Aya Çandrayan 2 kosmik gəmisini göndərməyi planlaşdırır.[182]

NASA tərəfindən Aya göndərilən Ay tədqiqat kosmik gəmisi və LCROSS kosmik gəmisi Ayda müşahidələr həyata keçirdi. 9 oktyabr 2009-cu ildə LCROSS kosmik gəmisi öz missiyasını tamamladıqdan sonra planlı şəkildə Kebis kraterinə çırpıldı.[183] NASA tərəfindən iki GRAİL kosmik gəmisi 1 yanvar 2012-ci ildə Ayın daxili quruluşu ilə bağlı məlumatlar toplamaq üçün Aya göndərildi.[184] NASA tərəfindən Ayın ekzosferini tədqiq etmək üçün göndərilən LADEE zondu 6 oktyabr 2013-cü ildə Ay orbitinə daxil oldu.[185]

Rusiya dondurulmuş Luna-Qlob layihəsini yenidən aktivləşdirməyi və Aya yeni missiyalar təşkil etməyi planlaşdırır.[186][187] 13 sentyabr 2007-ci ildə Google şirkəti tərəfindən Aya özəl şirkətlər tərəfindən təşkil olunacaq missiyaları təşviq etmək üçün Google Lunar X mükafatı təsis olundu. Mükafatın şərtlərinə görə Aya rover göndərməyi bacaran və digər xüsusi tələbləri qarşılayan özəl şirkətlərə 20 milyon dollar vəd olunurdu.[188]

NASA 14 yanvar 2004-cü ildə ABŞ prezidenti Corc Buşun istəyindən sonra 2019-cu ildə Aya insanlı missiya həyata keçirməyin və 2024-cü ildə Ayda baza tikməyin hazırlıqlarına başladı.[189] Konsteleyşn proqramı çərçivəsində Aya insanlı missiya təşkil etməyin sınaqlarına və Ayda tikilməsi düşünülən bazanın layihələndirilməsinə investisiya ayrılmışdı.[190][191] Buna baxmayaraq NASA tərəfindən 2025-ci ildə asteroidə və 2035-ci ildə Marsın orbitinə təşkil olunması düşünülən insanlı missiyalar səbəbindən bu layihə dayandırılmışdır.[192] Hindistan 2030-cu ilə qədər Aya insanlı missiya təşkil etmək istəyini bildirmişdir.[193]

Hüquqi statusu

redaktə

Soyuq müharibə müddətində ABŞ tərəfindən 1950-ci illərdə Horizon layihəsi başladıldı. Bu layihəyə görə Ayda ABŞ-nin rəqiblərinə yönəlmiş roketlər olan hərbi baza tikilməli idi. Bu bazada Ayda nüvə sınaqları keçirmək də nəzərdə tutulmuşdu.[194] ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən də bu layihəyə bənzər Lunex layihəsi düşünülmüşdü.[195][196] Buna baxmayaraq hər iki layihə də həyata keçirilmədi və Ayda hərbi layihələr yerinə NASA tərəfindən dinc layihələr həyata keçirildi.[196]

SSRİ və ABŞ tərəfindən təşkil olunmuş missiyalarda Ay səthinə simvolik olaraq bu dövlətlərə aid müxtəlif simvol və bayraqlar qoyulsa da, Ay heç bir dövlətin deyildir.[197] ABŞ və Rusiya 1967-ci ildə imzalanan və kosmosu beynəlxalq sularla eyni hüquqi statusda qəbul edən Xarici kosmos müqaviləsinin tərəfləridir.[197][198] Bu müqavilədə eyni zamanda Ayın dinc məqsədlərlə istifadə olunması və hər cür hərbi istifadənin qadağan olunması razılaşdırılmışdır.[199] 1979-cu ildə Aydakı resurslardan heç bir dövlətin təkbaşına istifadə edə bilməyəcəyini özündə əks etdirən Ay razılaşması imzalansa da, Aya missiyalar həyata keçirməyi bacaran dövlətlərdən heç biri bu müqavilənin tərəfləri deyildir.[200] Bəzi dövlətlər və insanlar tərəfindən Aya bütövlükdə və ya qismən haqq iddia edilsə də, bunlar nəzərə alınmamışdır.[201][202][203]

Mədəniyyətə təsiri

redaktə

Ay kultu

redaktə
 
Ay və Günəşin üzlərə sahib şəkildə göstərildiyi ənənəvi təsvir.

Ay inancı din və mifologiyalarda öz əksini tapmışdır. İrlandiyanın Nout bölgəsində tapılmış 5000 il bundan əvvələ aid olan qaya yazılarında Ayın ilk təsvirləri verilmişdir.[204] Ay dənizlərinin tünd görünməsi və dağlıq ərazilərindən seçilməsi səbəbindən fərqli mədəniyyətlər Ayın səthində insan, dovşan, bufallo kimi bənzətmələr görmüşlər. Bir çox qədim mədəniyyətlərin inancında Ay tanrı və ya fövqəl qüvvə kimi əks olunmuşdur.

Qədim Mesopotamiya inanclarında Sin adlı Ay tanrısına inanılırdı. Yunan mifologiyasında Selena adlı Ay ilahəsinə inanılırdı. Aypara forması Ayı simvolizə etmək üçün qədim dövrlərdən istifadə olunur. Yunan mifologiyasında Selena başında aypara formalı simvol olan qadın kimi təsvir olunurdu. Yunan mifologiyasında Heketa adlanan Ay ilahəsi də vardı ki, bu ilahə Bizantion şəhərinin hamisi hesab olunurdu. Ay inancı türk mifologiyasında da öz əksini tapmışdır. Altay türkləri Ay Ata ya da Ay Dədə olaraq adlandırılan tanrının olduğuna inanırlar. Onların inancına görə Ay Ata göyün altıncı qatında oturur. Bundan başqa Oğuz xanın oğullarından birinin adı da Ay xandır. Oğuzların Boz oxlar qoluna aid olan Ay xanın Yazar, Tornaçı, Doburka və Yaparlu adında dörd oğlunun olduğuna inanılır.[205] Aypara və ulduz, Aypara və Günəşin birgə təsvirlərinin tarixi Tunc dövrünə qədər gedib çatır. Aypara və ulduz bir çox dövlətin bayrağında da öz əksini tapmışdır. Orta əsrlərdə Ay və Günəşin üzlərə sahib olan şəkildə təsviri ilə bağlı ənənə vardı. Məhəmməd peyğəmbər tərəfindən həyata keçirildiyinə inanılan Ayın parçalanması möcuzəsi müsəlmanların inancında öz əksini tapmışdır.[206]

