Sparta

Sparta (Grieks: Σπάρτη) was die hoofstad van Lakonië in antieke Griekeland en was vir eeue lank een van die belangrikste stadstate van Griekeland. Die stad is in die noorde van die sentrale Lakoniese vlakte geleë op die Peloponnesiese skiereiland, op die regteroewer van die Eurotas.

Sparta Σπάρτη
Stad
Die ou (voorgrond) en die nuwe Sparta (agtergrond)
Sparta
Koördinate: 37°04′N 22°26′O
Land	Griekeland
Streek	Peloponnese
Oppervlak
• Totaal	1,182 km2 (0,456 vk. myl)
Hoogte	750 m (2 460 ft)
Bevolking
• Totaal	35 600
• Digtheid	30/km2 (80/vk. myl)
Poskode	230 54, 230 59, 231 00
Skakelkodes	27310
Webwerf	www.sparti.gov.gr

Danksy ʼn eensydige gerigtheid op die militêre lewe, het Sparta in die 6e eeu v.C. tot die magtigste stad in Griekeland ontwikkel. Sparta het 'n besondere posisie tussen die ander Griekse stede ingeneem deurdat 'n klein groep burgers (homoioi of gelykes) 'n groot groep onderdane oorheers het. In die 4e eeu v.C. het Sparta ʼn groot nederlaag teen Thebe gelei en nooit daarvan herstel nie. In dieselfde eeu het die stad onder Romeinse beheer gekom. Dit is veral die Spartaanse opvoeding en die politieke stelsel wat geleerdes vandag nog interesseer.

Oor die oudste geskiedenis van Sparta (ook Lakedaimon genoem) is daar nog minder bekend as oor die ander Griekse stede, onder meer omdat die Spartane heelwat later as die ander Grieke, eers in die 3e eeu v.C, met die geskiedskrywing van hulle streek begin het. Die ander Grieke was ook nie altyd goed op die hoogte van die besondere ontwikkeling van Sparta nie.

Die argeologiese materiaal is ook onvoldoende om die gapings in die geskiedenis aan te vul. Dit is egter wel bekend dat Lakonië, die landstreek waarvan Sparta later die hoofstad sou word, in die Miceense tyd (1600-1200 v.C.) 'n belangrike koninkryk was. In Homerus se Ilias, wat hom in die Miceense tyd afspeel, word Menelaos die koning van die ryk genoem. Na die vernietiging van die Miceense beskawing deur onder meer Doriese volksverhuisers (omstreeks 1200-1050 v.C.) het die stad Sparta in die 10e eeu v.C. deur die samesmelting van 'n aantal Doriese dorpe (synoikismos) ontstaan.

Terwyl die ander Griekse stede gebiedsuitbreiding bewerkstellig het deur die stigting van kolonies, het Sparta, wat nie aan die see geleë was nie, in dieselfde tyd oorgegaan tot die onderwerping van Lakonië en later ook Messenië. Die oorspronklike bevolking is in die proses waarskynlik op 'n paar na tot slawerny onderwerp. In teenstelling met die gebruik in ander gebiede wat deur die Doriërs verower is, was die slawe nie die persoonlike eiendom van hulle veroweraars nie, maar van die staat. Hulle moes as boere op 'n stuk land wat vir die doel aan hulle toegewys is (klèros), werk. 'n Vaste gedeelte van die opbrengs was vir die meester, die res vir hulleself. Materieel het die nuwe soort slawe, wat helote genoem is, nie ʼn ondraaglike lewe gehad nie.

Hulle het genoeg voedsel gehad en was as staatslawe minder onderhewig aan die nukke en grille van 'n meester. In ander opsigte was hulle posisie egter besonder sleg. Die feit dat daar baie meer helote as Spartane was (moontlik 10 helote vir elke Spartaan), het beteken dat die Spartane voortdurend opstande gevrees het en streng opgetree het om dit te verhoed.

Dat hulle nie sonder rede bekommerd was nie, blyk uit onder meer die Messeense opstande in die 7e eeu wat met groot moeite onderdruk is. Die Spartane het elke moontlikheid van 'n opstand by voorbaat probeer onderdruk deur hulle baasskap oor die helote op verskillende maniere te demonstreer. Spartaanse jeugdiges moes byvoorbeeld in verskillende stadia van hul militêre opleiding 'n heloot ritueel doodmaak om te bewys dat hy gereed was vir verdere opleiding.

Hulle is verder verneder deur tydens "krygsoefeninge" as die vyand op te tree, deur tydens feeste vir nie-helote te moes sing en dans, en altyd dierevelle as klere te moes dra. Die helote is as kultuurlose mense beskou wat nie veel beter was nie as die diere in wie se velle hulle geklee was.

