[go: up one dir, main page]
Gaan na inhoud

Pikkewyn

Wysig skakels
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
(Aangestuur vanaf Spheniscidae)

Pikkewyne
Tydperk: Paleocene-Onlangs, 62–0 m. jaar gelede
Stormbandpikkewyn, Pygoscelis antarctica
Wetenskaplike klassifikasie
Domein:
Eukaryota
Koninkryk:
Animalia
Filum:
Chordata
Klas:
Aves
Infraklas:
Neognathae
Orde:
Sphenisciformes

Sharpe, 1891
Familie:
Spheniscidae

Bonaparte, 1831
Moderne Genera
Verspreiding van die pikkewyne

Die pikkewyne (Spheniscidae) is 'n groep seevoëls uit die Suidelike Halfrond wat nie kan vlieg nie. Hulle verteenwoordig die enigste familie in die orde Sphenisciformes wat onder die Neognathae tel - 'n superorde van voëls waar die kake eers relatief onlangs in die evolusionêre geskiedenis gevorm het.

Die duikers (Gaviiformes) en stormvoëlagtiges (Procellariiformes) vorm waarskynlik hulle stamverwante sustersgroepe.

Pikkewyne is maklik onderskeibaar van alle ander voëls en is uitstekend aangepas tot 'n lewe in die see en deels om in die koudste dele van die wêreld te oorleef.

Anatomie en voorkoms

[wysig | wysig bron]
Drie brilpikkewyne, op Bouldersstrand naby Kaapstad afgeneem.

Verskillende pikkewyne wissel aansienlik in grootte en massa. Die liggaamsbou en veredos is daarenteen baie eenvormig.

Grootte en massa

[wysig | wysig bron]

Die kleinpikkewyn (Eudyptula minor) bereik 'n hoogte van slegs 30 cm en weeg tussen een en een-en-'n-halwe kilogram. Daarteenoor behoort die keiserpikkewyn (Aptenodytes forsteri), met 'n lengte van tot 1,10 meter en 'n gewig van tot 40 kg, tot die grootste voëls in die infraklas Neognathae. Die verskil in grootte word deur Bergmann se Reël, waarvoor die pikkewyne gereeld as voorbeeld gebruik word, verklaar. Hierdie reël stel dat diere in kouer streke groter is, met 'n volume-tot-oppervlak verhouding wat die verlies van liggaamshitte beperk. Die meeste soorte is slegs effens ligter as die water wat hulle verplaas sodat duik relatief maklik is.

Liggaamsbou

[wysig | wysig bron]
'n Humboldt-pikkewyn swem onderwater

Die stewige liggaam van die diere is deur 'n stroombelynde vorm en die vlerke wat na kragtige vinne vervorm is, duidelik aan 'n lewe in die see aangepas. Anders as die loopvoëls wat ook nie kan vlieg nie, het pikkewyne 'n strek borsbeen met 'n duidelik gedefinieerde kiel waaraan die kragtige vlugspiere geheg is. Aangesien vlerkopswaai net so veel energie vereis as vlerkafswaai in onderwaterswem, anders as wanneer in die lug gevlieg word, weens die hoër waterweerstand, het die skouerblaaie in vergelyking tot ander voëls 'n vergrote oppervlak, waar die spiere verantwoordelik vir afswaai kan vasheg. Bo- en onderarmbene is by die elmboog reguit en styf aanmekaar verbind wat aan die vinne groter fermheid verleen. Die bene wat by ander voëls hol is, is by pikkewyne dig en swaar aangesien gewigsvermindering vir vlug nie nodig is nie.

Die bobene is baie kort, die knieskakel rigied en die bene sterk na agter verplaas, wat aanleiding gee tot die ongewoon regop gang op land. Die groot pote (wat met swemvlies bedek is) is relatief kort – op land rus die diere gereeld op hulle hakke, waarby hulle redelik stywe stertvere 'n verdere stut bied. Die stert is erg verkort, en die roerfunksie wat dit by ander duikende seevoëls verrig, is grootliks deur die bene oorgeneem.

Die snawel is by meeste soorte nie baie lank nie, maar sterk. 'n Uitsondering is die groot-pikkewyne (Aptenodytes), waarvan die snawel smal en effens afwaarts gekrul is, waarskynlik ter aanpassing aan hulle prooi, vinnigswemmende visse.

Hitteregulering

[wysig | wysig bron]

Pikkewyne word blootgestel aan uiterste klimaatstoestande en het daarom verskeie anatomiese kenmerke ontwikkel om by hulle omgewing aan te pas.

Vir termiese isolasie dien ten eerste 'n twee tot drie sentimeter dik vetlaag wat bedek is met 'n waterdigte laag kort, gelykmatige vere oor die hele liggaam. Velgebiede waarin geen vere groei nie, kom anders as by byna alle ander voëls nie voor nie; 'n uitsondering is die gesig van sommige tropiese tipes. Lug wat in die veerlaag bewaar word, beskut die voëls verder baie goed in water teen hitteverlies.

