[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Koesj

antieke koninkryk in Afrika

Die koninkryk Koesj (gespel Kus in die Afrikaanse Bybel) was ’n antieke koninkryk in Nubië wat aan die Nylrivier van Soedan en Egipte geleë was. Dit was gesentreer in die gebied waar die Blou- en Wit-Nyl saamvloei en val vandag in Soedan. Volgens Egiptiese bronne was die plaaslike naam k3š (kuɫuʃ of kuʔuʃ uitgespreek). Dit was ook ’n etniese term vir die plaaslike bevolking en kom voor in die naam van byvoorbeeld koning Kasjta ("die Koesjiet").

Qes (Meroïties)
Koninkryk Koesj
785 v.C. – 350
Ligging of Koesj
Ligging of Koesj
Die maksimum omvang van Koesj in 700 v.C.
Hoofstad Napata, Meroë
Taal/Tale Meroïties, Nubies, Egipties,[1] Koesjities[2]
Regering Monargie
Historiese tydperk Ystertydperk tot Laat Oudheid
 - Gestig 785 v.C.
 - Hoofstad geskuif na Meroë 591 v.C.
 - Ontbind 350

Die Koesjitiese bewindstydperk in Nubië het begin ná die einde van die Bronstydperk en die val van die Nuwe Ryk van Antieke Egipte, waarvan dit vroeër deel was. Sy hoofstad in die vroeë deel van sy bestaan was Napata (die hedendaagse Karima in Soedan). Die hoofstad is later na Meroë geskuif.

Die eerste konings van Koesj het die land se grense aansienlik uitgebrei. Nadat koning Kasjta Egipte in die 8ste eeu v.C. binnegeval het, het die Koesjitiese konings as farao's van die 25ste Dinastie regeer. Die mag van die 25ste Dinastie het onder koning Tirhaka ’n hoogtepunt bereik, maar ’n eeu nadat die Koesjiete Egipte verower het, is hulle deur die Nieu-Assiriese Ryk onder Assurbanipal verslaan en eindelik deur Psamtik I uit Egipte verdryf.

Koesj, met sy hoofstad in Meroë, het tot die 4de eeu n.C. bestaan, toe dit verswak en van die kaart af verdwyn het. Die hoofstad is eindelik beset en tot op die grond afgebrand deur die Koninkryk Aksoem. Daarna het die Nubiërs die drie (op die ou end gekerstende) koninkryke Nobatië, Makoerië en Alodië gestig. Hulle taal, Meroïties, wat van 300 v.C. af tydens die Meroïtiese tydperk gepraat is, het ook omstreeks dié tyd uitgesterf.

Historici verbind die bestudering van Koesj se geskiedenis baie nou met Egiptologie omdat dit so naby aan Egipte geleë was en Koesj 'n eeu lank oor Egipte regeer het. Veral toe Koesj deel van die Nuwe Ryk was, het sy kultuur in ’n groot mate veregipties.

Naam

wysig
kG1S
N25
Koesj (k-G1-S:N25)
in hiërogliewe

Die plaaslike naam van die koninkryk is in Egipties aangeteken as k3š, wat waarskynlik kuɫuʃ of kuʔuʃ uitgespreek is in Middel-Egipties, toe die term die eerste keer vir Nubië gebruik is, gebaseer op die Nuwe Koninkryk-tydperk se Akkadiese transliterasie as die genitief kūsi.[3][4][5]

Dit is ook ’n etniese term vir die plaaslike bevolking wat die Koninkryk Koesj gestig het en kom voor in die name van Koesjitiese persone,[6] soos koning Kasjta, ’n transkripsie van k3š-t3: "(iemand van) die land van Koesj". Koesj was ook die tuiste van die heersers van die 25ste Dinastie.[7]

Die naam Koesj word ook minstens sedert die tyd van Flavius Josephus verbind met die Bybelse karakter Kus in die Ou Testament wat die seun van Gam was (Genesis 10:6). Gam het vier seuns gehad: Kus, Egipte, Put en Kanaän. Volgens die Bybel was Nimrod, ’n seun van Kus, die stigter en koning van Babilon, Erek, Akkad en Kalne, in Sinar (Genesis 10:10). Die Bybel noem ook ’n Kus wat ’n Benjamiet was in Psalm 7:1.

