Hans Dons de Lange

Johannes de Lange, meer bekend as Hans Dons de Lange (1799–1861) was 'n Voortrekkerverkenner wat vir Gerrit Maritz op die Groot Trek vergesel het. Hy het ook as verkenner vir Piet Retief en Andries Pretorius opgetree. Hy was aangestel as die amptelike Resident van die Boere by die Zoeloekoning, Panda, na die oorwinning oor Dingaan. Hy vestig hom later by Ladysmith waar hy groot aansien geniet. In 1860 word hy aangekla van moord op 'n swartman en al het die Kroon se hoofgetuie sy eie weergawe, wat hy tydens die ondersoek voor die verhoor verskaf het ook ontken, word Hans Dons nogtans ter dood veroordeel. Hy word in 1861 in treurige omstandighede gehang.

Hans Dons de Lange
Kommandant Johannes Hendrik de Lange (Hans Dons)
Gebore	Johan Hendrik de Lange 8 Desember 1799 Grahamstad-distrik
Sterf	26 Maart 1861 Ladysmith
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Verkenner, kommandant
Bekend vir	Voortrekkerleier, dapper vegter by Bloedrivier
Eggenoot	Katriena
Kinders	7
Ouer(s)	Pieter de Lange en Alida de Lange

Biografiese inligting

Johannes (ook bekend as Hans, of beter bekend as Hans Dons) is gebore op 8 Desember 1799 op die plaas Noutoe (tans: Table Farm – daar is nou 'n gastehuis op die plaas) in die Zuurveld van die Grahamstad-distrik. Hy was die oudste seun van Adriaan de Lange en Gezina Nel. Hy bring sy jeug deur aan die oosgrens van die Kaapkolonie waar sy vader diens doen as veldkornet van 1809 tot 1813. Ongeveer 1815 word die leningsplaas Wilgerfontein aan die oewer van die Groot-Visrivier aan sy vader toegeken, wat in 1821 sy reg op die plaas aan sy skoonseun (die latere Voortrekkerleier Lucas Johannes Meyer) verkoop.

De Lange tree op 26 Januarie 1817 in die huwelik met Catharina Cornelia Lombard (geb. 16 September 1798; oorl. 19 Oktober 1874). Hulle het drie seuns en drie dogters. Die KwaZulu-Natal Argief bewaar 'n portret van die egpaar. Hoewel De Lange hom tydens die stigting van die Somerset-distrik in 1825 by sy vader aangesluit het in die veldkornetskap op die plase Klein Leeuwfontein en Brakfontein in die Oos-Rietriviergebied, word hierdie twee plase eers ná hul vertrek op hul naam geregistreer, onderskeidelik op 31 Januarie 1836 en 1 Augustus 1837.

De Lange was groot en stewig gebou met 'n rooierige gelaat en 'n woeste, donsagtige baard -- vandaar sy bynaam. Hoewel sy houding in die algemeen respek afgedwing het, is dit ook bekend dat hy in sy latere leeftyd taamlik bars was.

Naasbestaandes en bure

De Lange se vele jagtogte en sy gevolglike verkenning van die binneland is sterk beïnvloed deur sy naasbestaandes en bure aan die Oos-Rietrivier, net soos sy uiteindelike besluit om hom by die Groot Trek aan te sluit. Onder diegene was die invloedryke bevelvoerder van Albanie (Cornelis Meyer, getroud met De Lange se niggie), asook sy broers Lucas Johannes en Willem Petrus. Daar was ook Cornelis Meyer se skoonseun (Abraham Greyling) wat 'n stiefseun van Piet Retief was, asook Cornelis Meyer se eie seun (Lucas Petrus) wat getroud was met Deborah Jacoba Retief (Piet Retief se dogter). Nog 'n stiefseun van Piet Retief was Piet Greyling. Piet Retief was deeglik bekend met die binneland, en het danksy familie- en vriendskapsbande groot aansien by De Lange geniet en sy invloed het direk bygedra tot De Lange se latere besluit om die Kolonie vir die binneland te verruil. Hy was ook vergesel deur sy twee swaers, die broers Willem Abraham en Paul Dirk Bester. Verder was die latere Voortrekkerleiers Louis Tregardt (Trichardt) en Louis Jacobus Nel sy bure gedurende sy tyd aan die Oos-Rietrivier.