Daarbenewens beskik pikkewyne oor 'n hoogsontwikkelde hitteoordragstelsel in hulle vinne en bene: die slagaarbloed wat in hierdie ledemate instroom, dra hulle hitte tot 'n groot mate oor aan die koeler aarbloed wat in die liggaam in terugvloei, sodat hitteverlies beperk word. Wetenskaplikes verwys hierna as die "teenstroombeginsel".

Aan die anderkant kom sommige soorte pikkewyne in tropiese water voor en beveg hulle eerder oorverhitting: om dit te verhinder is hulle vinne in vergelyking met hulle liggaam verbreed sodat die oppervlak waaroor warmte afgegee kan word vergroot is. By sommige soorte is die gesig ook nie met vere bedek nie sodat hitte in aktief uitgesoekte skaduwee vinniger afgegee kan word.

Verekleed

[wysig | wysig bron]
Kuifpikkewyne

Die kleure van die verekleed wat uit talryke klein, ongedifferensieerde, byna haaragtige vere bestaan is by byna alle soorte swart tot blougrys aan die rugkant en wit aan die buikkant. Mannetjies en wyfies lyk baie opmekaar, alhoewel eersgenoemde ietwat groter is. 'n Besonders opvallende oranjegeel hoofversiering is kenmerkend van meeste kuifpikkewyne.

By jong pikkewyne is die verekleed meestal eenvormig grys of bruin, by party soorte is die sye en buik wit.

Meeste pikkewyne verveer kort na broeityd en die grootmaak van kuikens om in 'n nuwe verekleed te verskyn. Gedurende hierdie tydperk, wat van twee tot ses weke kan duur, gebruik die voëls vetreserwes omtrent twee keer so vinnig as gewoonlik. By Witoorpikkewynne (Pygoscelis papua) en Galápagos-pikkewynne (Spheniscus mendiculus) is die verveertyd nie vasgelê nie en kan dit op enige tydstip tussen broeityd volg. Nie-broeiende voëls verveer byna altyd vroeër as hulle broeiende bondgenote.

Sig en gehoor

[wysig | wysig bron]

Pikkewyne se oë is gerig op skerp onderwater sig; hulle horingvlies is baie plat, wat beteken dat die voëls op land bysiende is. Veral diepduikende keiserpikkewynne se pupille pas baie vinnig by verskillende lig omstandighede aan wat hulle by die oppervlak of honderde meter diep kan aantref. Uit die pigmentsamestelling kan mens bepaal dat pikkewyne beter in die blou as in die rooi deel van die spektrum kan sien en selfs ultravioletlig kan waarneem. Aangesien rooi lig reeds in die boonste waterlae gefiltreer word, word die eienskap as 'n evolusionêre aanpassing verstaan.

Soos by meeste voëls beskik die ore nie oor uitwendig waarneembare strukture nie. Hulle word deur besonder sterk vere waterdig gesluit wanneer pikkewyne duik. By groot-pikkewyne is die rand van die buiteoor verder vergroot sodat dit gesluit kan word om die middel en binne-oor van skade as gevolg van waterdruk tydens duike te beskerm.

Onderwater maak pikkewyne - anders as op land waar hulle deur trompetroepe en luide piepgeluide met mekaar kommunikeer – geen opmerklike geluide nie; of hulle hulle gehoor gebruik om prooi op te spoor of roofdiere waar te neem is onbekend.

Verspreiding

[wysig | wysig bron]

Pikkewyne kom voor in die oopsee van die suidelike halfrond. Hulle word veral in die kuswater van Antarktika, in Nieu-Seeland, suidelike Australië, Suid-Afrika, in die suide van Suid-Amerika die nabygeleë Falkland-eilande en langs die weskus op tot by Peru sover noord as die Galápagos-eilande by die ewenaar aangetref. As koudliewende voëls word hulle slegs in tropiese gebiede aangetref waar daar koue seestrome is; dit is byvoorbeeld die geval aan die weskus van Suid-Amerika met die Humboldt-stroom en in Suid-Afrika met die Benguela-stroom aan die Kaapse Skiereiland.

Die meeste soorte bly iewers tussen die 45ste en 60ste suidelike breedte graad; die grootste enkele konsentrasie is in Antarktika en nabygeleë eilande.

Habitat

[wysig | wysig bron]

Die eintlike habitat van pikkewyne is die oop see, waarvoor hulle anatomies uitstekend aangepas is. Hulle keer slegs na die kus terug om te broei; daar leef hulle in rotsagtige kuste van die suidelike kontinente, in koel woude van die gematigde gebiede, op subtropiese sandstrande, op grootliks plantlose lawavelde, subantarktiese grasveld of selfs op die ys van Antarktika. Terwyl die tropiese soorte oordgetrou is, trek ander in die winter verskeie honderd kilometer om na hulle broeigebiede terug te keer.