In Griekse bronne was Koesj bekend as Kous (Κους) of Aithiopia (Αἰθιοπία).[8]

Geskiedenis

wysig

Oorsprong

wysig
 
Standbeeld van die Koesjitiese farao Aspelta, Napatatydperk (omstreeks 620-580 v.C.)

Mentoehotep II, die stigter uit die 21ste eeu v.C. van die Middelryk van Egipte, het in die 29ste en 31ste jaar van sy bewind veldtogte teen Koesj gevoer. Dit is die vroegste Egiptiese verwysings na "Koesj"; die Nubiese streek was in die Ou Ryk onder ander name bekend.[9] Onder Toetmoses I het Egipte verskeie veldtogte suidwaarts onderneem.[10] Dit het eindelik gelei tot hulle anneksasie van Nubië omstreeks 1504 v.C. Daarna is die vroeë Kermakultuur van Nubië al hoe meer veregipties, hoewel rebellies 220 jaar lank voortgeduur het tot omstreeks 1300 v.C. Tog het Nubië ’n sleutelprovinsie van die Nuwe Koninkryk geword: ekonomies, polities en spiritueel. Groot farao-seremonies is by Djebel Barkal naby Napata gehou.[11] As ’n Egiptiese kolonie vanaf die 16de eeu v.C. is Nubië ("Koesj") deur ’n Egiptiese onderkoning regeer. Met die verbrokkeling van die Nuwe Koninkryk omstreeks 1070 v.C. het Koesj ’n onafhanklike koninkryk geword wat in Napata gesentreer was.[12]

Die omvang van die kulturele/politieke kontinuïteit tussen die Kermakultuur en die daaropvolgende Koninkryk Koesj is moeilik om te bepaal. Laasgenoemde staat het omstreeks 1000 v.C. ontstaan, 500 jaar ná die einde van die Koninkryk Kerma. Teen die 8ste eeu v.C. het die nuwe Koninkryk Koesj uit die Napatastreek ontstaan. Die Napatatydperk is deur die Meroïtiese tydperk gevolg, toe die koninklike begraafplase omstreeks 300 v.C. na Meroë verskuif is.[13]

Die Koesjiete het ook piramides gebou en van dieselfde gode as Egipte aanbid, soos Amoen en Isis. Toe hulle dié gode begin aanbid, het hulle ook van die gode se name as hulle troonname aangeneem.[7]

Die heersers van Koesj is beskou as die beskermhere van die staatsgodsdiens en was verantwoordelik vir die instandhouding van die gode se huise. Sommige geleerdes glo die ekonomie in Koesj was ’n herverdelingstelsel. Die staat sou belasting in die vorm van oorskotprodukte insamel en dit onder die volk herverdeel. Ander glo die grootste deel van die gemeenskap het op die landerye gewerk – hulle het niks van die staat gevra en niks tot die staat bygedra nie. Dit lyk of Noord-Koesj produktiewer en ryker as die suidelike streek was.[14]

’n Ondersoek na tande van fossiele uit die Meroïtiese tydperk in Semna, Noord-Nubië, toon dit het dieselfde kenmerke as dié van die bewoners van die Nylstreek, Horing van Afrika en Magreb. Die Meroïtiese skelette en antieke en onlangse fossiele verskil ook fenotipies van dié van onlangse Niger-Kongo- en Khoisan-sprekende bevolkings in Afrika suid van die Sahara, sowel as van die bewoners van Djebel Sahaba in Nubië uit die Middelste Steentydperk.[15]

Verowering van Egipte

wysig
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: 25ste Dinastie van Egipte.

Koesj se weerstand teen die Egiptiese heerskappy van die vroeë 18de eeu word genoem in die geskrifte van Ahmoses, seun van Ebana, ’n Egiptiese vegter onder Ahmoses I, Amenhotep I en Toetmoses I. Aan die einde van die Tweede Oorgangstydperk (middel 16de eeu v.C.) het twee bedreigings Egipte in die gesig gestaar: die Hyksos in die noorde en die Koesjiete in die suide. Volgens outobiografiese inskripsies teen die mure van Ahmoses se grafkapel het die Egiptenare verskeie veldtogte teen Koesj gevoer en Nubië tydens die bewind van Amenhotep I (1514-1493 v.C.) verower. In Ahmoses se skrywes word die Koesjiete beskryf as boogskutters: "Nadat Sy Majesteit die Bedoïene van Asië verslaan het, het hy stroomop na Bo-Nubië gevaar om die Nubisie boogskutters te vernietig."[16] Die grafinskripsies bevat nog twee verwysings na die Nubiese boogskutters van Koesj.