Jag- en verkenningstogte na die binneland

Dit is nie duidelik of De Lange se reise na die binneland primêr gemik was op verkenning nie, maar die vermoede is dat hy as ywerige jagter toevallig 'n meesterkenner van die geografie en reisroetes geword het. Hierdie kennis het De Lange in sy later lewe deeglike voordeel gegee in sy rol as Voortrekkerleier en verkenner in die boerekommando's. Verder sou sy skakeling met die plaaslike stamhoofde in die binneland hom goed te staan kom, sowel omdat hy reeds bekend was aan sommiges gedurende die trekkers se omswerwinge, asook deurdat De Lange waardevolle kennis van die kulture opgedoen het en dus meer geredelik met die plaaslike bevolking kon skakeling vind.

Reeds voor die Groot Trek het De Lange minstens drie jagtogte na die binneland onderneem. Die eerste wat aangeteken is, was ongeveer Maart 1830 terwyl 'n tweede groep ook uitgegaan het om handel te dryf met die plaaslike gemeenskap en olifante te jag. Die onderlinge familiebetrekkinge binne die twee groepe suggereer dat die twee groepe óf saamgereis het, óf minstens van mekaar bewus was: Albei groepe het die gebied enkele dae van mekaar noord van die huidige Mafikeng binnegegaan. Die een groep het gemik na Thlaping (Maruping naby Kuruman) maar het ietwat noordoos daarvan aangekom. Uit JC Steyn se navorsing blyk dit dat De Lange en sy geselskap verder noordoos van Mafikeng gereis het en besoek afgelê het by die Ndebele-koning Mzilikazi (Silkaats) in die Magaliesberg. Daarvandaan het De Lange se geselskap wes-noordwes gereis na die Hurutshe-gebied ('n kort afstand noord van die huidige Groot Marico) en selfs so ver as die gebied van die Ngakwetse (sowat 40 km noord van die huidige Gaborone in Botswana) om verder te jag. Hoewel nie almal saamstem met JC Steyn se weergawe oor De Lange se vermeende besoeke by die plaaslike stamhoofde nie, is dit 'n uitgemaakte saak dat De Lange se geselskap die eerste setlaars was wat teen 1830 die gebied noord van die huidige Mafikeng verken en daar gejag het.

Of die twee groepe aanvanklik van mekaar bewus was of nie, is dit bekend dat hulle ten noorde van Setlagole by mekaar aangesluit en hul terugreis saam aangepak het en só teen Oktober 1830 weer by Oos-Rietrivier tuisgekom het.

Waarskynlik in 1832 het De Lange saam met WP Meyer 'n verdere tog onderneem na Natal (tans: kwaZulu-Natal Provinsie), hierdie keer skynbaar eerder gemik op verkenning as op jag. Hoe dit ookal sy, hulle het tydens hierdie ekspedisie ook ten doel gehad om uit daardie gebied monsters van die boksoorte, voëlsoorte en insekte te versamel vir die Duitse naturoloog Ludwig Krebs wat naby De Lange gewoon het in die Baviaanskloof-grensgebied.

De Lange se vertellings van sy 1830 jag- en verkenningstogte na die binneland het bygedra tot die vorming van die idee van 'n trek na die binneland en het dus 'n belangrike bydrae gemaak tot die gedagte van die Groot Trek. Trouens, inligting wat deur die lede van hierdie ekspedisies versprei is onder die gemeenskap van Somerset, Albanie en Uitenhage, het direk bygedra (gelei) tot 'n lys handtekeninge van persone wat sou belangstel in 'n nuwe lewe in die "onbewoonde" noordelike gebied.

Redes vir de Lange se trek na die binneland

Die boere aan die oosgrens was sat vir die gevaarlike lewenswyse weens die gereelde aanvalle en veediefstalle deur die Xhosas van oorkant die rivier. Verder was die behoefte aan goedkoop boerderygrond ook 'n oorweging (onthou dat die konsep van "onbewoonde" gebied beteken het dat 'n eerste setlaar die grond so te sê gratis kon verkry). Die Xhosa-werkers het ook reeds 'n beter begrip van die waarde van kontantgeld gehad en wou nie meer vir die plaaslike boere werk vir blote bestaansmiddele nie. Die deurslaggewende faktor vir die koloniste was egter die verpligte vrystelling van alle slawe, en dit was die laaste strooi wat hulle oortuig het om die Brits-beheerde Kaapkolonie te verlaat en 'n Boererepubliek te stig waar hulle self kon regeer en hul eie wette uitvaardig.