Perioike

Die derde " klas" in die Spartaanse samelewing was die van die perioike, mense wat die dorpe rondom Sparta bewoon het. Hulle was vryburgers wat hulle eie dorpe taamlik selfstandig mog bestuur, maar geen politieke regte in Sparta gehad het nie. Hulle het hulle veral met handel en die ambagte, veral die wapensmeekuns, besig gehou.

Dit is nie duidelik wie die perioike oorspronklik was nie. In teenstelling met die helote het hulle hul laer status oor die algemeen aanvaar en daar was onder hulle geen sprake van opstand nie. Hulle het dikwels saam met die Spartaanse leer geveg en ook vir die uitrusting van die leer gesorg. Sparta het dus tot 'n samelewing met duidelik onderskeibare bevolkingsgroepe ontwikkel. Na die tydperk van uitbreiding, wat na die verowering van Messenië in die loop van die 7e eeu tot stilstand gekom het, het die Spartane weens die bedreiging van helote-opstande tot 'n omsigtige beleid oorgegaan.

Hulle het hulle invloed van die 6e eeu af probeer uitbrei deur nie-aanvalsverdrae te sluit en die hele Peloponnesos met uitsondering van Argos en Achaie in 'n bond onder leiding van Sparta te verenig (Peloponnesiese Bond). Sparta het die sterkste staat in Griekeland geword en ook 'n kulturele bloeityd beleef. Beroemde digters het feeste opgeluister, terwyl die beeldhoukuns ook op 'n hoë peil was.

Staatsbestel

Sparta is die eerste Griekse stad waarvan die grondwet aan ons bekend is. Daar kan egter nie met sekerheid gesê word of die grondwet in die laaste gedeelte van die 8e eeu v.C. of eers in die 7e eeu v.C. ontstaan het nie. Wat wel seker is, is dat Sparta in die 6e eeu v.C. ʼn ander staatsbestel as die meeste ander Griekse stede gehad het. Terwyl die koningskap in die meeste stede afgeskaf is, het dit in Sparta bly bestaan. Daar was selfs ʼn dubbele koningskap van 2 dinastieë: die Agiade en Eurupontide, wat moontlik ontstaan het uit die samesmelting van Miceense heersers met die Doriërs. Die konings se mag was beperk tot priesterlike funksies en die opperbevel in tye van oorlog. In die grondwet, of Rhètra, word alle Spartaanse burgers as homoioi (= gelykes) aangedui. Wat hiermee bedoel word, is egter nie duidelik nie. Moontlik het dit te doen met die feit dat die swaargewapende infanteriste, die hopliete, meer regte geëis het. Hulle was waarskynlik minder welgestelde Spartane wat in 'n posisie was om sulke eise te stel omdat hulle dienste nodig was vir die onderdrukking van die Messeense opstande. In die grondwet is voorsiening gemaak vir 'n volksvergadering, die Apella, waaraan alle homoioi bo 30 jaar kon deelneem. Die Apella het die 30 lede van die raad van oues, die Gerousia, aangewys wat, met uitsondering van die 2 konings, almal ouer as 60 moes wees. Elke 5 jaar is ook 5 efore gekies, wat die meeste mag besit het omdat hulle die Gerousia sowel as die Ape la beheer het.

Verval

Dit was vir hierdie Sparta met sy gelykwaardige burgerskrygslui wat staatsbelang bo eiebelang gestel het, dat talle tydgenote, Grieke en ook latere staatsfilosowe so 'n groot bewondering gehad het. Vir sommige van hulle was Sparta in sy bloeityd die ideale staat. Die feit dat slawerny die ekonomiese grondslag van die ideaal gevorm het, het hulle liefs geïgnoreer. Die ideaal self het trouens ook nie lank gefloreer nie. Van die 5e eeu v.C. af het Sparta hom steeds meer afgesluit: die kulturele lewe het verstar en alleaandag is aan die verdediging van die stad gewy.

Hierdeur het 'n eensydige en streng militaristiese samelewing ontstaan. Na die oorwinning oor Athene, Sparta se groot mededinger om die mag in Griekeland, in die Peloponnesiese Oorlog (431 - 404 v.C.) het daar groot standeverskille binne die geledere van die homoioi ontstaan deurdat sommige meer voordeel uit die oorlog getrek het as ander. 'n Heerskappy van enkeles (oligargie) het weer ontstaan, en die samehorigheidsgevoel het verdwyn.

Die nederlae teen Thebe in die 4e eeu v.C., waartydens 'n kwart van die Spartane hulle lewens verloor het, en die verlies van Messenië, wat vir Sparta op ekonomiese gebied van essensiële belang was, het Sparta 'n knou toegedien waarvan hy nooit herstel het nie. Pogings van onder meer koning Agis IV (ca. 262-241 v.C.) en koning Kleomenes III (ca. 260 - 222 v.C.) om die ou Spartaanse dissipline te herstel, is deur die rykes gedwarsboom omdat hulle nie kans gesien het om na 'n lewe van soberheid terug te keer nie.