 
Amoen se tempel in Djebel Barkal, wat oorspronklik tydens die Nuwe Koninkryk gebou is, maar aansienlik deur Pije verbeter is.
 
Beelde van verskeie heersers van die laat 25ste Dinastie tot vroeë Napatatydperk.

Egipte se internasionale aansien het aansienlik afgeneem teen die einde van die Derde Oorgangstydperk. Sy historiese bondgenote, die inwoners van Kanaän, is verower deur die Middel-Assiriese Ryk (1365-1020 v.C.) en toe deur die heropkomende Nieu-Assiriese Ryk (935-605 v.C.). Die Assiriërs het sedert die 10de eeu v.C. weer vanaf Noord-Mesopotamië uitgebrei en ’n groot ryk verower, insluitende die hele Nabye Ooste en ’n groot deel van Anatolië, die oostelike Mediterreense streek, die Kaukasus en die vroeë Iran.

In 945 v.C. het Sjesjonk I en die prinse van Liboe beheer oor die Nyldelta oorgeneem en die 22ste Dinastie van Egipte gestig. Hulle sou sowat 200 jaar regeer. Sjesjonk het ook beheer oor Suid-Egipte oorgeneem deur sy familielede in belangrike priesterlike posisies aan te stel. In 711 het Sjesjonk Memphis sy noordelike hoofstad gemaak.[17] Libiese beheer het egter afgeneem toe ’n teenstander in die delta in Leontopolis ontstaan en die Koesjiete uit die suide ’n bedreiging word.

Alara het die 25ste Koesjitiese dinastie in Napata, Nubië, gestig. Sy opvolger, Kasjta, het die Koesjitiese beheer noordwaarts uitgebrei tot by Elephantine en Thebe in Bo-Egipte. Kasjta se opvolger, Pije, het Benede-Egipte omstreeks 727 v.C. verower.[18] Pije se oorwinningstele, wat hierdie veldtogte tussen 728 en 716 v.C. gedenk, is in Amoen se tempel by Djebel Barkal ontdek. Hy het ’n Egipte binnegeval wat in vier koninkryke verdeel was en deur die konings Peftjauawybast, Nimlot, Iuput II en Osorkon IV regeer is.[19]:115,120

Dit is debatteerbaar hoekom die Koesjiete juis op hierdie tydstip in die geskiedenis besluit het om Egipte binne te val. Die argeoloog Timothy Kendall het ’n nuwe hipotese oor ’n aanspraak op koningskap wat met Djebel Barkal verbind word.[20] Kendall noem die oorwinningstele van Pije by Djebel Barkal, wat lui: "Amoen van Napata het my die reg gegee om die heerser van elke buitelandse land te wees" en "Amoen in Thebe het my die reg gegee om die heerser van die Swart Land (Kmt) te wees." Volgens Kendall lyk dit of "buitelandse lande" in dié verband Benede-Egipte insluit, terwyl Kmt na ’n verenigde Bo-Egipte en Nubië verwys.[20]

Pije se opvolger, Sjabaka, het die Saïtiese konings van Noord-Egipte tussen 711 en 710 v.C. verower en homself as koning in Memphis aangestel. Hy het toe bande met Sargon II van Assirië aangeknoop.[19]:120

 
’n Reliëf van Amoen se tempel by Djebel Barkal wat ’n geveg tussen die Koesjiete en Assiriërs uitbeeld.

Pije se seun Tirhaka het aanvanklik ’n paar suksesse behaal om Egipte se invloed in die Nabye Ooste te herstel. Hy het koning Hiskia van Juda gehelp teen ’n aanval deur Sanherib en die Assiriërs (2 Konings 19:9; Jesaja 37:9), maar siektes onder die invallende magte van Assirië was skynbaar die hoofrede dat Jerusalem nie verower is nie, eerder as ’n militêre nederlaag. Volgens Assiriese rekords is Hiskia gedwing om heffings te betaal. Sanherib het Tirhaka toe verslaan en die Nubiërs en Egiptenare teruggedryf.