De Lange, sy vader, en drie van sy broers het in die eerste helfte van 1834 uitgewyk na Gcalekaland (tans Kentani- en Willowvalegebiede in die Oos-Kaap Provinsie). Die feit dat hul vorige twee plase eers later in hul name geregistreer is laat die vermoede ontstaan dat die De Langes die moontlikheid voorsien het om na hul ou plase terug te keer indien dinge nie sou uitwerk nie, maar dit is nie baie duidelik nie. Die vooruitsig van 'n enorme stuk grond wat Hintsa aan hulle sou verhuur, die beskikbaarheid van water, huurarbeid, en (natuurlik) wild vir jagdoeleindes was egter 'n groot trekpleister. Verdere oorwegings was die relatief geïsoleerde ligging, die vooruitsig om sonder stoornis te jag, en (soos De Lange se belangstelling teen dié tyd was) die geleentheid om die binneland verder te verken.

De Lange en sy seun Adriaan sluit in Gcalekaland aan by Piet Uys se verkenningskommissie na Natal in September 1834. Die Uys-Kommissie het groot voordeel geput uit De Lange en WP Meyer se reeds gevestigde kennis van binnelandse reisroetes. Die Sesde Grensoorlog (1834–1835) breek uit tydens die Kommissie se besoek aan Natal en De Lange se gesin moes in sy afwesigheid uit Gcalekaland spore maak na die veiligheid van die gebied onder die Tarka-kornetskap. Ná sy terugkeer in Maart 1835 het De Lange na alle waarskynlikheid soos sy broers deelgeneem aan die Tarka-kommandopatrollies aan die noordoostelike grensgebied.

Na afloop van die oorlog vestig De Lange hom op die plaas Hans Donsieskraal (tans Hazelmere in die Sterkstroom-distrik) op die oewer van die Klaas Smitsrivier aan die voet van die Salpeterberg, digby die Stormberge en die Penhoekpas. Die plaas was geleë in die omgewing van die Tarka vanwaar die latere Voortrekkerleiers JC Potgieter (ook bekend as Koos Grootvoet) en Jan du Plessis afkomstig was. Louis Tregardt en Andries Hendrik Potgieter se trekgeselskappe het ook in hierdie omgewing by die Bamboesberg en Tarkarivier oorgestaan ter voorbereiding van hul trek noordwaarts. Een van die gewilde roetes na die Transoranje het regdeur hierdie plaas geloop.

De Lange sluit aan by die Voortrekkers

Ongeveer middel 1837 verlaat De Lange met sy gesin hul plaas aan die Klaas Smitsrivier en sluit aan by die trekkers wat reeds noord daarvandaan was. Dit is hoogs waarskynlik dat hy noordwaarts deur die Penhoekpas getrek het, verby die plek waar Jamestown vandag staan en deur die Somersetdrif by Buffelsvlei (tans Aliwal-Noord). Die vroegste bevestigde vermelding van De Lange se naam noord van die Oranjerivier is in Erasmus Smit se dagboekinskrywing op 4 Oktober 1837, toe hy geskryf het dat De Lange se trek by Retief se laer vertoef het. Skynbaar was dit naby die Oliviershoekpas in die Drakensberge.

De Lange het in Natal dikwels 'n belangrike rol gespeel. Hy was lid van Retief se span tydens sy eerste besoek aan Dingaan en het vermoedelik ook in 1838 in die kommando geveg by Italeni - hierdie groep het later die skelnaam "Vlugkommando" verwerf weens die nederlaag wat hulle gely het met die verlies van tien waardevolle manskappe, insluitend Piet Uys en Uys seun, Dirkie. De Lange was ook een van die ses afgevaardigdes wat namens die Voortrekkers oor die moontlike inlywing van Natal moes onderhandel. Hy het 'n leiersrol vervul tydens die drie dae lange Zoeloe-aanval op Veglaer van 13 tot 15 Augustus 1838. Hy was as meesterverkenner hoogs waarskynlik lid van die beplanners van die wenkommando, en dit was hy wat op 15 Desember 1838 aan hoofbevelvoerder AWJ Pretorius verslag gebring het dat die Zoeloe-hoofmag in aankoms en reeds sowat 12 myl (20 km) van die laer was. Die volgende dag het De Lange aan die oorwinning in die Slag van Bloedrivier deelgeneem. Hy is ook beskou as een van die helde van die geveg by die Wit Umfolozirivier waarin sowat 1000 Zoeloes en 11 Voortrekkers op 27 Desember 1838 gesneuwel het. Op Nuwejaarsdag 1839 en die dag daarna was De Lange in bevel van sowat 140 manskappe waartydens hulle sowat 4000 beeste en 1000 skape van die Zoeloes weggevoer het. In Oktober van dieselfde jaar dien hy onder regter Frans Roos as lid van die kommissie om Mpande se gesag en die opregtheid van sy vriendskap teenoor die Trekkers te ondersoek, waartydens Mpande aangewys is as die regerende prins van die emigrerende Zoeloes.