Ay təqvimi

redaktə

Ay Yerdən nizamlı şəkildə fazalarda görüldüyündən qədim təqvimlərdə öz əksini tapmışdır. Üzərində vaxtı göstərmək üçün cızıqlar olan və bundan 20–30 min il əvvələ aid olduğu düşünülən tapılmış sümüklər Ay təqviminə ilk nümunələr hesab oluna bilər.[207][208][208] Mesopotamiyada e.ə. III minillikdə Ay təqvimindən istifadə olunurdu. Ay təqribən 30 gün davam edən bir perioda sahibdir. Ay sözü indi olduğu kimi, qədim türk dilində də vaxt periodunu bildirmək üçün istifadə olunurdu.[9] Bəzi müsəlman ölkələrində Hicri-qəməri təqvim adlanan Ay təqvimindən istifadə olunur.[209]

Ay effekti

redaktə

Ay uzun müddət dəlilik və məntiqsizliklə əlaqələndirilmişdir. İngilis dilində çılğınlıq və dəli mənasında işlənən lunacy və lunatic sözləri Ayla bağlıdır. Aristotel və Böyük Plini kimi filosoflar beynin çox hissəsinin sudan ibarət olması səbəbindən Ayın insanlara da qabarma və çəkilmə təsirləri göstərdiyinə inanırdılar. Xüsusən də, onların düşüncəsinə görə bədirlənmiş Ay insanlarda dəliliyə səbəb ola bilərdi. Buna baxmayaraq sonradan Ayın cazibə qüvvəsinin insana təsir edə biləcək qədər güclü olmadığı məlum olmuşdur.[210] Hal hazırda da Ay bədirlənmiş fazada olarkən cinayətlərin, intihar hallarının və qəzaların artması kimi halların baş verməsinə inananlar olsa da, bu elmi təsdiqini tapmamışdır.[210][211][212][213][214]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Wieczorek, M.; et al. (2006). "The constitution and structure of the lunar interior". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60 (1): 221–364. doi:10.2138/rmg.2006.60.3.
  2. ↑ 1 2 Lang, Kenneth R. (2011), The Cambridge Guide to the Solar System Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine, 2nd ed., Cambridge University Press.
  3. ↑ Morais, M.H.M.; Morbidelli, A. (2002). "The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth". Icarus. 160 (1): 1–9. Bibcode:2002Icar..160....1M. doi:10.1006/icar.2002.6937.
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Williams, Dr. David R. (2 February 2006). "Moon Fact Sheet" Arxivləşdirilib 2020-06-13 at the Wayback Machine. NASA (National Space Science Data Center)
  5. ↑ Smith, David E.; Zuber, Maria T.; Neumann, Gregory A.; Lemoine, Frank G. (1 January 1997). "Topography of the Moon from the Clementine lidar". Journal of Geophysical Research. 102 (E1): 1601. Bibcode:1997JGR...102.1591S. doi:10.1029/96JE02940.
  6. ↑ Matthews, Grant (2008). "Celestial body irradiance determination from an underfilled satellite radiometer: application to albedo and thermal emission measurements of the Moon using CERES". Applied Optics. 47 (27): 4981–93. Bibcode:2008ApOpt..47.4981M. doi:10.1364/AO.47.004981. PMID 18806861.
  7. ↑ 1 2 NASA FACTS (ing.). NASA.
  8. ↑ 1 2 3 4 Lucey, P.; Korotev, Randy L.; et al. (2006). "Understanding the lunar surface and space-Moon interactions". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60 (1): 83–219. doi:10.2138/rmg.2006.60.2.
  9. ↑ 1 2 "12 HAYVANLI TÜRK TAKVİMİ" (PDF). 2010-02-15 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-09-07.
  10. ↑ "Ay Kelime Kökeni". 2016-07-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-07.
  11. ↑ "Naming Astronomical Objects: Spelling of Names" Arxivləşdirilib 2021-07-25 at the Wayback Machine. International Astronomical Union.
  12. ↑ "Gazetteer of Planetary Nomenclature: Planetary Nomenclature FAQ" Arxivləşdirilib 2022-04-05 at the Wayback Machine. USGS Astrogeology Research Program.
  13. ↑ Barnhart, Robert K. (1995). The Barnhart Concise Dictionary of Etymology. USA: Harper Collins. p. 487. ISBN 978-0-06-270084-1.
  14. ↑ Oxford English Dictionary, 2nd ed. "luna", Oxford University Press (Oxford), 2009.
  15. ↑ "Oxford English Dictionary: lunar, a. and n.". Oxford English Dictionary: Second Edition 1989. Oxford University Press.
  16. ↑ Imke Pannen (2010). When the Bad Bleeds: Mantic Elements in English Renaissance Revenge Tragedy Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. V&R unipress GmbH. pp. 96–. ISBN 978-3-89971-640-5.
  17. ↑ Kleine, T.; Palme, H.; Mezger, K.; Halliday, A.N. (2005). "Hf–W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon". Science. 310 (5754): 1671–1674. Bibcode:2005Sci…310.1671K. doi:10.1126/science.1118842. PMID 16308422.
  18. ↑ ""Carnegie Institution for Science research"". 2021-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-07.
  19. ↑ ""Phys.org's account of Carlson's presentation to the Royal Society"". 2021-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-07.
  20. ↑ Binder, A.B. (1974). "On the origin of the Moon by rotational fission". The Moon. 11 (2): 53–76. Bibcode:1974Moon…11…53B. doi:10.1007/BF01877794.
  21. ↑ 1 2 3 Stroud, Rick (2009). The Book of the Moon. Walken and Company. pp. 24–27. ISBN 978-0-8027-1734-4.
  22. ↑ Mitler, H.E. (1975). "Formation of an iron-poor moon by partial capture, or: Yet another exotic theory of lunar origin". Icarus. 24 (2): 256–268. Bibcode:1975Icar…24..256M. doi:10.1016/0019–1035(75)90102–5.
  23. ↑ Stevenson, D.J. (1987). "Origin of the moon–The collision hypothesis". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 15 (1): 271–315. Bibcode:1987AREPS..15..271S. doi:10.1146/annurev.ea.15.050187.001415.
  24. ↑ Taylor, G. Jeffrey (31 December 1998). "Origin of the Earth and Moon" Arxivləşdirilib 2010-06-10 at the Wayback Machine. Planetary Science Research Discoveries.
  25. ↑ "news.nationalgeographic.com 2015–04-16 Asteroids Bear Scars of Moon's Violent Formation". 2016-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-07.
  26. ↑ Dana Mackenzie (2003–07-21). The Big Splat, or How Our Moon Came to Be. John Wiley & Sons. pp. 166–168. ISBN 978-0-471-48073-0.