 
Die piramides by Noeri in Soedan, wat tussen Tirhaka en Nastasen se regeringstydperke gebou is.

Die mag van die 25ste Dinastie het onder Tirhaka ’n hoogtepunt bereik. Die ryk van die Nylrivier was die grootste wat dit sedert die Nuwe Ryk was. Die nuwe vooruitgang[21] het Egipte se kultuur laat herleef.[22] Godsdiens, kuns en argitektuur is herstel tot dieselfde vlak as tydens die Ou, Middel- en Nuwe Ryk. Die Nubiese farao's het tempels en monumente dwarsoor die Nylvallei laat bou of herstel, insluitende in Memphis, Karnak, Kawa en Djebel Barkal.[23] Dit was tydens die 25ste Dinastie dat piramides vir die eerste keer sedert die Middelryk weer gebou is (baie van hulle in moderne Soedan).[24][25][26] Die Koesjiete het in 700-600 v.C. hulle eie skryfstelsel, die Meroïtiese alfabet, ontwikkel wat deur Egiptiese skryfstelsels beïnvloed is, hoewel dit blykbaar tot die koninklike hof en belangrikste tempels beperk was.[27]

Tirhaka het die Assiriërs aanvanklik verslaan toe oorlog in 674 v.C. uibreek. In 671 v.C. het die Assiriese koning Esarhaddon egter Memphis beset en Tirhaka het na die suide teruggetrek, terwyl sy erfgenaam en familie as gevangenes na Assirië weggevoer is. Die plaaslike Egiptiese vasalle wat Esarhaddon as strooipoppe aangestel het, kon nie volle beheer terugwen nie en Tirhaka het Memphis teruggeneem. Esarhaddon se veldtog van 669 v.C. teen Tirhaka is afgestel nadat Esarhaddon in Palestina dood is op pad na Egipte.

Esarhaddon se opvolger, Assurbanipal, het Tirhaka egter verslaan en Tirhaka is kort daarna dood.[19]:121

Tirhaka se opvolger, Tantamani, het Egipte probeer herower. Hy was suksesvol teen Necho, die vasalheerser wat deur Assurbanipal aangestel is, en het Memphis verower. Die Assiriërs, wat militêr in die Levant teenwoordig was, het in 663 v.C. ’n groot leër suidwaarts gestuur. Tantamani is verslaan en die Assiriese leër het Thebe so verwoes dat dit nooit weer heeltemal herstel het nie.

Tantamani is teruggedryf na Nubië, maar hy het beheer oor Bo-Egipte behou tot omstreeks 656 v.C. In dié tyd is ’n plaaslike Egiptiese heerser, Psamtik I, die seun van Necho, op die troon geplaas as ’n vasal van Assurbanipal, en hy het beheer oor Thebe oorgeneem.[21][28] Die laaste bande tussen Koesj en Bo-Egipte is in die 590's v.C. verbeek ná vyandelikhede met die Saïtiese konings.[19]:121–122

Napatatydperk

wysig
 
’n Koesjitiese afvaardiging op ’n Persiese reliëf van die Apadanapaleis (omstreeks 500 v.C.).

Aspelta het die hoofstad na Meroë geskuif wat aansienlik verder suid as Napata was – moontlik omstreeks 591 v.C.,[29] net nadat Psamtik II Napata verwoes het.

Die historikus Martin Meredith meen die Koesjitiese heersers het Meroë, tussen die vyfde en sesde katarak van die Nyl, gekies omdat dit aan die rand van die somerreënvalgordel gelê het en die streek ryk was aan yster en loofhout. Die ligging het ook toegang gebied tot die handelsroetes na die Rooisee. Die Koesjiete het ysterprodukte aan die Romeine verkoop, asook goud, ivoor en slawe. Die Butanavlakte se bome was egter vernietig en al wat oor was, was slak (oorblyfsel van gesmelte metale of metaalertse).[30][31]

Die Koesjiete het dieraangedrewe waterwiele gebruik om produksie te verhoog en ’n oorskot te skep, veral in die tyd van die Napata-Meroïtiese koninkryk.[32]

