Agwut Ikpa
Agwut ikpa ìre uwu enamabe isa itap ikpa mè ebi kè ofifi lek inu echi òbekọt inyi ene etip. Ene môkọt ibọkọ etip cha sa me imọmọnọ ikpa ifuk mè ìre me isasa akpatan̄ nden̄ ifuk. Inu òkup me agwut ikpa ìre: esese esese lek ikpa, ogugo, ifit ogugo, ogugo-ijọn̄, alala etip, ikpa olik, ikpa efufuk isibi, mè ofifi. Agwut ikpa ìkup me esese esese oke. Usini mîsip kire agwut ge, usini mîmiin̄ kire otuuk kè uwu, sà usini ere ikpele uwu owuwa inyọn̄ etapbe ikpa mè akpatan̄ nden̄ mè ikasi ijot emen.
Adasi agwut ikpa echi òkukup me ukot ikaan̄ ekere ere ekisun̄ akpọk ibat [clay tablets] echi egebe inu me abichi Kunifọm me ido Sumà. Ebi ìkikween̄ inu ifolek inu echi mgbọ ukot ikaan̄ mîweek imun̄ ibe ke akpọk ibat cha ekup akarake acha 2600 SK. Agwut ikpa ebi ene ekaan̄be inyi lek kiban̄ ìbene ikup me ido Giris me emen senturi go. Me emen senturi gweregwen, agwut ikpa òsisibi isi ichit ìre eyi Alikisendira mè eyi Kọnsitantinopulu. Me emen mgbọ ya si ke echili Agwut Ikpa eyi Timbuktu. Ebi usọ ifuk-ibot ekinanan̄a me otutuuk ere me linyọn̄ isi agwut ikpa cha isikikween̄ inu.
Ebi ìnanama mè iyaka ikikpọ chieen̄ me lek agwut ikpa mêkọt ire ife ebi mkpulu ido egobobe, mè ìre uwu-ikpa ile, uwu mbubek mè ìre ebi ene ìkakaan̄ ulọk inanama mè iyaka ikipọ chieen̄ me lek kire mbubek. Agwut ikpa eyi ebi mkpulu-ido mè ìre uga uwu-ikpa enamabe, ekinama ufuna ebi kpebekọt ilep owuwa ikpa inyi lek kiban̄ (mè ìre ebi kpeweek ilelep owuwa ikpa ikecha) ekọt emun̄ ikpa mè etip òbotatap ubọk inyi ema isasa irọ m̀wèek kiban̄.
Me agwut ikpa geelek, mîkikaan̄ "ogwu-ikpa" òrere usọ me iweweek etip imun̄ mè isusun̄ etip me onineen̄ me ere ya. Ene ya môkọt itap ubọk inyi ebi ìnunu ere ya iniweek etip, mè ire ife cha kperiọọn̄ agan̄ ema ebenin̄ isi iweek etip òkup ema me uyọt imun̄. Mîkikaan̄ si esese ere òkup dii inyi ebi ìbefuk ikpa mè ìre ebi ìbekween̄ inu. Mîkikaan̄ si ere ebi ene ebekọt ikup me ọgbọn̄ ikijeen̄ lek kiban̄ inu. Akpatan̄ nden̄ ọmọwa si echi ebi ene mêkọtbe isa ibọkọ etip òkup me agwut ikpa ya, mè ìre isasa ibọkọ etip me njin-etip.