  27. ↑ Canup, R.; Asphaug, E. (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of Earth's formation". Nature. 412 (6848): 708–712. Bibcode:2001Natur.412..708C. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633.
  28. ↑ "Earth-Asteroid Collision Formed Moon Later Than Thought" Arxivləşdirilib 2009-04-18 at the Wayback Machine. News.nationalgeographic.com. 28 October 2010.
  29. ↑ "2008 Pellas-Ryder Award for Mathieu Touboul" (PDF). 2018-07-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-17.
  30. ↑ Touboul, M.; Kleine, T.; Bourdon, B.; Palme, H.; Wieler, R. (2007). "Late formation and prolonged differentiation of the Moon inferred from W isotopes in lunar metals". Nature. 450 (7173): 1206–9. Bibcode:2007Natur.450.1206T. doi:10.1038/nature06428. PMID 18097403.
  31. ↑ "Flying Oceans of Magma Help Demystify the Moon's Creation" Arxivləşdirilib 2019-06-10 at the Wayback Machine. News.nationalgeographic.com.
  32. ↑ Nield, Ted (2009). "Moonwalk (summary of meeting at Meteoritical Society's 72nd Annual Meeting, Nancy, France)". Geoscientist. 19: 8.
  33. ↑ Pahlevan, Kaveh; Stevenson, David J. (2007). "Equilibration in the aftermath of the lunar-forming giant impact". Earth and Planetary Science Letters. 262 (3–4): 438–449. arXiv:1012.5323free to read. Bibcode:2007E&PSL.262..438P. doi:10.1016/j.epsl.2007.07.055.
  34. ↑ 1 2 Warren, P. H. (1985). "The magma ocean concept and lunar evolution". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 13 (1): 201–240. Bibcode:1985AREPS..13..201W. doi:10.1146/annurev.ea.13.050185.001221.
  35. ↑ Tonks, W. Brian; Melosh, H. Jay (1993). "Magma ocean formation due to giant impacts". Journal of Geophysical Research. 98 (E3): 5319–5333. Bibcode:1993JGR….98.5319T. doi:10.1029/92JE02726.
  36. ↑ Shearer, C.; et al. (2006). "Thermal and magmatic evolution of the Moon". Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60: 365–518.
  37. ↑ Daniel Clery (11 October 2013). "Impact Theory Gets Whacked". Science. 342 (6155): 183–185. Bibcode:2013Sci…342..183C. doi:10.1126/science.342.6155.183.
  38. ↑ Wiechert, U.; et al. (October 2001). "Oxygen Isotopes and the Moon-Forming Giant Impact" Arxivləşdirilib 2021-08-15 at the Wayback Machine. Science. Science (journal). 294 (12): 345–348. Bibcode:2001Sci…294..345W. doi:10.1126/science.1063037. PMID 11598294.
  39. ↑ Pahlevan, Kaveh; Stevenson, David (October 2007). "Equilibration in the Aftermath of the Lunar-forming Giant Impact". EPSL. 262 (3–4): 438–449. arXiv:1012.5323free to read. Bibcode:2007E&PSL.262..438P. doi:10.1016/j.epsl.2007.07.055.
  40. ↑ "Titanium Paternity Test Says Earth is the Moon's Only Parent (University of Chicago)" Arxivləşdirilib 2016-01-31 at the Wayback Machine. Astrobio.net.
  41. ↑ Taylor, Stuart Ross. Lunar science: A post-Apollo view. New York, Pergamon Press, Inc. 1975. səh. 64. 2021-02-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-08.
  42. ↑ "NASA Research Team Reveals Moon Has Earth-Like Core" Arxivləşdirilib 2012-01-11 at the Wayback Machine. NASA.
  43. ↑ Nemchin, A.; Timms, N.; Pidgeon, R.; Geisler, T.; Reddy, S.; Meyer, C. (2009). "Timing of crystallization of the lunar magma ocean constrained by the oldest zircon". Nature Geoscience. 2 (2): 133–136. Bibcode:2009NatGe…2..133N. doi:10.1038/ngeo417.
  44. ↑ 1 2 Shearer, C.; et al. (2006). "Thermal and magmatic evolution of the Moon". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60 (1): 365–518. doi:10.2138/rmg.2006.60.4.
  45. ↑ Schubert, J. (2004). "Interior composition, structure, and dynamics of the Galilean satellites.". In F. Bagenal; et al. Jupiter: The Planet, Satellites, and Magnetosphere. Cambridge University Press. pp. 281–306. ISBN 978-0-521-81808-7.
  46. ↑ Williams, J. G.; Turyshev, S. G.; Boggs, D. H.; Ratcliff, J. T. (2006). "Lunar laser ranging science: Gravitational physics and lunar interior and geodesy". Advances in Space Research. 37 (1): 67–71. arXiv:gr-qc/0412049free to read. Bibcode:2006AdSpR..37…67W. doi:10.1016/j.asr.2005.05.013.
  47. ↑ Spudis, Paul D.; Cook, A.; Robinson, M.; Bussey, B.; Fessler, B.; Cook; Robinson; Bussey; Fessler (January 1998). "Topography of the South Polar Region from Clementine Stereo Imaging". Workshop on New Views of the Moon: Integrated Remotely Sensed, Geophysical, and Sample Datasets: 69. Bibcode:1998nvmi.conf…69S.
  48. ↑ 1 2 3 Spudis, Paul D.; Reisse, Robert A.; Gillis, Jeffrey J. (1994). "Ancient Multiring Basins on the Moon Revealed by Clementine Laser Altimetry". Science. 266 (5192): 1848–1851. Bibcode:1994Sci…266.1848S. doi:10.1126/science.266.5192.1848. PMID 17737079.
  49. ↑ Pieters, C.M.; Tompkins, S.; Head, J.W.; Hess, P.C. (1997). "Mineralogy of the Mafic Anomaly in the South Pole‐Aitken Basin: Implications for excavation of the lunar mantle". Geophysical Research Letters. 24 (15): 1903–1906. Bibcode:1997GeoRL..24.1903P. doi:10.1029/97GL01718.
  50. ↑ Taylor, G.J. (17 July 1998). "The Biggest Hole in the Solar System" Arxivləşdirilib 2007-08-20 at the Wayback Machine. Planetary Science Research Discoveries, Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology.
  51. ↑ Schultz, P. H. (March 1997). "Forming the south-pole Aitken basin – The extreme games". Conference Paper, 28th Annual Lunar and Planetary Science Conference. 28: 1259. Bibcode:1997LPI….28.1259S.
  52. ↑ "NASA's LRO Reveals 'Incredible Shrinking Moon'". 2010-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-09.
  53. ↑ Dzurisin, D. (October 10, 1978). "The tectonic and volcanic history of Mercury as inferred from studies of scarps, ridges, troughs, and other lineaments". Journal of Geophysical Research. 83 (B10): 4883–4906. Bibcode:1978JGR….83.4883D. doi:10.1029/JB083iB10p04883.