Herodotos het ’n inval van Koesj genoem deur die Achaemenidiese (Persiese) heerser Kambuses (omstreeks 530 v.C.), wat moontlik daarin geslaag het om die gebied tussen die eerste en tweede katarak van die Nyl te beset.[33] Achaemenidiese inskripsies van beide Egipte en Iran sluit Koesj in as deel van die Achaemenidiese Ryk.[34] ’n Inskripsie van Darius I (bewind: 522-486 v.C.) op sy graf in Naqsh-e Rustam noem Kūšīyā (Oud-Persiese wigskrif: 𐎤𐎢𐏁𐎡𐎹𐎠, uitgespreek Kūshīyā) as een van die gebiede waaroor die Achaemenidiese Ryk regeer het.[35][34] Argeologiese bewyse dui daarop dat die fort van Dorginarti naby die tweede katarak gedien het as Persië se suidelike grens.[36]

Meroïtiese tydperk

wysig
 
Die piramides van Meroë, ’n Unesco-wêrelderfenisgebied.[37]

Omstreeks 300 v.C. is die skuif na Meroë voltooi toe begin is om die konings daar te begrawe in plaas van by Napata. Een teorie is dat die konings van die mag van die priesters van Napata begin wegbreek het. Volgens die antieke Griekse historikus Diodorus Siculus het ’n Koesjitiese koning, ene Ergamenes, die priesters teengegaan en hulle laat vermoor. Die verhaal kan verwys na die eerste heerser wat by Meroë begrawe is en ’n amper eenderse naam gehad het, soos Arqamani of Arakamani.[38] In dié tyd kon die Koesjitiese mag sowat 1 500 km met die Nylriviervallei langs gestrek het, van die Egiptiese grens in die noorde tot streke ver suid in die moderne Khartoem, met dalk ook aansienlike gebiede in die ooste en weste.[39]

Die Koesjitiese beskawing het verskeie eeue lank voortbestaan. In die Napatatydperk is Egiptiese hiërogliewe gebruik; dit was oënskynlik beperk tot die koninklike hof en tempels. Van die 2de eeu v.C. af was daar ’n aparte Meroïtiese skryfstelsel. Dit was ’n alfabet met 23 tekens wat in ’n hiërogliefvorm (hoofsaaklik op monumente) en ’n kursiewe vorm gebruik is. Laasgenoemde is wyd gebruik; tot dusver is sowat 1 278 tekste in dié vorm bekend. Die skrif is al ontsyfer, maar die taal wat gebruik is, is steeds ’n probleem – moderne geleerdes verstaan nog net ’n paar woorde. Dit was nog nie moontlik om Meroïties met enige ander bekende taal te verbind nie.[27]

 
’n Meroïtiese prins verslaan sy vyande (vroeg 1ste eeu n.C.

Strabo beskryf ’n oorlog teen die Romeine in die 1ste eeu v.C. Ná aanvanklike sukses teen die Romeinse Egipte deur koningin Amanirenas is die Koesjiete deur Petronius verslaan en Napata verwoes.[40] Dit is merkwaardig dat die vernietiging van Napata nie ’n verwoestende uitwerking op die Koesjiete gehad het of hulle gekeer het om weer met die Romeinse weermag slaags te raak nie. Dit lyk eerder of Petronius se aanval nuwe krag aan die koninkryk gegee het. Net drie jaar later, in 22 v.C., het ’n groot Koesjitiese mag noordwaarts opgeruk met die doel om Qasr Ibrim aan te val.[41]

 
’n Kopie van ’n reliëf uit die stad Naqa wat koningin Amanitore (tweede van links), koning Natakamani (tweede van regs) en twee prinse uitbeeld wat die driekoppige Meroïtiese oorlogsgod Apedemak nader.

Petronius is voor die tyd gewaarsku; hy het suidwaarts na Qasr Ibrim beweeg en die verdediging versterk voor die aankoms van die Koesjiete. Hoewel antieke bronne nie sê hoe die stryd verloop het nie, het die Koesjiete die een of ander tyd ambassadeurs gestuur om oor ’n vredesooreenkoms met Petronius te onderhandel. Daarna het handel tussen die twee nasies toegeneem.[41]

Koesj het teen die 1ste of 2de eeu n.C. as ’n mag begin verdwyn weens die tol van die oorlog met die Romeinse Egipte en ’n afname in sy tradisionele nywerhede.[42] Die Christendom het die plek begin inneem van die ou godsdiens van die farao's en teen die middel 6de eeu n.C. het die Koninkryk Koesj verdwyn.[14]

Taal

wysig
 
’n Meroïtiese potskerf met skryfwerk daarop.