Beweging

[wysig | wysig bron]
Stormbandpikkewyn tydens dolfynswem

Die gemiddelde swemspoed wat deur Pikkewyne bereik word is tussen 5 en 10 km/h. Hulle kan egter vir kort tye ook hoër snelhede handhaaf. Besonders vinnige vooruitbeweging kan bereik word deur dolfynswem; waarin die pikkewyne soos 'n dolfyn die water vir 'n kort tyd verlaat in 'n spring beweging. Die rede vir die optrede is nog onbekend: moontlik verminder dit stroomweerstand en kan dit dalk roofdiere deurmekaar maak.

Tydens duike bereik pikkewyne ongelooflike prestasies: terwyl kleiner soorte soos die eselpikkewyn (Pygoscelis papua) meestal net vir een, selde meer as twee minute lank duik en dan dieptes van slegs twintig meter bereik, is duike van meer as agttien minute al by keiserpikkewyne gemeet, en duikdieptes van meer as 530 meter. Alhoewel die ekstreme prestasies van die groot-pikkewyne tot vandag toe nog nie regtig verstaan word nie, is dit bekend dat tydens die duikgange die polsslag van die diere verlaag kan word tot 'n vyfde van die normale rustende polsslag, wat suurstofverbruik verminder en sorg dat die moontlike duiklengtes wat met een asemteug bereik kan word vermenigvuldig word. Druk- en temperatuurregulering tydens diep duike is daarteenoor teen die begin van die 21ste eeu nog steeds 'n navorsingsonderwerp.

Wanneer hulle die water verlaat kan pikkewyne deur spronge vertikale afstande van meer as 1,80 meter oorkom. Op land beweeg hulle gewoonlik waggelend met hulle kort beentjies voort, 'n bewegingsmetode wat volgens biomeganiese studies verbasend energiedoeltreffend is. Op ys kan hulle daarenteen baie vinnig beweeg deur op hulle buik bergafwaarts te gly. Party soorte lê kilometer lange afstande af tussen hulle broeiplekke en die see.

Voeding

[wysig | wysig bron]
Adéliepikkewyn wat van die see terugkeer

Afhangende van hulle grootte vreet pikkewyne vis, veral Antarktiese silwervis (Pleuragramma antarcticum), ansjovis (Engraulidae) of sardyne (in Clupeidae), en skaaldiere soos planktonkrefies of klein inkvisse, wat aktief gejag word en reeds onder water verorber word. As verskillende soorte dieselfde habitat deel het hulle gewoonlik verskillende voedsel voorliefdes: so vang Adeliepikkewyne en stormbandpikkewyne byvoorbeeld planktonkrefies van verskillende groottes.

Laasgenoemde is gedurende die dag gereeld nie in oppervlakwater beskikbaar nie, wat vir pikkewyne wat op planktonkrefies of ander dierplankton voed twee verskillende strategieë laat: óf hulle moet hulle prooi snags jag soos die dwergpikkewyn (Eudyptula minor), óf hulle moet in die dag in dieper water duik soos die ander pikkewynsoorte maak.

Die pikkewyne wat op klein skaaldiere spesialiseer is baie meer op reëlmatige buit aangewese as die visjagtende pikkewyne, hulle benodig egter ook minder energie vir hulle vangs: terwyl laasgenoemde gereeld een sukses in tien bereik, moet eersgenoemde per duik tot sestien skaaldiere opspoor – omgeskakel na omtrent een vang elke ses sekondes – om hulle energiebehoeftes en die aptyt van hulle kuikens te bevredig. Die aantal duike per jagtog is soort- en seisoensafhanklik: terwyl die stormbandpikkewyn en (Pygoscelis antarctica) in broeityd meer as 190 duike op 'n dag kan onderneem, kan keiserpikkewyne op hulle uitgerekte daglange jagtogte meer as 860 duike onderneem.

Tydens ververing, en by groot-pikkewyne (Aptenodytes), Adéliepikkewyne (Pygoscelis adeliae), stormbandpikkewyne (Pygoscelis antarctica) en gekuifde pikkewyne (Eudyptes) ook in broeityd, moet baie pikkewyne heeltemal sonder kos gaan. Die vastyd is by enkele soorte besonder lank en bedra sowat 'n maand by Adélie- en kuifpikkewyne, maar kan by manlike keiserpikkewyne meer as drie en 'n half maande duur. Gedurende die tyd kan hulle tot helfte van hulle liggaamsgewig verloor aangesien die voël dan hulle metaboliese energie uit die vetreserwes wat voor die verveer en/of broeityd opgebou is kry. By eselpikkewyne (Pygoscelis papua), geeloogpikkewyne (Megadyptes antipodes), kleinpikkewyne (Eudyptula minor) of brilpikkewyne (Spheniscus demersus) wissel die mannetjie en wyfie pikkewyne mekaar egter met die broeipligte af sodat hulle slegs tydens ververing hulle vetreserwes moet gebruik.