  54. ↑ Wlasuk, Peter (2000). Observing the Moon Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. Springer. p. 19. ISBN 978-1-85233-193-1.
  55. ↑ Norman, M. (21 April 2004). "The Oldest Moon Rocks" Arxivləşdirilib 2007-04-18 at the Wayback Machine. Planetary Science Research Discoveries.
  56. ↑ Varricchio, L. (2006). Inconstant Moon. Xlibris Books. ISBN 978-1-59926-393-9.
  57. ↑ Head, L.W.J.W. (2003). "Lunar Gruithuisen and Mairan domes: Rheology and mode of emplacement" Arxivləşdirilib 2019-07-25 at the Wayback Machine. Journal of Geophysical Research. 108 (E2): 5012. Bibcode:2003JGRE..108.5012W. doi:10.1029/2002JE001909.
  58. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Spudis, P.D. (2004). "Moon". World Book Online Reference Center, NASA.
  59. ↑ Gillis, J.J.; Spudis, P.D. (1996). "The Composition and Geologic Setting of Lunar Far Side Maria". Lunar and Planetary Science. 27: 413–404. Bibcode:1996LPI….27..413G.
  60. ↑ Lawrence, D. J., et al. (11 August 1998). "Global Elemental Maps of the Moon: The Lunar Prospector Gamma-Ray Spectrometer" Arxivləşdirilib 2021-08-15 at the Wayback Machine. Science. 281 (5382): 1484–1489. Bibcode:1998Sci…281.1484L. doi:10.1126/science.281.5382.1484. PMID 9727970.
  61. ↑ Taylor, G.J. (31 August 2000). "A New Moon for the Twenty-First Century" Arxivləşdirilib 2019-03-01 at the Wayback Machine. Planetary Science Research Discoveries, Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology.
  62. ↑ 1 2 Papike, J.; Ryder, G.; Shearer, C. (1998). "Lunar Samples". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 36: 5.1–5.234.
  63. ↑ 1 2 Hiesinger, H.; Head, J.W.; Wolf, U.; Jaumanm, R.; Neukum, G. (2003). "Ages and stratigraphy of mare basalts in Oceanus Procellarum, Mare Numbium, Mare Cognitum, and Mare Insularum". J. Geophys. Res. 108 (E7): 1029. Bibcode:2003JGRE..108.5065H. doi:10.1029/2002JE001985.
  64. ↑ 1 2 Phil Berardelli (9 November 2006). "Long Live the Moon!" Arxivləşdirilib 2021-08-20 at the Wayback Machine. Science/AAAS News.
  65. ↑ Jason Major (14 October 2014). "Volcanoes Erupted 'Recently' on the Moon" Arxivləşdirilib 2022-03-10 at the Wayback Machine. Discovery News.
  66. ↑ "NASA Mission Finds Widespread Evidence of Young Lunar Volcanism" Arxivləşdirilib 2015-01-03 at the Wayback Machine. NASA.
  67. ↑ Eric Hand (12 October 2014). "Recent volcanic eruptions on the moon" Arxivləşdirilib 2014-10-14 at the Wayback Machine. Science/AAAS News.
  68. ↑ S. E. Braden, J. D. Stopar1, M. S. Robinson1, S. J. Lawrence, C. H. van der Bogert, H. Hiesinger. "Evidence for basaltic volcanism on the Moon within the past 100 million years" Arxivləşdirilib 2023-06-28 at the Wayback Machine. Nature Geoscience. 7: 787–791. Bibcode:2014NatGe…7..787B. doi:10.1038/ngeo2252.
  69. ↑ Srivastava, N.; Gupta, R.P. (2013). "Young viscous flows in the Lowell crater of Orientale basin, Moon: Impact melts or volcanic eruptions?". Planetary and Space Science. 87: 37–45. Bibcode:2013P&SS…87…37S. doi:10.1016/j.pss.2013.09.001.
  70. ↑ Gupta, R.P.; Srivastava, N.; Tiwari, R.K. (2014). "Evidences of relatively new volcanic flows on the Moon". Curr. Sci. 107 (3): 454–460.
  71. ↑ Whitten, J.; et al. (2011). "Lunar mare deposits associated with the Orientale impact basin: New insights into mineralogy, history, mode of emplacement, and relation to Orientale Basin evolution from Moon Mineralogy Mapper (M3) data from Chandrayaan-1". Journal of Geophysical Research. 116: E00G09. Bibcode:2011JGRE..116.0G09W. doi:10.1029/2010JE003736.
  72. ↑ Cho, Y.; et al. (2012). "Young mare volcanism in the Orientale region contemporary with the Procellarum KREEP Terrane (PKT) volcanism peak period 2 b. y. ago". Geophysical Research. Letters. 39: L11203.
  73. ↑ Richard Lovett. "Early Earth may have had two moons : Nature News" Arxivləşdirilib 2012-11-03 at the Wayback Machine. Nature.com.
  74. ↑ "Was our two-faced moon in a small collision?" Arxivləşdirilib 2022-04-28 at the Wayback Machine. Theconversation.edu.au.
  75. ↑ Melosh, H. J. (1989). Impact cratering: A geologic process. Oxford Univ. Press. ISBN 978-0-19-504284-9.
  76. ↑ "Moon Facts" Arxivləşdirilib 2019-06-16 at the Wayback Machine. SMART-1. European Space Agency. 2010.
  77. ↑ "Gazetteer of Planetary Nomenclature: Categories for Naming Features on Planets and Satellites" Arxivləşdirilib 2014-07-08 at the Wayback Machine. U.S. Geological Survey.
  78. ↑ 1 2 Wilhelms, Don (1987). "Relative Ages" Arxivləşdirilib 2010-06-11 at the Wayback Machine. Geologic History of the Moon (PDF). U.S. Geological Survey.
  79. ↑ Hartmann, William K.; Quantin, Cathy; Mangold, Nicolas (2007). "Possible long-term decline in impact rates: 2. Lunar impact-melt data regarding impact history". Icarus. 186 (1): 11–23. Bibcode:2007Icar..186…11H. doi:10.1016/j.icarus.2006.09.009.
  80. ↑ "The Smell of Moondust" Arxivləşdirilib 2022-07-14 at the Wayback Machine. NASA.
  81. ↑ Heiken, G. (1991). Vaniman, D.; French, B., eds. Lunar Sourcebook, a user's guide to the Moon. New York: Cambridge University Press. p. 736. ISBN 978-0-521-33444-0.
  82. ↑ Rasmussen, K.L.; Warren, P.H. (1985). "Megaregolith thickness, heat flow, and the bulk composition of the Moon". Nature. 313 (5998): 121–124. Bibcode:1985Natur.313..121R. doi:10.1038/313121a0.
  83. ↑ L. L. Hood; P. J. Coleman & D. E. Wilhelms (1979). "The Moon: Sources of the crustal magnetic anomalies". Science. 204: 53–57. Bibcode:1979Sci…204…53H. doi:10.1126/science.204.4388.53.
  84. ↑ L. L. Hood & D. E. Williams (1989). "The lunar swirls — Distribution and possible origins". Proceedings of the Lunar and Planetary Science Conference. 19: 99–113.