Meroïties is van 300 v.C. af tydens die Meroïtiese tydperk in Meroë en Soedan gepraat. Dit het omstreeks 400 n.C. uitgesterf. Dit is in twee vorme geskryf: kursief, wat met ’n stilus geskryf is en vir algemene rekords gebruik is, en hiërogliewe, wat in klip uitgekerf is of vir koninklike en godsdienstige dokumente gebruik is. Dit word nie goed verstaan nie weens die gebrek aan tweetalige tekste. Die vroegste inskripsies in Meroïes dateer van tussen 180 en 170 v.C. Dié hiërogliewe is ontdek teen die mure van die tempel van koningin Sjanakdachete. Die kursiewe alfabet word horisontaal van regs na links geskryf, soos in alle Semitiese skryfstelsels.[43]

Teen die 3de eeu v.C. het ’n nuwe inheemse skryfstelsel, die Meroïtiese alfabet, ontstaan. Dit het uit 23 tekens bestaan en het die Egiptiese skryfstelsel vervang. Dit is aanvanklik van die hiërogliewe afgelei waarin Meroïties eers geskryf is. Dit is in die Napatatydperk (omstreeks 700-300 v.C.) ontwikkel en het in die 2de eeu v.C. die eerste keer verskyn. Dit is moontlik ook ’n tyd lank gebruik vir die Oud-Nubies van die Nubiese opvolgerkoninkryke.[27] Dit is van links na regs geskryf.

Dit is onseker tot watter taalfamilie Meroïties behoort. Kirsty Rowan stel voor dit behoort, nes Egipties, tot die Afro-Asiatiese familie. Sy baseer dit op sy klanke en fonotakse, wat volgens haar soortgelyk aan dié van die Afro-Asiatiese tale is, en anders as dié van die Nilo-Sahariese tale.[44][45]

Claude Rilly meen weer Meroïties behoort, nes Nobiin, tot die Oos-Soedanese tak van die Nilo-Sahariese taalfamilie, deels gebaseer op sy sintaks, morfologie en bekende woorde.[46][47][48]

Koesj en Egiptologie

wysig

Vanweë die nabyheid van Koesj aan Antieke Egipte – met die eerste katarak by Elephantine wat gewoonlik as die tradisionele grens tussen die twee state beskou word – en omdat die 25ste Dinastie in die 8ste eeu v.C. oor albei state regeer het, verbind historici die bestudering van Koesj baie nou met Egiptologie. Daar word geredeneer dat die ingewikkelde sosiopolitieke ontwikkeling van Egipte se buurstate in terme van Egiptiese modelle verstaan kan word.[49] Dus het die politieke struktuur en organisasie van Koesj as ’n onafhanklike antieke staat nog nie deeglike aandag van geleerdes gekry nie, en onduidelikheid bestaan veral oor sy vroegste tydperke.

David Edwards[49] het voorgestel die bestudering van die streek kan baat vind by die erkenning van Koesj as ’n staat uit eie reg, met ’n aparte kultuur, eerder as bloot ’n sekondêre staat aan die rand van Egipte.