Pikkewyne bevredig hulle waterbehoeftes hoofsaaklik uit die see; oortollige sout word weer deur spesiale soutkliere wat bokant die oë lê uitgeskei.

Voortplanting

[wysig | wysig bron]
Koningpikkewyne

Die ouderdom waarop pikkewyne hulle eerste aanloop tot voortplanting neem hang aan die een kant van hulle tipe af en aan die ander kant van hulle geslag. So broei dwerg-, geeloog-, esel- en brilpikkewyne vir die eerste keer op tweejarige ouderdom; die wyfie van Adélie-, stormband-, konings- en keiserpikkewyne begin gewoonlik 'n jaar later met hulle eerste broeipoging, terwyl die mannetjies nog twaalf maande verder uitstel. Gouekuifpikkewyne broei selfs eers op die ouderdom van vyf.

Bostaande data verteenwoordig statistiese gemiddeldes: in praktyk vind al hoe langer verblyf in die broeikolonie plaas, totdat broeioptrede skielik begin. In die geval van koningspikkewyne besoek weinig eenjariges byvoorbeeld enigsins die kolonie; ook in hulle tweede lewensjaar verskyn die diere baie keer vir slegs 'n paar dae daar. In die jare daarna skuif die eerste verskyning in die kolonie nie net keer op keer vroeër nie, maar verwyl hulle ook met toenemende ouderdom merkbaar meer tyd in die kolonie. By mannetjiespikkewyne van die groot-pikkewyne is dit nie ongewoon om eers op agtjarige ouderdom te begin broei nie.

Die seisoenale aanvang van broeityd is in die eerste plek van klimaatstoestande afhanklik. Terwyl die verder noordlewende Galápagos-, dwerg- en brilpikkewyne deur die hele jaar kan broei en dwergpikkewyne in enkele gevalle selfs twee keer per jaar broei, begin byna al die wat in subantarktiese tot Arktiese klimaatsomstandighede voorkom hoofsaaklik in die lente of somer met eierlê. 'n Noemenswaardige uitsondering op die reël word deur die keiserpikkewyne daargestel, by wie broeityd in die herfs begin. Die kuikens word dan tydens die Antarktiese winter teen temperature van tot -40 grade Celsius grootgemaak – eiesoortige aanpassings aan lewe in die koue is by hulle dus lewensbelangrik. Ook die kuikens van koningspikkewyne oorwinter in die (verder noordliggende) broeikolonies, maar word in die tydperk slegs selde deur hulle ouers gevoed, wat beteken dat daar in hulle eerste winter aansienlike gewigsverlies plaasvind.

Pikkewyne is nie net in die water nie, maar ook op land baie gesellige diere. In besonder vind eierlê, broei, en die verdere grootmaak van kuikens by baie soorte gelyktydig in groot broeikolonies plaas, wat in uiterste gevalle tot vyf miljoen diere kan insluit.

By die tydelik gevestigde soorte betree die mannetjies die kolonie meestal eerste en probeer hulle by byna alle soorte 'n klein gebied in te palm, wat egter selde meer as 'n vierkante kilometer oppervlak omsluit. Hulle sosiale handeling is dus nesgebonde, slegs die groot-pikkewyne is 'n uitsondering wat geen neste vir hulle eiers aanlê nie en slegs teenoor hulle maats en hulle eie nageslag opvallende optrede toon.

Mannetjies poog om deur trompet-roepe 'n wyfie te lok. As dit nie die eerste broeipoging is nie, is dit baie keer die maat van die vorige jaar. Die onderskeid in egskeidingstempo wissel by pikkewyne baie na gelang van die soort: die persentasie geeloogpikkewyne wat na die eerste jaar ander maats kies is teen 14 persent baie laag; hulle maatgetrouheid word ook daardeur onderstreep dat 12 persent van die pare langer as sewe jaar hou. Daarteenoor is die jaarlikse skeidingstempo by Adéliepikkewyne meer as 50 persent, gevolglik is daar sover bekend geen paarverhoudings wat langer as ses jaar hou nie. Dit is bekend dat broeisukses in die vorige jaar 'n 'n belangrike rol speel by die keuse van maats.

Tussen die kompleksiteit van die sosiale verhoudings en die meganismes vir die herken van maats aan die een kant en die kolonie grootte aan die anderkant bestaan daar 'n noue verhouding: die paarrituele van die Adélie-, stormband-, esel- en kuifpikkewyne wat in reuse kolonies dig bymekaar saamwoon is sowel visueel as klankgewys besonder opvallend; die geeloogpikkewyne wat in digter plantegroei leef, of die dwergpikkewyne waarvan die neste ver uitmekaar is, is daarteenoor meer beskeie.