De Lange word kort daarna van sy bevel onthef weens 'n klag dat hy onwettig beeste van die Zoeloes geneem het. Die Trekkers se vertroue in hom as leier blyk egter uit die vertoë van drie veldkornette (en ander) dat De Lange in bevel geplaas word van die beeskommando. Hoewel die Volksraad die versoek toegestaan het, het De Lange gekies om nie aan hierdie kommando mee te doen nie.

Rebellie teen Britse gesag

in 1847 speel De Lange 'n leidende rol in die Kliprivier-boere se rebellie teen die Britse bewind in Natal. Hierin word hy veral onthou vir sy onderhandelings met Mpande en die sogenaamde koopkontrak wat hy en Andries Spies met Mpande gesluit het op 7 Januarie 1847, waardeur die Klipriviergebied vir 1000 Rijksdaalders aan die Boere "verkoop" is.

Verhoor, vonnis en teregstelling

Gedenksteen ter herinnering aan Hans Dons de Lange op die plek waar sy oorskot begrawe is

Op 1 Desember 1860, nie ver nie van De Lange se plaas Valsfontein (naby die huidige Newcastle), sterf 'n Zoeloe-man weens 'n skietwond. De Lange word aangekla vir moord, hoewel geen motief tydens die verhoor vasgestel kon word nie. Die Kroon se hoofgetuie ontken ook tydens die verhoor sy eie weergawe wat hy tydens die ondersoek voor die verhoor verskaf het. Ten spyte van die swak gehalte van die getuienis teen hom vind die jurie De Lange nogtans skuldig aan moord. Die verdediging voer ter versagting aan dat dit nie moord met voorbedagte rade was nie en dat De Lange dus vrygelaat behoort te word, maar die doodsvonnis word hom nogtans opgelê.

Omdat niemand van die omgewing 'n tou aan die laksman wou verkoop nie, het hy (die laksman) 'n tou laat vleg van gras. Met die eerste ophangslag het die tou gebreek. Die laksman het hom egter nie daaraan gesteur nie en net weer vir Hans Dons gehang.

Daar is vandag nog diegene wat glo dat De Lange óf te swaar gestraf is, óf heeltemal onskuldig was. Daar is ook allerhande apokriewe en totaal onware stories wat vandag nog die rondte doen: Een hiervan is dat die owerhede 'n swart konstabel gestuur het om De Lange in hegtenis te neem en dat De Lange dit as 'n belediging beskou het, waarná hy op die konstabel geskiet en hom dodelik verwond het. Hierdie weergawe is duidelik van alle waarheid ontbloot en is waarskynlik 'n verbeeldingsvlug gebore. Vele ander stertjies waarvoor daar geen historiese gronde bestaan nie word ook dikwels by die weergawes bygelas.

Hans Dons De Lange sterf op 26 Maart 1861 op Ladysmith aan die galg en sy oorskot is begrawe op Watersmeet in die Ladysmith-distrik waar daar 'n gedenksteen vir hom opgerig staan.

Hoe Hans Dons onthou word

De Lange is in lewe en daarná deur sy tydgenote uit die Groot Trek en in Natal beskou as 'n ywerige verkenner, vurige jagter, dapper soldaat, en 'n militêre strateeg van formaat: dit blyk uit hul memoirs asook die wyse waarop hy erkenning van leiers soos Retief en Pretorius ontvang het. Hulle het hom gesien as een van die beste Voortrekkerleiers wat die grootste vertroue kon inboesem in tyd van nood, iemand wat geensins teruggestaan het om self die wapen te gryp ter verdediging van 'n laer nie.

Bronne

• Ensiklopedie van Suidelike Afrika, Eric Rosenthal, 1967
• Die Wit Kraai, Anna de Villiers, 1938. (https://www.chapter1.co.za/product/4144036/Die-Wit-Kraai-De-Villiers-Anna)

Verdere naleeswerk

• Hans Dons de Lange – Bobaasverkenner van die Voortrekkers. Du Plessis, Buks. Bienedell Uitgewers. 2007. ISBN 0-9584118-5-9 en ISBN 978-0-9584118-5-1
• Die Wit Kraai, Anna de Villiers, 1938, Nasionale Pers Bpk.ISBN HTF9789000058952.