Verwysings

wysig
  1. ↑ Török, László. The Kingdom of Kush: History and Civilization. Brill. p. 49. ISBN 978-9004104488. Besoek op 21 Februarie 2017.
  2. ↑ Rilly, Claude (2019). "Languages of Ancient Nubia". Handbook of Ancient Nubia. pp. 133–134. Besoek op 20 November 2019.
  3. ↑ Goldenberg, David M. (2005). The Curse of Ham: Race and Slavery in Early Judaism, Christianity, and Islam (New uitg.). Princeton University Press. p. 17. ISBN 978-0691123707.
  4. ↑ Spalinger, Anthony (1974). "Esarhaddon and Egypt: An Analysis of the First Invasion of Egypt". Orientalia, NOVA SERIES, Vol. 43 pp. 295-326, XI.
  5. ↑ Allen, James P. (11 Julie 2013). The Ancient Egyptian Language: An Historical Study. Cambridge University Press. p. 53. ISBN 9781107032460. Besoek op 15 April 2015.
  6. ↑ Török, László. Der Nahe und Mittlere Osten. BRILL, 1997. Print.
  7. ↑ 7,0 7,1 Van, de M. M. A History of Ancient Egypt. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell, 2011. Print.
  8. ↑ László Török, The Kingdom of Kush: Handbook of the Napatan-Meroitic Civilization (Leiden: Brill, 1997), p. 69ff.
  9. ↑ Historical Dictionary of Ancient and Medieval Nubia, Richard A. Lobban jr., p. 254.
  10. ↑ De Mola, Paul J. "Interrelations of Kerma and Pharaonic Egypt". Ancient History Encyclopedia: http://www.ancient.eu/article/487/
  11. ↑ "Jebal Barkal: History and Archaeology of Ancient Napata" (in Portugees). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Februarie 2020. Besoek op 21 Maart 2012.
  12. ↑ Morkot, Robert G. "On the Priestly Origin of the Napatan Kings: The Adaptation, Demise and Resurrection of Ideas in Writing Nubian History" in O'Connor, David and Andrew Reid, eds. Ancient Egypt in Africa (Encounters with Ancient Egypt) (University College London Institute of Archaeology Publications) Left Coast Press (1 Augustus 2003) ISBN 978-1-59874-205-3 p.151
  13. ↑ Edwards, David (2004). The Nubian Past. Oxon: Routledge. pp. 2, 75, 112, 114–117, 120. ISBN 9780415369886.
  14. ↑ 14,0 14,1 Welsby, Derek A. The Kingdom of Kush: the Napatan and Meroitic Empires. Princeton, NJ: Markus Wiener, 1998. Google Scholar. Web. 20 Oct. 2011
  15. ↑ Irish, Joel D. (1998). "Dental morphological affinities of Late Pleistocene through recent sub-Saharan and north African peoples" (PDF). Bulletins et Mémoires de la Société d'anthropologie de Paris. 10 (3): 237–272. Besoek op 17 Junie 2017.[dooie skakel]
  16. ↑ Wilkinson, Toby (2016). Writings from Ancient Egypt. Verenigde Koninkryk: Penguin Classics. p. 19. ISBN 978-0-141-39595-1.
  17. ↑ Van, de M.M., A History of Ancient Egypt. Chichester, West Sul"ssex: Wiley-Blackwell, 2011. p. 289. Print.
  18. ↑ Shaw (2002) p. 345
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Edwards, David (2004). The Nubian Past. Oxon: Routledge. pp. 2, 75, 77–78. ISBN 9780415369886.
  20. ↑ 20,0 20,1 Kendall, T.K., 2002. Napatan Temples: a Case Study from Gebel Barkal. The Mythological Nubian Origin of Egyptian Kingship and the Formation of the Napatan State. Tenth International Conference of Nubian Studies. Rome, 9-14 September 2002.
  21. ↑ 21,0 21,1 Török, László. The Kingdom of Kush: Handbook of the Napatan-Meroitic Civilization. Leiden: Brill, 1997. Google Scholar. Web. 20 Oktober 2011.
  22. ↑ Diop, Cheikh Anta (1974). The African Origin of Civilization. Chicago, Illinois: Lawrence Hill Books. pp. 219–221. ISBN 1-55652-072-7.
  23. ↑ Bonnet, Charles (2006). The Nubian Pharaohs. New York: The American University in Cairo Press. pp. 142–154. ISBN 978-977-416-010-3.
  24. ↑ Mokhtar, G. (1990). General History of Africa. California, USA: University of California Press. pp. 161–163. ISBN 0-520-06697-9.
  25. ↑ Emberling, Geoff (2011). Nubia: Ancient Kingdoms of Africa. New York: Institute for the Study of the Ancient World. pp. 9–11.
  26. ↑ Silverman, David (1997). Ancient Egypt. New York: Oxford University Press. pp. 36–37. ISBN 0-19-521270-3.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 "Meroitic script". www.digitalegypt.ucl.ac.uk (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Julie 2012.
  28. ↑ Georges Roux – Ancient Iraq pp. 330–332
  29. ↑ Festus Ugboaja Ohaegbulam (1 Oktober 1990). Towards an understanding of the African experience from historical and contemporary perspectives. University Press of America. p. 66. ISBN 978-0-8191-7941-8. Besoek op 17 Maart 2011.
  30. ↑ Meredith, Martin (2014). The Fortunes of Africa. New York: Public Affairs. pp. 43–44. ISBN 9781610396356.
  31. ↑ Shillington, Kevin (2012). History of Africa. Londen: Palgrave Macmillan. pp. 50–51. ISBN 9780230308473.
  32. ↑ William Y. Adams, Nubia: Corridor to Africa (Princeton University Press, 1977) 346-47, and William Y. Adams,
  33. ↑ Dandamaev, M. A. (1989). A Political History of the Achaemenid Empire (in Engels). BRILL. pp. 80–81. ISBN 9004091726.
  34. ↑ 34,0 34,1 Sircar, Dineschandra (1971). Studies in the Geography of Ancient and Medieval India (in Engels). Motilal Banarsidass. p. 25. ISBN 9788120806900.
  35. ↑ Line 30 of the DNa inscription
  36. ↑ Welsby, Derek (1998). The Kingdom of Kush. Markus Wiener Publishers. p. 66.
  37. ↑ Centre, UNESCO World Heritage. "Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region". whc.unesco.org (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 April 2020.
  38. ↑ Fage, J.D.: Roland Anthony Oliver (1979) The Cambridge History of Africa, Cambridge University Press. ISBN 0-521-21592-7 p. 228 [1]
  39. ↑ Edwards, page 141
  40. ↑ Arthur E. Robinson, "The Arab Dynasty of Dar For (Darfur): Part II", Journal of the Royal African Society (Londen). XXVIII: 55–67 (Oktober 1928)
  41. ↑ 41,0 41,1 Jackson, Robert B. (2002). At Empire's Edge: Exploring Rome's Egyptian Frontier. Yale University Press. ISBN 0300088566.
  42. ↑ "BBC World Service - The Story of Africa". www.bbc.co.uk (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Oktober 2019. Besoek op 17 Maart 2020.
  43. ↑ Fischer, Steven Roger (2004). History of Writing. Reaktion Books. pp. 133–134. ISBN 1861895887. Besoek op 16 Januarie 2015.
  44. ↑ Rowan, Kirsty (2011). "Meroitic Consonant and Vowel Patterning". Lingua Aegytia, 19.
  45. ↑ Rowan, Kirsty (2006), "Meroitic - An Afroasiatic Language?" Geargiveer 27 Desember 2015 op Wayback Machine SOAS Working Papers in Linguistics 14:169–206.
  46. ↑ Rilly, Claude & de Voogt, Alex (2012). The Meroitic Language and Writing System. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 1107008662.{{cite book}}: AS1-onderhoud: gebruik authors-parameter (link)
  47. ↑ Rilly, Claude (2004). "The Linguistic Position of Meroitic" (PDF). Sudan Electronic Journal of Archaeology and Anthropology. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 23 September 2015. Besoek op 2 November 2017.
  48. ↑ Rilly C (Junie 2016). "Meroitic". UCLA Encyclopedia of Egyptology.
  49. ↑ 49,0 49,1 "David N. Edwards, "Meroe and the Sudanic Kingdoms", "Journal of African History" (UK). Vol. 39 No. 2 (1998), pp. 175–193".