In teenstelling met die ander Griekse stadstate het Sparta daarin geslaag om onder die bewind van Philippus van Macedonië (regeer 359-336 v.C.) nog 'n sekere mate van selfstandigheid le behou, maar saam met hom het hulle die onderspit gedelf in die stryd teen die Romeine.

Inwoners

Die Spartane het bekend gestaan vir hulle buitengewoon sobere en strenge opvoeding wat hulle ontvang het. Die begrip spartaans verwys vandag nog hierna. Die Doriërs, wat hulle van omstreeks 1100 v.C. in die dal van die rivier Eurotas gevestig het, het geensins in landbou belang gestel nie. Hulle landgoedere het hulle deur rentmeesters laat beheer. Die inwoners van Sparta, die Spartane of Spartiane (soms ook Lakedaimoniërs genoem), het al hulle aandag op militêre sake toegespits.

Hul lewens was geheel en al gewy aan diens aan die stadstaat; die belang van die staat het ook hulle lewens bepaal. Die wat by geboorte as te swak beskou is om 'n kryger te word of om die staat as 'n vrugbare moeder van krygers te dien, is op die Taugetosgebergte gelaat.

Tot hul sewende jaar het die jong Spartane by die huis gebly. Daarna het 'n staatsopvoeding (agôge) gevolg. Die gesinslewe was onbelangrik. Van hul 7e jaar af het die jong seuns 'n militêre opleiding gekry wat eers in omstreeks hul 30e jaar as afgehandel beskou is. Onder toesig van ouer offisiere het hulle saam met seuns of mans van dieselfde ouderdom in kasernes gewoon, waar hulle gewoond was aan 'n uiters streng en sobere leefwyse.

Hulle is nie net liggaamlik gestaal, geestelik gehard en van Sparta se roem oortuig nie; 'n gevoel van meerwaardigheid is ook by hulle gekweek. Hoewel daar ook 'n bietjie opleiding in musiek en dans verskaf is (beslis tot in die 6e eeu v.C.), was die Spartaanse opvoeding taamlik eensydig op krygsdeugde gerig. Die meisies se opvoeding was in groot mate dieselfde; ook hulle liggame moes sterk wees.

Spartaanse praktyke

Hopliet van Sparta

Bouvalle van antieke Sparta

Die naam Sparta roep by baie nog beelde op van die aankweek van ongenaakbare tug en selfbeheersing, die nugtere, sware lewe in die kaserne waar mans gesamentlik van die berugte swart bloedsop geëet het, die doodmaak van die swakker kinders (ondermeer in die Apothetai), die afwesigheid van stadsmure want die breë borste van die Spartaanse manne sou daarvoor dien. Sparta se reputasie is dalk deur hulle vyandiggesinde tydgenote ietwat oordryf, maar hy was ongetwyfeld een van die leidinggewende moondhede van antieke Griekeland en sy invloed was hoofsaaklik gebaseer op loutere militêre mag.

'n Vreemde en interessante feit van Sparta was dat sy waarskynlik die mees bevryde staat was in Griekeland. Nêrens anders in Griekeland het 'n vrou soveel vryheid geniet nie. Hierdie vryheid het beteken dat vroue net soos manne as soldate opgelei is, sodat hulle Sparta kon verdedig as die manne weg was. Die kinders van Sparta is ook kollektief opgevoed en opgelei vir die leër. Die doel daarvan was om die onderlinge band tussen hulle te versterk wat dan gelei het tot sterker en meer gemotiveerde soldate.

Geskiedkundiges is by gebrek aan nog ouer bronne van mening dat die geskiedenis van Sparta begin het in die 10de eeu v.C., tydens die inval van 'n Doriese stam wat die gebied aan hulself onderwerp het en die oorspronklike nie-Doriese inwoners as slawe op die lande laat werk het.

Monargie

Eienaardig genoeg is die feit dat Sparta in die antieke tyd geregeer is deur konings, terwyl die monargie in al die ander Griekse state toe reeds verdwyn het. Verder het daar dikwels twee of meer konings gelyktydig geheers. Hul politieke mag was weliswaar nie groot nie.

Sparta vandag

Die moderne Sparta bestaan sedert 1834. Dit is op bevel van koning Otto aangelê deur Beierse argitekte. Die ruim boomryke strate is weelderig beplant met lemoenbome en roosstruike. In die lente is die lug gevul met die heerlike aroma van lemoenbloeisels.

Sien ook

• Spartaanse konings

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409672, volume 26, bl. 78 - 80