  85. ↑ Margot, J. L.; Campbell, D. B.; Jurgens, R. F.; Slade, M. A. (4 June 1999). "Topography of the Lunar Poles from Radar Interferometry: A Survey of Cold Trap Locations". Science. 284 (5420): 1658–1660. Bibcode:1999Sci…284.1658M. doi:10.1126/science.284.5420.1658. PMID 10356393.
  86. ↑ Ward, William R. (1 August 1975). "Past Orientation of the Lunar Spin Axis". Science. 189 (4200): 377–379. Bibcode:1975Sci…189..377W. doi:10.1126/science.189.4200.377. PMID 17840827.
  87. ↑ 1 2 Martel, L. M. V. (4 June 2003). "The Moon's Dark, Icy Poles" Arxivləşdirilib 2012-03-06 at the Wayback Machine. Planetary Science Research Discoveries, Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology.
  88. ↑ Seedhouse, Erik (2009). Lunar Outpost: The Challenges of Establishing a Human Settlement on the Moon Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. Springer-Praxis Books in Space Exploration. Germany: Springer Praxis. p. 136. ISBN 978-0-387-09746-6.
  89. ↑ Coulter, Dauna (18 March 2010). "The Multiplying Mystery of Moonwater" Arxivləşdirilib 2022-07-04 at the Wayback Machine. Science@NASA.
  90. ↑ Spudis, P. (6 November 2006). "Ice on the Moon" Arxivləşdirilib 2007-02-22 at the Wayback Machine. The Space Review.
  91. ↑ Feldman, W. C.; S. Maurice; A. B. Binder; B. L. Barraclough; R. C. Elphic; D. J. Lawrence (1998). "Fluxes of Fast and Epithermal Neutrons from Lunar Prospector: Evidence for Water Ice at the Lunar Poles". Science. 281 (5382): 1496–1500. Bibcode:1998Sci…281.1496F. doi:10.1126/science.281.5382.1496. PMID 9727973.
  92. ↑ Saal, Alberto E.; Hauri, Erik H.; Cascio, Mauro L.; van Orman, James A.; Rutherford, Malcolm C.; Cooper, Reid F. (2008). "Volatile content of lunar volcanic glasses and the presence of water in the Moon's interior". Nature. 454 (7201): 192–195. Bibcode:2008Natur.454..192S. doi:10.1038/nature07047. PMID 18615079.
  93. ↑ Pieters, C. M.; Goswami, J. N.; Clark, R. N.; Annadurai, M.; Boardman, J.; Buratti, B.; Combe, J.-P.; Dyar, M. D.; Green, R.; Head, J. W.; Hibbitts, C.; Hicks, M.; Isaacson, P.; Klima, R.; Kramer, G.; Kumar, S.; Livo, E.; Lundeen, S.; Malaret, E.; McCord, T.; Mustard, J.; Nettles, J.; Petro, N.; Runyon, C.; Staid, M.; Sunshine, J.; Taylor, L. A.; Tompkins, S.; Varanasi, P. (2009). "Character and Spatial Distribution of OH/H2O on the Surface of the Moon Seen by M3 on Chandrayaan-1". Science. 326 (5952): 568–72. Bibcode:2009Sci…326..568P. doi:10.1126/science.1178658. PMID 19779151.
  94. ↑ Lakdawalla, Emily (13 November 2009). "LCROSS Lunar Impactor Mission: "Yes, We Found Water!"". The Planetary Society.
  95. ↑ "Water and More: An Overview of LCROSS Impact Results". 41st Lunar and Planetary Science Conference. 41 (1533): 2335. 1–5 March 2010. Bibcode:2010LPI….41.2335C.
  96. ↑ Colaprete, A.; Schultz, P.; Heldmann, J.; Wooden, D.; Shirley, M.; Ennico, K.; Hermalyn, B.; Marshall, W; Ricco, A.; Elphic, R. C.; Goldstein, D.; Summy, D.; Bart, G. D.; Asphaug, E.; Korycansky, D.; Landis, D.; Sollitt, L. (22 October 2010). "Detection of Water in the LCROSS Ejecta Plume". Science. 330 (6003): 463–468. Bibcode:2010Sci…330..463C. doi:10.1126/science.1186986. PMID 20966242.
  97. ↑ "Doppler Gravity Experiment Results" Arxivləşdirilib 2013-04-02 at the Wayback Machine. Lunar Prospector (NASA). 2001–08-31.
  98. ↑ Muller, P.; Sjogren, W. (1968). "Mascons: lunar mass concentrations". Science. 161 (3842): 680–684. Bibcode:1968Sci…161..680M. doi:10.1126/science.161.3842.680. PMID 17801458.
  99. ↑ Richard A. Kerr (12 April 2013). "The Mystery of Our Moon's Gravitational Bumps Solved?". Science. 340: 138–139. doi:10.1126/science.340.6129.138-a.
  100. ↑ Konopliv, A.; Asmar, S.; Carranza, E.; Sjogren, W.; Yuan, D. (2001). "Recent gravity models as a result of the Lunar Prospector mission". Icarus. 50 (1): 1–18. Bibcode:2001Icar..150….1K. doi:10.1006/icar.2000.6573.
  101. ↑ Garrick-Bethell, Ian; Weiss, iBenjamin P.; Shuster, David L.; Buz, Jennifer (2009). "Early Lunar Magnetism". Science. 323 (5912): 356–359. Bibcode:2009Sci…323..356G. doi:10.1126/science.1166804. PMID 19150839.
  102. ↑ "Magnetometer / Electron Reflectometer Results" Arxivləşdirilib 2010-05-27 at the Wayback Machine. Lunar Prospector (NASA).
  103. ↑ Hood, L.L.; Huang, Z. (1991). "Formation of magnetic anomalies antipodal to lunar impact basins: Two-dimensional model calculations". J. Geophys. Res. 96 (B6): 9837–9846. Bibcode:1991JGR….96.9837H. doi:10.1029/91JB00308. Jump up ^
  104. ↑ "IMPACT UPON LUNAR ATMOSPHERE". 2010-05-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-12.
  105. ↑ Crotts, Arlin P.S. (2008). "Lunar Outgassing, Transient Phenomena and The Return to The Moon, I: Existing Data" Arxivləşdirilib 2021-12-21 at the Wayback Machine (PDF). The Astrophysical Journal. Department of Astronomy, Columbia University. 687: 692–705. arXiv:0706.3949free to read. Bibcode:2008ApJ…687..692C. doi:10.1086/591634.
  106. ↑ 1 2 3 Stern, S.A. (1999). "The Lunar atmosphere: History, status, current problems, and context". Rev. Geophys. 37 (4): 453–491. Bibcode:1999RvGeo..37..453S. doi:10.1029/1999RG900005.
  107. ↑ Lawson, S.; Feldman, W.; Lawrence, D.; Moore, K.; Elphic, R.; Belian, R. (2005). "Recent outgassing from the lunar surface: the Lunar Prospector alpha particle spectrometer". J. Geophys. Res. 110 (E9): 1029. Bibcode:2005JGRE..11009009L. doi:10.1029/2005JE002433.
  108. ↑ R. Sridharan; S. M. Ahmed; Tirtha Pratim Dasa; P. Sreelathaa; P. Pradeepkumara; Neha Naika; and Gogulapati Supriya (2010). "'Direct' evidence for water (H2O) in the sunlit lunar ambience from CHACE on MIP of Chandrayaan I". Planetary and Space Science. 58 (6): 947–950. Bibcode:2010P&SS…58..947S. doi:10.1016/j.pss.2010.02.013.