Bronne

wysig
  • Edwards, David N. (2004). The Nubian Past. London: Routledge. pp. 348 Pages. ISBN 0-415-36987-8.
  • Fisher, Marjorie M.; Lacovara, Peter; Ikram, Salima; et al., reds. (2012). Ancient Nubia: African Kingdoms on the Nile. The American University in Cairo Press. ISBN 978-977-416-478-1.
  • Leclant, Jean (2004). The empire of Kush: Napata and Meroe. Londen: Unesco. pp. 1912 Pages. ISBN 1-57958-245-1.
  • Oliver, Roland (1978). The Cambridge history of Africa. Vol. 2, From c. 500 BC to AD 1050. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 858 Pages. ISBN 0-521-20981-1.
  • Oliver, Roland (1975). The Cambridge History of Africa Volume 3 1050 – c. 1600. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 816 Pages. ISBN 0-521-20981-1.
  • Shillington, Kevin (2004). Encyclopedia of African History, Vol. 1. Londen: Routledge. pp. 1912 Pages. ISBN 1-57958-245-1.
  • Török, László (1998). The Kingdom of Kush: Handbook of the Napatan-Meriotic Civilization. Leiden: BRILL. pp. 589 Pages. ISBN 90-04-10448-8.

Verdere leesstof

wysig

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Koesj&oldid=2619268"