Eierlê en broei

[wysig | wysig bron]
Kolonie van Adéliepikkewyne

Na kopulasie, waartydens die mannetjies hulle op die rug van hulle wyfies moet balanseer, lê die wyfies hulle eiers. Terwyl keiser- en koningspikkewyne slegs een eier op hulle voete uitbroei, lê ander soorte pikkewynwyfies oor drie tot vyf dae twee eiers in 'n eenvoudige nes, wat uit materiaal wat in die omgewing gevind kan word soos gras of klein klippies gemaak word. Die eier se kleur is wit of groenerig.

Nie alle eiers word vervolgens uitgebroei nie: By jong pare broei die kuikens gereeld nie uit nie; daar is aantekenings van gevalle waar minder as 33 persent van twee-jarige ouers se eiers uitgebroei het. Broeisukses styg vinnig met toenemende ouderdom en bereik 'n maksimum van meer as 90 persent; eers by baie ou pikkewyne val dit weer geleidelik met afnemende vrugbaarheid tot sowat 75 persent.

Gewoonlik is die eerste eiers effens groter as die tweede sodat die tweede kuiken na die soortafhanklike tussen een en twee maande lange inkubasietyd effens vroeër uitbroei as haar broer- of susterkuiken. As gevolg hiervan word die ouer en groter kuiken deur sy ouers voorgetrek en bekom hulle byvoorbeeld reëlmatig meer voedsel as die tweede kuiken, wat gou verwaarloos word en gewoonlik vinnig sterf. Die verskynsel, soms verwys na as "broeireduksie", is 'n evolusionêre aanpassing tot beperkte kosvoorraad: deur die vinnige dood van die tweede kuiken word verseker dat die oorlewingskans van die eerste nie deur die verdeling van knap hulpbronne op twee nakomeling benadeel word nie. Omgekeerd neem ouers versekering uit met die tweede eier teen die moontlikheid dat die eerste kuiken voortydig sou sterf.

Hoewel die broeireduksie by meeste soorte net by knap voedingsaanbod voorkom en die kortsnawelpikkewyne (E. pachyrhynchus) so te sê altyd beide kuikens grootmaak, is broeireduksie die reël by alle kuifpikkewyne; normaalweg is die tweede eier by dié soorte die groter eier (die persentasie onderskeid lê tussen 20 en 70 persent), as die waaruit die eerste kuiken uitbroei.

Grootmaak van jong pikkewyne

[wysig | wysig bron]
Keiserpikkewyne met kleintjies

Die grootmaak van jong pikkewyne kan en twee fases verdeel word:

  • In die eerste twee tot drie, by Groot-Pikkewyne selfs ses, weke word die kuikens permanent deur 'n ouer opgepas, terwyl die ouer se maat na voedsel gaan soek.
  • Sodra die jong pikkewyne groot geword het, begin die "kleuterskool"-tyd, waartydens die kleintjies in groepe saamgebring word terwyl beide ouers na voedsel soek. Afhangende van die soort kan sulke "kleuterskole" uit slegs 'n paar diere uit naburige nesse bestaan, soos byvoorbeeld die geval is met stormring- of brilpikkewyne, of kan duisende individue saamgevoeg word soos by Adélie-, esel- of groot-pikkewyne.

Voedingstye is sterk soort afhanklik: eselpikkewyne voer hulle kroos daagliks, Adélie- of stormringpikkewyne slegs elke twee dae, die groot-pikkewyne baie keer slegs elke vier dae of selfs minder gereeld. Natuurlik is die maaltye by laasgenoemde dan soveel groter. Die voedselhoeveelheid is meestal by die ontwikkelingstand van die kuiken aangepas, dog altyd in vergelyking met hulle liggaamsgewig: jong kuikens van klein pikkewynsoorte kan maklik reeds 500 g voedsel per voeding inneem; groot-pikkewyne gee self 'n kilogram vis meer op 'n slag aan hulle kuikens, sodat dit geen wonder is dat jong pikkewyne deur welmenende waarnemers as mollige voedselsakke met 'n klein kop en groot voete beskryf is nie. Koningpikkewynkleintjies kan na twaalf maande selfs swaarder as hulle ouers wees.

By die tydelike koloniebewoners word die kolonie gou na ververing verlaat, by die kuifpikkewyne byvoorbeeld binne 'n week. Die ouerlike sorg word daarmee in alle waarskynlikheid beëindig – voeding op see is nog nie waargeneem nie en is ook moeilik denkbaar. By eselpikkewyne, wat die hele jaar in die omgewing van hulle kolonie deurbring, keer die kleintjies nog vir twee tot drie weke reëlmatig na hulle ouers terug en verkry daar verder voedsel; daarna is hulle ook op hulle self aangewese.

Hulle oorlewingskanse is in die eerste twaalf maande gering. By Adéliepikkewyne oorleef slegs ongeveer die helfte van die kleintjies na die eerste moeilike jaar. 'n Beduidende faktor wat hulle lewensverwagting aansienlik beïnvloed, is die omvang van die vetreserwes wat in die broeikolonie aangesit is, wat weer van voeding deur die ouers en dus van hulle jagsukses afhang.