  109. ↑ Drake, Nadia; 17, National Geographic PUBLISHED June. "Lopsided Cloud of Dust Discovered Around the Moon" Arxivləşdirilib 2019-07-21 at the Wayback Machine. National Geographic News.
  110. ↑ Horányi, M.; Szalay, J. R.; Kempf, S.; Schmidt, J.; Grün, E.; Srama, R.; Sternovsky, Z. (June 18, 2015). "A permanent, asymmetric dust cloud around the Moon" Arxivləşdirilib 2023-06-28 at the Wayback Machine. Nature. 522 (7556): 324–326. Bibcode:2015Natur.522..324H. doi:10.1038/nature14479.
  111. ↑ Hamilton, Calvin J.; Hamilton, Rosanna L., The Moon, Views of the Solar System Arxivləşdirilib 2022-07-08 at the Wayback Machine, 1995–2011.
  112. ↑ 1 2 Amos, Jonathan (16 December 2009). "'Coldest place' found on the Moon" Arxivləşdirilib 2017-08-11 at the Wayback Machine. BBC News.
  113. ↑ "Diviner News" Arxivləşdirilib 2023-06-28 at the Wayback Machine. UCLA. 17 September 2009.
  114. ↑ "Lunar Surface Temperatures". 2014-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-12.
  115. ↑ "Temperature on the Moon". 2015-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-12.
  116. ↑ "North Node In Signs". 2022-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-12.
  117. ↑ "Planet Definition Questions & Answers Sheet" Arxivləşdirilib 2014-04-29 at the Wayback Machine (DOC). International Astronomical Union. 2006.
  118. ↑ Alexander, M. E. (1973). "The Weak Friction Approximation and Tidal Evolution in Close Binary Systems". Astrophysics and Space Science. 23 (2): 459–508. Bibcode:1973Ap&SS..23..459A. doi:10.1007/BF00645172.
  119. ↑ Phil Plait. "Dark Side of the Moon" Arxivləşdirilib 2010-04-12 at the Wayback Machine. Bad Astronomy:Misconceptions
  120. ↑ "Moon used to spin 'on different axis'" Arxivləşdirilib 2016-03-23 at the Wayback Machine. BBC.
  121. ↑ Luciuk, Mike. "How Bright is the Moon?" Arxivləşdirilib 2010-03-12 at the Wayback Machine. Amateur Astronomers, Inc.
  122. ↑ Hershenson, Maurice (1989). The Moon illusion. Routledge. p. 5. ISBN 978-0-8058-0121-7.
  123. ↑ Spekkens, K. (18 October 2002). "Is the Moon seen as a crescent (and not a "boat") all over the world?" Arxivləşdirilib 2015-10-16 at the Wayback Machine. Curious About Astronomy.
  124. ↑ "Moonlight helps plankton escape predators during Arctic winters" Arxivləşdirilib 2016-01-30 at the Wayback Machine. New Scientist. Jan 16, 2016.
  125. ↑ "Disk with a hole" Arxivləşdirilib 2023-06-28 at the Wayback Machine in the sky
  126. ↑ "Moon Phase Calculator". 2018-06-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-12.
  127. ↑ 1 2 Lambeck, K. (1977). "Tidal Dissipation in the Oceans: Astronomical, Geophysical and Oceanographic Consequences". Philosophical Transactions of the Royal Society A. 287 (1347): 545–594. Bibcode:1977RSPTA.287..545L. doi:10.1098/rsta.1977.0159.
  128. ↑ Le Provost, C.; Bennett, A. F.; Cartwright, D. E. (1995). "Ocean Tides for and from TOPEX/POSEIDON". Science. 267 (5198): 639–42. Bibcode:1995Sci…267..639L. doi:10.1126/science.267.5198.639. PMID 17745840.
  129. ↑ 1 2 3 Touma, Jihad; Wisdom, Jack (1994). "Evolution of the Earth-Moon system". The Astronomical Journal. 108 (5): 1943–1961. Bibcode:1994AJ….108.1943T. doi:10.1086/117209.
  130. ↑ Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G. (2002). "A new determination of lunar orbital parameters, precession constant and tidal acceleration from LLR measurements". Astronomy and Astrophysics. 387 (2): 700–709. Bibcode:2002A&A…387..700C. doi:10.1051/0004–6361:20020420.
  131. ↑ Ray, R. (15 May 2001). "Ocean Tides and the Earth's Rotation" Arxivləşdirilib 2015-11-05 at the Wayback Machine. IERS Special Bureau for Tides
  132. ↑ Latham, Gary; Ewing, Maurice; Dorman, James; Lammlein, David; Press, Frank; Toksőz, Naft; Sutton, George; Duennebier, Fred; Nakamura, Yosio (1972). "Moonquakes and lunar tectonism". Earth, Moon, and Planets. 4 (3–4): 373–382. Bibcode:1972Moon….4..373L. doi:10.1007/BF00562004.
  133. ↑ "On the nature of eclipses". 2017-06-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-12.
  134. ↑ "Observing and Photographing Lunar Eclipses". 2021-07-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-12.
  135. ↑ "NASA | Lunar Eclipse Essentials". 2022-04-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-12.
  136. ↑ Littmann, Mark; Espenak, Fred; Willcox, Ken (2008). Totality: Eclipses of the Sun. Oxford University Press. pp. 18–19. ISBN 0-19-953209-5.
  137. ↑ Five solar eclipses occurred in 1935.NASA (September 6, 2009). "Five Millennium Catalog of Solar Eclipses" Arxivləşdirilib 2008-08-29 at the Wayback Machine. NASA Eclipse Web Site. Fred Espenak, Project and Website Manager.
  138. ↑ 1 2 3 4 Harrington, Philip S. (1997). Eclipse! The What, Where, When, Why and How Guide to Watching Solar and Lunar Eclipses. New York: John Wiley and Sons. ISBN 0-471-12795-7.
  139. ↑ Aaboe, A.; Britton, J. P.; Henderson,, J. A.; Neugebauer, Otto; Sachs, A. J. (1991). "Saros Cycle Dates and Related Babylonian Astronomical Texts". Transactions of the American Philosophical Society. American Philosophical Society. 81 (6): 1–75. doi:10.2307/1006543. JSTOR 1006543. One comprises what we have called "Saros Cycle Texts", which give the months of eclipse possibilities arranged in consistent cycles of 223 months (or 18 years).
  140. ↑ Sarma, K. V. (2008). "Astronomy in India". In Helaine Selin. Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (2 ed.). Springer. pp. 317–321. ISBN 978-1-4020-4559-2.
  141. ↑ 1 2 3 Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China, Volume III: Mathematics and the Sciences of the Heavens and Earth. Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine Taipei: Caves Books. ISBN 978-0-521-05801-8.
  142. ↑ O'Connor, J.J.; Robertson, E.F. (February 1999). "Anaxagoras of Clazomenae" Arxivləşdirilib 2012-01-12 at the Wayback Machine. University of St Andrews.
  143. ↑ Fowler, H. W. & F. G. (trans.), The Works of Lucian of Samosata. Complete with exceptions specified in the preface (Oxford: Clarendon Press, 1905). Four volumes.
  144. ↑ Robertson, E. F. (November 2000). "Aryabhata the Elder" Arxivləşdirilib 2015-07-11 at the Wayback Machine. Scotland: School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews.
  145. ↑ A. I. Sabra (2008). "Ibn Al-Haytham, Abū ʿAlī Al-Ḥasan Ibn Al-Ḥasan". Dictionary of Scientific Biography. Detroit: Charles Scribner's Sons. pp. 189–210, at 195.
  146. ↑ Lewis, C. S. (1964). The Discarded Image. Cambridge: Cambridge University Press. p. 108. ISBN 978-0-521-47735-2.
  147. ↑ van der Waerden, Bartel Leendert (1987). "The Heliocentric System in Greek, Persian and Hindu Astronomy". Annals of the New York Academy of Sciences. 500: 1–569. Bibcode:1987NYASA.500….1A. doi:10.1111/j.1749–6632.1987.tb37193.x. PMID 3296915.
  148. ↑ Evans, James (1998). The History and Practice of Ancient Astronomy. Oxford & New York: Oxford University Press. pp. 71, 386. ISBN 978-0-19-509539-5.
  149. ↑ "Discovering How Greeks Computed in 100 B.C." Arxivləşdirilib 2022-03-10 at the Wayback Machine. The New York Times.
  150. ↑ Van Helden, A. (1995). "The Moon". Galileo Project.
  151. ↑ Raphael, Renée. Sidereus nuncius; or, A Sidereal Message, by Galileo Galilei. Isis, Vol. 101, No. 3 (September 2010), pp. 644–645. Published by: The University of Chicago Press on behalf of The History of Science Society.
  152. ↑ Bolt, Marvin (ed.) 2007, Mapping the Universe (Chicago: Adler Planetarium & Astronomy Museum)
  153. ↑ Consolmagno, Guy J. (1996). "Astronomy, Science Fiction and Popular Culture: 1277 to 2001 (And beyond)". Leonardo. The MIT Press. 29 (2): 128. doi:10.2307/1576348. JSTOR 1576348.
  154. ↑ Hall, R. Cargill (1977). "Appendix A: LUNAR THEORY BEFORE 1964" Arxivləşdirilib 2010-04-10 at the Wayback Machine. NASA History Series. LUNAR IMPACT: A History of Project Ranger. Washington, D.C.: Scientific and Technical Information Office, NATIONAL AERONAUTICS AND SPACE ADMINISTRATION.
  155. ↑ 1 2 3 Zak, Anatoly (2009). "Russia's unmanned missions toward the Moon" Arxivləşdirilib 2018-07-14 at the Wayback Machine.
  156. ↑ "Luna — Exploring the Moon". 2011-05-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-13.
  157. ↑ Mulholland, J. D.; Shelus, P. J.; Silverburg, E. C. (January 1, 1975). "Laser observations of the moon: Normal points for 1973" Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. NASA. NTRS.
  158. ↑ Coren, M. (26 July 2004). "'Giant leap' opens world of possibility" Arxivləşdirilib 2012-01-20 at the Wayback Machine. CNN.
  159. ↑ "Record of Lunar Events, 24 July 1969" Arxivləşdirilib 8 aprel 2010 at the Wayback Machine. Apollo 11 30th anniversary. NASA.
  160. ↑ "Manned Space Chronology: Apollo_11" Arxivləşdirilib 2008-02-14 at the Wayback Machine. spaceline.org.
  161. ↑ "Apollo Anniversary: Moon Landing "Inspired World"" Arxivləşdirilib 2008-02-09 at the Wayback Machine. National Geographic.
  162. ↑ Orloff, Richard W. (September 2004) [First published 2000]. "Extravehicular Activity" Arxivləşdirilib 2004-11-18 at the Wayback Machine. Apollo by the Numbers: A Statistical Reference. NASA History Division, Office of Policy and Plans. The NASA History Series. Washington, D.C.: NASA. ISBN 0-16-050631-X. LCCN 00061677. NASA SP-2000–4029.
  163. ↑ Launius, Roger D. (July 1999). "The Legacy of Project Apollo" Arxivləşdirilib 2010-04-08 at the Wayback Machine. NASA History Office.
  164. ↑ SP-287 What Made Apollo a Success? A series of eight articles reprinted by permission from the March 1970 issue of Astronautics & Aeronautics, a publication of the American Institute of Aeronautics and Astronautics. Washington, D.C.: Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration. 1971.
  165. ↑ "NASA news release 77–47 page 242" Arxivləşdirilib 2011-06-29 at the Wayback Machine (PDF) (Press release). 1 September 1977.
  166. ↑ Appleton, James; Radley, Charles; Deans, John; Harvey, Simon; Burt, Paul; Haxell, Michael; Adams, Roy; Spooner N.; Brieske, Wayne (1977). "OASI Newsletters Archive". NASA Turns A Deaf Ear To The Moon.
  167. ↑ "Cernan, Eugene Andrew". 2022-03-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-13.
  168. ↑ "Evidence Of NASA Airbrushing Out Moon Anomalies". 2020-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-13.
  169. ↑ "NASA Spacecraft Images Offer Sharper Views of Apollo Landing Sites". NASA.
  170. ↑ "The illuminated side of the still standing American flag to be captured at the Apollo 17 landing site.". Lunar Reconnaissance Orbiter Camera News Center
  171. ↑ "Apollo Moon flags still standing, images show". BBC News.
  172. ↑ "Hiten-Hagomoro"[ölü keçid]. NASA.
  173. ↑ "Clementine information". Arxivləşdirilib 2010-09-25 at the Wayback Machine NASA. 1994.
  174. ↑ "Lunar Prospector: Neutron Spectrometer" Arxivləşdirilib 2010-05-27 at the Wayback Machine. NASA. 2001.
  175. ↑ "China Starts Manufacturing Third Lunar Probe" Arxivləşdirilib 2016-12-07 at the Wayback Machine. English.cri.cn.
  176. ↑ "SMART-1 factsheet" Arxivləşdirilib 2019-09-25 at the Wayback Machine. European Space Agency. 26 February 2007.
  177. ↑ "China's first lunar probe ends mission" Arxivləşdirilib 2009-03-04 at the Wayback Machine. Xinhua. 1 March 2009.
  178. ↑ Leonard David (17 March 2015). "China Outlines New Rockets, Space Station and Moon Plans" Arxivləşdirilib 2016-07-01 at the Wayback Machine. Space dot com.