Die oorlewingswaarskynlikheid van volwasse diere is in teenstelling hiermee wesenlik hoër: dit bedra by die klein Adéliepikkewyn sewentig tot tagtig persent, by die groot-pikkewyne selfs meer as negentig persent. Pikkewyne kan ouderdomme van meer as 25 jaar bereik.

Natuurlike vyande

[wysig | wysig bron]
Brilpikkewyn, Dierkundige-Botaniese tuin Wilhelma, Stuttgart

As gevolg van die mees geïsoleerde broeiplekke het volwasse pikkewyne op land byna geen natuurlike vyande nie; soogdiere wat deur mense ingevoer is soos honde en katte verteenwoordig egter in seker gebiede 'n ernstige bedreiging. Pikkewyne kan ter verdediging sowel hulle snawels as hulle vinne inspan. Onbewaakte kuikens word daarteenoor vinnig die prooi van bruinroofmeeue (Stercorarius antarctica). Hierdie voëls en sommige ander meeue benut enige geleentheid om eiers te steel.

Seeluiperds (Hydrurga leptonyx), pelsrobbe (Arctocephalus), Australiese- (Neophoca cinerea) en Nieu-Seelandse seeleeus (Phocarctos hookeri) asook moordvisse (Orcinus Orca) en haaie (Selachii) jag pikkewyne in die see, veral aangewese robsoorte patrolleer baie keer die vlak water voor broeikolonies, waar pikkewyne hulle goeie stuurbaarheid nie so goed kan gebruik nie. Daar word geskat dat sowat 5% van alle Adéliepikkewyne per jaar op dié wyse omkom.

Dit veroorsaak vermoedelik die huiwering waarmee die voëls die water, waarby hulle tog so goed aangepas is, binne gaan. Voor hulle uitswem benader die pikkewyne die oewer versigtig in klein groepe, duidelik almal met die wens om nie die eerste te hoef wees wat die see binne gaan nie; die prosedure duur baie keer tot 'n halfuur. Sodra 'n enkele skielik genoeg moed bymekaar skraap om in die water te spring, volg al die ander.

Bedreiging

[wysig | wysig bron]
Geeloogpikkewyn (Megadyptes antipodes)

Drie soorte, die kroonpikkewyn (Eudyptes sclateri), die geeloogpikkewyn (Megadyptes antipodes) en die Galápagos-pikkewyn (Spheniscus mendiculus) word teen die begin van die 21ste eeu as kritiek bedreig beskou,[1][2][3] sewe ander word as kwesbaar beskou, waaronder die brilpikkewyn wat in Suid-Afrika voorkom.[4]

Vroeër is hele kolonies uitgewis deur versameling van eiers as voedselbron en die afslag van volwasse diere vir olie-ontginning uit die ryk vetlaag; vandag staar pikkewyne ander gevare in die gesig.

Daaronder tel die verlies aan habitat soos byvoorbeeld by die geeloogpikkewyn waarvan die bestaan bedreig word deur toenemende grondbenutting en menslike ingrypings in die duinestelsel van Nieu-Seeland, die gevare wat ingevoerde soogdiere wat wild geword het inhou, soos by die Galápagos-pikkewyn, waarvan die broeikolonie wat tot twee eilande beperk is deur rondloper-honde uitgedun word, en klimaatsverandering: die Galápagos-pikkewynbevolking is in die 1980's en 1990's kwaai uitgedun deur 'n ineenstorting van die visvoorraad wat tot die El-Niño-verskynsel en gepaardgaande klimaatsverandering teruggespoor kan word.[verwysing benodig]

Suidelike geelkuifpikkewyne (Eudyptes chrysochome), Magellaanpikkewyne (Spheniscus magellanicus) en Humboldt-pikkewyne (Spheniscus humboldti) kom in hulle uitgebreide jagtogte op ansjovis en sardyne in subantarktiese water weer gereeld in konflik met kommersiële vissery, wat gedeeltelik op dieselfde vissoorte spesialiseer: terwyl vissers kla oor verliese aan inkomste, verloor baie pikkewyne hulle voedselbron. Daar is egter pogings om die kompetisie in die belang van die vissers op te los.

Brilpikkewyne en Magellaanse pikkewyne, waarvan die kolonies onderskeidelik in die Kaap die Goeie Hoop in Suid-Afrika en aan die Straat van Magellaan op die suidpunt van Suid-Amerika voorkom, ly besonder onder oliestorting wat deur die skeepvaart wat daar verbygaan veroorsaak word – roetes wat veral deur olietenkskepe gebruik word. Be-oliede pikkewyne kan gevang, skoongemaak en weer vrygelaat word; dit is egter 'n baie tydrowende en duur proses.

Aan die ander kant het die intensiewe jag van baleinwalvisse (Mysticeti) en die gevolglike planktonkrefie-vermeerdering tot 'n soortgelyke toename in stormband- en koningpikkewyne gelei; die meeste Antarktiese soorte word tans as gevolg van hulle afgeleë habitat as stabiel beskou.

Pikkewyne en die mens

[wysig | wysig bron]
Pikkewynemars

Getuienis van die eerste ontmoeting tussen mense en pikkewyne kom uit Australië: argeologiese beenfondse in bêreplekke van Aborigines toon aan dat pikkewyne in prehistoriese tye 'n bestanddeel van die voeding van die Australiese oerbewoners was.

In Europa raak pikkewyne eers aan die einde van die 15de en die begin van die 16de eeue deur ontdekkingsvaarte van die Portugese seevaarders Vasco da Gama en Ferdinand Magellaan bekend. Die vroegste verwysing bekend van die voëls kom uit die dagboek van Vasco da Gama van 25 November 1497, toe hy in Mosselbaai aan die suidkus van Suid-Afrika geanker lê. Hy het daar wat vandag as 'n brilpikkewyn (Spheniscus demersus) en Magellaanpikkewyne (Spheniscus magellanicus) bekend staan teëgekom. Die brilpikkewyn is ook die eerste wetenskaplik beskrewe soort, van waar die Latynse familie- en orde name afgelei is – dit word reeds in 1758 deur die Sweedse taksonoom Carolus Linnaeus in sy werk Systema Naturae behandel. Byna alle ander soorte word daarteenoor eers met die verkenning van die Suidelike Oseaan in die laat 18de en 19de eeu ontdek.

Die woord "pikkewyn" is afkomstig vanaf "piggewyn" - seemanstaal uit die 1600's. Die algemene Nederlandse woord was "pinguin" (tans pinguïn), maar selfs Jan van Riebeeck het "peguijn" gebruik (sonder die nasaal in die eerste lettergreep). Ander vorme van die woord kom uit omstreeks 1715: "pickoweijn" en "pikowyn". Volgens sommige bronne kom die woord penguin van die Keltiese "pen gwyn" ("wit kop"), wat verwys het na die nou uitgestorwe reuse alke. Alhoewel dié voëls nie naby verwant was aan die pikkewyne nie, het seelui pikkewyne daarna vernoem as gevolg van die ooreenkoms tussen die voëls.

Pikkewyne is baie nuuskierige diere en is op land so te sê vreesloos. Anders as tembare diere, wat hulle vrees van mense eers na heelwat kontak met mense verloor, is meeste van nature nie bang vir mense nie. Alhoewel die bewering natuurlik nie wetenskaplik bevestig kan word nie, uiter reisigers na die Antarktiese gebied baie keer die gedagte dat pikkewyne mense aansien vir effens groter en vreemd geboude pikkewyne.

Linux se gelukbringer, Tux

Pikkewyne word gesien as baie geliefde diere wat vurige voorspraak kan uitlok. Yskaste, yshokkiespanne en 'n groot Engelse uitgewery, Penguin, is na pikkewyne vernoem. Die aanhang het tot vandag toe nie gekwyn nie: toe Linus Torvalds van Linux-faam na 'n gelukbringer soek, besluit hy op die pikkewyn Tux.

Pikkewyne is ook al soms in 'n donkerder lig geskets en dit is dalk juis die vriendelik-sjarmante beeld wat pikkewyne het wat daartoe gelei het dat die makers van die Batmanreeks besluit het om een van die mees sinistere figure van die opperste booswig die naam pikkewyn te gee. Danny DeVito vertolk die rol in die 1992-film Batman Returns. Badtz Maru, of "slegte pikkewyn", is weer 'n stoute pikkewynkarakter wat deur die Japannese maatskappy Sanrio geskep is, 'n moeilikheidmaker wat gewoonlik aan die kant van stoute seuns en die slegte ou in die storie is. Pingu is weer 'n vriendelik-vreedsame pikkewyn van die Switserse televisie.

Stamgeskiedenis

[wysig | wysig bron]

Sistematiek

[wysig | wysig bron]
Puffinus gravis - 'n voorbeeld van die stormvoëlagtiges wat aan die pikkewyne verwant is

Onder die lewende pikkewyne word sewentien spesies of soorte onderskei wat in ses genusse voorkom:

  • Die Langsnawelpikkewyne (Pygoscelis) omvat die "prototipiese" pikkewyne, soos wat in strokiesverhale en karikature aangetref word. Hulle is sonder uitsondering swart en wit geveer en verveer aan die einde van die elke broeiseisoen. Drie spesies word onderskei: die eselpikkewyn (P. papua), die Adéliepikkewyn (P. adeliae) en die stormbandpikkewyn (P. Antarctica). Alle soorte is baie sosiaal, die stormbandpikkewyn verteenwoordig met 'n geskatte vyf miljoen broeipare op Deception-eiland die grootste pikkewynkolonie.
  • Die groot-pikkewyne (Aptenodytes), waartoe die koningpikkewyn (A. patagonicus) en die keiserpikkewyn (A. forsteri) tel, omvat, soos die naam duidelik aandui, die grootste twee pikkewynspesies. Hulle beskik oor 'n lang, slank, effense gekromde snawel en in beide gevalle 'n kenmerkende oranje-kleurige merk op die nek. Groot-pikkewyne bou nie neste nie; die enkele eier word in plaas daarvan op die pote uitgebroei.
  • Die kuifpikkewyn (Eudyptes) omvat die grootste hoeveelheid spesies. Die groep is heel divers, maar onderskei hulle deur geel-oranje kleurige veertooisel op die kop. Kuifpikkewyne lewe hoofsaaklik in die water om Nieu-Seeland, hulle kolonies bestaan slegs tydens broeiseisoen. By alle soorte kom broeivermindering plaas: alhoewel daar altyd twee eiers gelê word, word net een kuiken groot gemaak, om 'n ongunstige voedselverdeling, waar daar op die einde nie genoeg kos vir enige van die kleintjie sou wees nie, te vermy.
  • Die genus van die geeloogpikkewyne (Megadyptes) is monotipies en omvat slegs een spesie, die geeloogpikkewyn (M. antipodes), wat in suidelike Nieu-Seeland broei. Geel vere wys op die verwantskap met die kuifpikkewyne.
  • Die genus van die kleinpikkewyne (Eudyptula) bevat ook slegs een spesie, die kleinpikkewyn (E. minor), sommige taksonome beskou egter die witvlerkpikkewyn (E. minor albosignata), wat gewoonlik as subspesie beskou word, as 'n selfstandige spesie. Kleinpikkewyne is, soos die naam reeds verraai, die kleinste pikkewyne en kom voor in die waters om Australië en Nieu-Seeland.
Brilpikkewyne by Boulders naby Simonstad
  • Die brilpikkewyne (Spheniscus) verteenwoordig 'n baie eenvormige genus, wat vermoedelik 'n baie onlangse oorsprong het. Die vier spesies, brilpikkewyn, (Suid-Afrika), Humboldt-pikkewyn, (Suid-Amerika), Magellaanpikkewyn, (Suid-Amerika) en Galápagos-pikkewyn, (Suid-Amerika), word uitgeken aan swart strepe op hulle sye, 'n kenmerkende swart-wit patroon op hulle koppe en 'n kaal kopvel. Brilpikkewyne word die verste noord van alle pikkewyne aangetref en is ook tuis in tropiese omgewings. Die voëls bly die hele jaar lank by hulle kolonies; broeityd en ververing is meestal veranderlik en onafhanklik van die seisoen. Dwergpikkewyne en die kleintjies van brillpikkewyne lyk baie soortgelyk, 'n aanduiding dat daar 'n noue verwantskap tussen die twee genusse bestaan.

Die geskiedkundige stamverwantskap van die genusse word duidelik in die volgende diagram getoon, wat op genetiese en morfologies data gegrond is: 

Pikkewyne (Spheniscidae)
|-- Langsnawelpikkewyne (Pygoscelis)
'--N. N.
   |-- Groot-pikkewyne (Aptenodytes)
   '--N. N.
      |--N. N.
      |  |-- Kuifpikkewyne (Eudyptes)
      |  '-- Geeloogpikkewyne (Megadyptes)
      |
      '--N. N.
         |-- Dwergpikkewyne (Eudyptula)
         '-- Brilpikkewyne (Sphenicus)

Terwyl die sustergroep verhouding van die kuif- en geeloogpikkewyne, en dié van die dwerg- en brilpikkewyne algemeen aanvaar word, is daar meer onsekerheid oor die ander genusse se verwantskappe.

Kort oorsig van pikkewynsoorte

[wysig | wysig bron]

Sien ook

[wysig | wysig bron]

Suid-Afrikaanse voëls

[wysig | wysig bron]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ BirdLife [1][dooie skakel] Erect-crested Penguin Eudyptes sclateri. Besoek op 1 Mei 2006
  2. ↑ BirdLife [2] Geargiveer 29 September 2007 op Wayback Machine Galápagos Penguin Spheniscus mendiculus, Besoek op 1 Mei 2006
  3. ↑ BirdLife [3] Geargiveer 29 September 2007 op Wayback Machine Yellow-eyed Penguin Megadyptes antipodes, Besoek op 1 Mei 2006
  4. ↑ BirdLife [4] Geargiveer 29 September 2007 op Wayback Machine Species Search Results for Family Spheniscidae, Besoek op 1 Mei 2006
  5. ↑ Annemarie's Pinguinweb [5] Geargiveer 31 Oktober 2005 op Wayback Machine, De 17 soorten.., Besoek op 3 Mei 2006

Letterkunde

[wysig | wysig bron]

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Wikispecies
Wikispecies
Wikispecies het meer inligting oor: Sphenisciformes
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Pikkewyn&oldid=2705403"