  179. ↑ "KAGUYA Mission Profile" Arxivləşdirilib 2010-03-28 at the Wayback Machine. JAXA.
  180. ↑ "KAGUYA (SELENE) World's First Image Taking of the Moon by HDTV" Arxivləşdirilib 2014-04-06 at the Wayback Machine. Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) and NHK (Japan Broadcasting Corporation). 7 November 2007.
  181. ↑ "Mission Sequence". Indian Space Research Organisation. 17 November 2008.
  182. ↑ "Indian Space Research Organisation: Future Program". Indian Space Research Organisation.
  183. ↑ "Lunar CRater Observation and Sensing Satellite (LCROSS): Strategy & Astronomer Observation Campaign" Arxivləşdirilib 2012-05-04 at the Wayback Machine. NASA. October 2009.
  184. ↑ Chang, Alicia (26 December 2011). "Twin probes to circle moon to study gravity field". The Sun News. Associated Press.
  185. ↑ "LADEE Mission Overview" Arxivləşdirilib 2022-08-17 at the Wayback Machine. NASA.gov. September 6, 2013.
  186. ↑ Covault, C. (4 June 2006). "Russia Plans Ambitious Robotic Lunar Mission". Aviation Week.
  187. ↑ "Russia to send mission to Mars this year, Moon in three years". "TV-Novosti". 25 February 2009.
  188. ↑ "About the Google Lunar X Prize" Arxivləşdirilib 2018-02-13 at the Wayback Machine. X-Prize Foundation. 2010.
  189. ↑ "President Bush Offers New Vision For NASA" Arxivləşdirilib 2007-05-10 at the Wayback Machine (Press release). NASA. 14 December 2004
  190. ↑ "Constellation" Arxivləşdirilib 2021-07-18 at the Wayback Machine. NASA.
  191. ↑ "NASA Unveils Global Exploration Strategy and Lunar Architecture" Arxivləşdirilib 2007-08-23 at the Wayback Machine (Press release). NASA.
  192. ↑ NASAtelevision (15 April 2010). "President Obama Pledges Total Commitment to NASA" Arxivləşdirilib 2012-04-28 at the Wayback Machine. YouTube.
  193. ↑ "Kalam visualises establishing space industry". 2008-06-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-06-11.
  194. ↑ Brumfield, Ben (25 July 2014). "U.S. reveals secret plans for '60s moon base" Arxivləşdirilib 2022-08-30 at the Wayback Machine. CNN.
  195. ↑ Teitel, Amy (11 November 2013). "LUNEX: Another way to the Moon" Arxivləşdirilib 2015-10-16 at the Wayback Machine. Popular Science.
  196. ↑ 1 2 Logsdon, John (2010). John F. Kennedy and the Race to the Moon. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-11010-6.
  197. ↑ 1 2 "Can any State claim a part of outer space as its own?". United Nations Office for Outer Space Affairs
  198. ↑ "How many States have signed and ratified the five international treaties governing outer space?". United Nations Office for Outer Space Affairs. 1 January 2006.
  199. ↑ "Do the five international treaties regulate military activities in outer space?". United Nations Office for Outer Space Affairs.
  200. ↑ "Agreement Governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies" Arxivləşdirilib 2022-09-07 at the Wayback Machine. United Nations Office for Outer Space Affairs.
  201. ↑ "The treaties control space-related activities of States. What about non-governmental entities active in outer space, like companies and even individuals?". United Nations Office for Outer Space Affairs.
  202. ↑ "Statement by the Board of Directors of the IISL On Claims to Property Rights Regarding The Moon and Other Celestial Bodies (2004)" Arxivləşdirilib 2009-12-22 at the Wayback Machine (PDF). International Institute of Space Law. 2004
  203. ↑ "Further Statement by the Board of Directors of the IISL On Claims to Lunar Property Rights (2009)" Arxivləşdirilib 2009-12-22 at the Wayback Machine (PDF). International Institute of Space Law. 22 March 2009.
  204. ↑ "Carved and Drawn Prehistoric Maps of the Cosmos" Arxivləşdirilib 2012-03-05 at the Wayback Machine. Space Today Online.
  205. ↑ "TÜRK MİTOLOJİSİ". 2016-05-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-13.
  206. ↑ "Muhammad." Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia Britannica Online, p.13
  207. ↑ Marshack, Alexander (1991), The Roots of Civilization, Colonial Hill, Mount Kisco, NY.
  208. ↑ 1 2 Brooks, A. S. and Smith, C. C. (1987): "Ishango revisited: new age determinations and cultural interpretations", The African Archaeological Review, 5 : 65–78.
  209. ↑ "Islamic Calendars based on the Calculated First Visibility of the Lunar Crescent" Arxivləşdirilib 2014-01-11 at the Wayback Machine. University of Utrecht
  210. ↑ 1 2 Lilienfeld, Scott O.; Arkowitz, Hal (2009). "Lunacy and the Full Moon" Arxivləşdirilib 2009-10-16 at the Wayback Machine. Scientific American.
  211. ↑ Rotton, James; Kelly, I. W. (1985). "Much ado about the full moon: A meta-analysis of lunar-lunacy research.". Psychological Bulletin. 97 (2): 286–306. doi:10.1037/0033–2909.97.2.286.
  212. ↑ Martens, R.; Kelly, I. W.; Saklofske, D. H. (1988). "Lunar Phase and Birthrate: A 50-year Critical Review". Psychological Reports. 63 (3): 923–934. doi:10.2466/pr0.1988.63.3.923.
  213. ↑ Kelly, Ivan; Rotton, James; Culver, Roger (1986), "The Moon Was Full and Nothing Happened: A Review of Studies on the Moon and Human Behavior", Skeptical Inquirer, 10 (2): 129–43. Reprinted in The Hundredth Monkey — and other paradigms of the paranormal, edited by Kendrick Frazier, Prometheus Books. Revised and updated in The Outer Edge: Classic Investigations of the Paranormal, edited by Joe Nickell, Barry Karr, and Tom Genoni, 1996, CSICOP.
  214. ↑ Foster, Russell G.; Roenneberg, Till (2008). "Human Responses to the Geophysical Daily, Annual and Lunar Cycles". Current Biology. 18 (17): R784–R794. doi:10.1016/j.cub.2008.07.003. PMID 18786384.

Ədəbiyyat

redaktə

Həmçinin bax

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Ay&oldid=7833685"